مدیریت مخاطرات محیطی
سال:1398 | دوره:6 | شماره:1 |تعداد مقالات:6

در طی سال های 1998 تا 2017 بیش از 4 میلیارد و 450 هزار نفر در جهان تحت تأثیر مخاطرات طبیعی قرار گرفتند. گذشته از تحمیل بیش از 2900 میلیارد دلار آمریکا خسارت اقتصادی، یک میلیون و 330 هزار نفر نیز جان خود را از دست دادند. بیش از 67 درصد کشته ها و 45 درصد خسارات اقتصادی مربوط به دو مخاطره ی اصلی زلزله و سیل است. ایران به لحاظ احتمال رویداد مخاطرات طبیعی جزء ده کشور مخاطره خیز جهان به شمار می رود؛ چنانکه براساس گزارش دفتر سازمان ملل متحد مورخ 13 نوامبر 2017 از 41 مخاطره ی طبیعی شناخته شده در جهان، بیش از 34 نوع آن در ایران رخ می دهد. با اینکه ایران 1 درصد جمعیت جهان را دارد، در حدود 6 درصد تلفات ناشی از مخاطرات طبیعی را به خود اختصاص داده است. با وجود این، متأسفانه در ایران راهبرد مدونی برای کاهش مخاطرات با رویکرد پیشگیری تعریف نشده است؛ در نتیجه آسیب پذیری جامعه و هزینه های روانی و مادی ناشی از مخاطرات طبیعی افزایش یافته است. بر این اساس، تلاش برای کاهش آثار مخاطرات ضرورت دارد. این نوشتار از نظر هدف جزء تحقیقات کاربردی است که با هدف تعیین رویکرد و تدوین راهبردی ملی برای کاهش مخاطرات در ایران انجام گرفته و از نظر ماهیتی جزء تحقیقات کیفی و روش آن توصیفی و تحلیلی است؛ بدین منظور از منابع کتابخانه ای و اسنادی استفاده شده است. راهبردهای مختلفی در جهان برمبنای حقوق و روابط بین الملل برای کاهش مخاطرات تعریف شده است. با توجه به ماهیت مخاطرات طبیعی رایج در ایران و ظرفیت های بین المللی موجود، اصلاح، تقویت، بومی سازی، ایجاد و به کارگیری برخی قوانین، تأسیس مجمع ملی مدیریت مخاطرات برای ایجاد هماهنگی بین سازمان های عملیاتی و مراکز سیاستگذاری و مراکز تحقیقاتی در سطح وزارت خانه یا معاونت ریاست جمهوری، آمایش ملی از ظرفیت های علمی، فنی، مالی، اداری و محلی مدیریت مخاطرات برای پرداختن به مخاطرات شناسایی شده در سطوح ملی، تصویب و اجرای راهبردها و طرح های ملی و محلی کاهش مخاطرات در دامنه های زمانی مختلف، به عنوان راهبردهای اساسی ایران تأثیر بسزایی در کاهش مخاطرات خواهد داشت.

تغییرات آب وهوایی سیلاب را به همراه دارد. سیل می تواند نتیجه ی ریزش باران های شدید، ذوب سریع برف و یخ یا تخریب سدها باشد. این فرایند هر علتی که داشته باشد، وقتی که وارد مناطق شهری می شود موجب خسارات و گاهی کشته شدن افراد می شود؛ زیرا شهر در جریان رشد و توسعه ی خود، به فضاهای هیدرولوژیکی طبیعی تجاوز می کند. شهر گنبد در طی سنوات گذشته به ویژه در سیل سال های 1371، 1380 و 1381 با تهدید سیلاب شهری مواجه بوده و نوع سیلاب، تلفیقی از رودخانه ای و ناگهانی بوده است. بی توجهی به تهدید شهر گنبد در اثر ریسک های سیلاب شهری سبب شده است که در این پژوهش، پتانسیل مخاطرات سیلاب شهری و سیل خیزی شهر گنبد بررسی شود. براساس ویژگی های سیل خیزی طبیعی و انسانی گنبدکاووس و با در نظر گرفتن تمامی جوانب دخیل در پتانسیل خطر سیل و ریسک در توسعه ی شهری به بررسی کاهش مخاطرات سیل برای شهر گنبد کاووس در قالب 54 عامل به روش تحلیل سلسله مراتبی AHP در یک جامعه ی متخصص 35 نفری متشکل از مقامات ارشد، مدیران کل و کارشناسان همه ی سازمان های مرتبط پرداخته شد. از میان سه معیار اصلی، معیار مطالعات و برنامه ریزی دستگاه های اجرایی با بیشترین وزن (75/0) مهم ترین تأثیر را در موضوع کاهش مخاطره ی سیل شهری دارد. همچنین نقشه ی حاصل از خطرپذیری شهرستان گنبدکاووس که با استفاده از 9 پارامتر تعیین شد، بیانگر قرارگیری این شهر در پهنه ی با پتانسیل خطر زیاد است. نتایج حاصل و اتفاقات سیل اخیر حاکی از آسیب پذیری شهر گنبد ناشی از ریسک بیرونی سیلاب است. در سال های گذشته به ارتقای ایمنی شهر و پایین دست توجه نشده است و بر این اساس، باید مطالعات و برنامه ریزی جامع توسط دستگاه های اجرایی ذی ربط در نظر گرفته شود.

حق بر سلامت از مصادیق حقوق بنیادین بشر به شمار می رود. بزه دیدگان نقض این حق، در فرضی که مرتکب از اشخاص حقوقی نوعاً غیرپاسخگو و مصون از تعقیب در محاکم داخلی و بین المللی باشد، تلاش می کنند تا از طریق محاکمه ی نمادین در دادگاه جامعوی، دیگر شهروندان را از ابعاد بزه دیدگی خود مطلع کنند و از طریق آگاه سازی، در پیشگیری از بزه دیدگی مؤثر واقع شوند. از این رو یکی از دلایل وجودی این محاکم، گسترش روزافزون مخاطرات علیه بشریت، محیط زیست و سلامت انسان هاست که به دلیل دشواری مقابله با چنین مخاطرات گسترده ای، محاکمی با بُعد جهانی و به شکل نمادین، به حساس سازی افکار عمومی و کنشگران سیاسی اقدام می کنند. ایده ی تشکیل دادگاه نمادین افکار عمومی برای مقابله با آثار سوء جنایات جنگی، نخستین بار در حدود پنجاه سال پیش، از سوی فلاسفه مطرح شد و طی سالیان متمادی چنان توسعه و تکامل یافت که در نهایت در خدمت اهداف سلامت عمومی نیز قرار گرفت. مقالة حاضر با روش تحقیق توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای سعی در تبیین مخاطرات انسانی مرتبط با تولیدات یک شرکت چندملیتی دارد. بر اساس یافته های تحقیق، در تازه ترین رویداد، نمونه ای از تهدید حق بر سلامت ابتدا در قالب یک دادگاه نمادین بررسی شد و متعاقباً به محکومیت واقعی عامل زیانبار در دادگاه کالیفرنیا انجامید. در ایران نیز تبلیغات و معرفی محصولات و خدمات غیرمجاز و آسیب رسان به سلامت در رسانه های ارتباط جمعی داخلی و بین المللی و فضاهای مجازی ممنوع است و برای آن، حبس یا جزای نقدی درجه شش و محرومیت از فعالیت شغلی و اجتماعی به عنوان مجازات پیش بینی شده است. از جمله محورهای ارتباط میان دانش مخاطرات با جهت گیری این مقاله را می توان در مخاطره شناسی مبتنی بر رفتار مشاهده کرد. از جمله سؤال های اساسی در این حوزه این است که برای کاهش مخاطرات محیطی چه باید کرد؟ یکی از ابزارهای کارامد به یاری طلبیدن افکار عمومی برای حساس سازی به سطح مخاطرات است؛ توسل به کارکردهای گسترده ی دادگاه های افکار عمومی می تواند جهت گیری نوینی بر کاربست دانش مخاطرات و شناساندن مخاطرات محیطی و مخاطرات زیستی به مردم، کنشگران سیاسی و تصمیم گیران تلقی شود و در راستای تحقق اهداف مهم حمایتی خود و تضمین زندگی بدون مخاطره ی انسان ها و محیط همچون ابزار حقوقیِ اثربخش عمل کند. ملاحظه ی سابقه ی تاریخی و سیر تطور ایده ی دادگاه افکار عمومی به خوبی نشان می دهد که استفاده از ظرفیت این گونه محاکم می تواند ابزاری کارامد و مؤثر در حفظ و تضمین سلامت برای همگان باشد.

یکی از مهم ترین پدیده هایی که ایمنی خطوط ریلی را کاهش می دهد، مخاطرات طبیعی ناشی از حرکات دامنه ای و زمین لغزش است که خسارات جانی و مالی بسیاری را در پی دارد. با شناسایی مناطق دارای پتانسیل خطر می توان از بروز چنین حادثه هایی جلوگیری کرد. هدف این تحقیق، ارزیابی محدوده ی خطوط ریلی ناحیه ی لرستان از لحاظ شدت فعالیت های تکتونیکی و تأثیر این فعالیت ها در ایجاد و تشدید مخاطرات زمین لغزش در این حوضه است. ارزیابی نسبی وضعیت تکتونیکی منطقه با استفاده از شاخص تکتونیکی lat، و محاسبه ی هفت شاخص ژئومورفولوژیکی و مورفوتکتونیکی نظیر منحنی های هیپسومتری(Hi)، انتگرال هیپسومتری، شاخص شیب طولی رودخانه (SL)، نسبت شکل حوضه (BS)، شاخص عدم تقارن حوضه ی زهکشی (AF)، شاخص نسبت پهنای کف دره به عمق دره (VF)، فاکتور تقارن توپوگرافی عرضی (T) و شاخص نسبت V انجام گرفت. زمین لغزش های منطقه نیز با استفاده از تصاویر ماهواره ای، نقشه های توپوگرافی و زمین شناسی و همچنین تحقیقات میدانی مشخص شد. در مرحله ی بعد برای برقراری ارتباط کمّی بین لغزش های مشاهده شده و شاخص های تکتونیکی در زیر حوضه ها از روش تحلیل رگرسیون خطی استفاده و به دلیل ناهمگنی شاخص ها در دامنه ی اعداد، به روش نمره ی Z استاندارد شد و برای برقراری ارتباط بین شاخص ها و برداشت های میدانی مدل رگرسیون خطی آن محاسبه شد. نتیجه ی این تحقیق نشان داد که منطقه از لحاظ فعالیت های نئوتکتونیکی جوان است، اما شدت فعالیت در همه جای آن یکسان نیست، به نحوی که حوضه های 1، 3 و 12 بیشترین فعالیت تکتونیکی را داشته و حوضه های 9، 10، 11 و 13، فعالیت به نسبت کمتری دارند. حداکثر رخداد زمین لغزش در اطراف خطوط ریلی در حوضه های 5 و 12 مشاهده شد. براساس مشاهدات میدانی، بیش از 80 درصد کل زمین لغزش های منطقه ی بین ایستگاه درود تا تنگ هفت، در محدوده ی فعالیت تکتونیکی زیاد تا بسیار زیاد قرار دارد که این موضوع نشان دهنده ی تأثیر فعالیت زمین ساخت بر فراوانی زمین لغزش های منطقه است.

شرایط بد آب وهوایی ممکن است امنیت انتقال برق را در شبکه ی انتقال بر اثر خرابی های آبشاری به خطر اندازد. برطرف نشدن این خرابی ها، استفاده از این خطوط را دشوار و حتی ناممکن می کند. هدف از تجزیه وتحلیل آسیب پذیری، یافتن زیرساختارهای ضعیف یا موقعیت های بحرانی است تا تصمیم گیرندگان، اقدامات احتمالی را برای کاهش ضعف ها و حالت بحرانی انجام دهند؛ بر این اساس باید سنجه های آسیب پذیری برای کمک به تصمیم گیرندگان ایجاد شوند. شاخص کلی آسیب پذیری، عاملی ضروری برای مقایسه ی موارد مختلف آسیب پذیری شبکه ی انتقال یا رویدادهای شرایط آب وهوایی نامساعد است. نکته ی مهم تر این است که باید مناطق ضعیف در شبکه مشخص شوند تا اقداماتی برای کاهش آسیب پذیری انجام گیرد. در نتیجه، این مدل ارزیابی آسیب پذیری همبستگی های مکان – زمان شرایط دشوار آب وهوایی را در نظر می گیرد و مفاهیم موجود را در چارچوبی واحد تلفیق می کند. هدف اصلی این مقاله، بحث در زمینه ی آسیب پذیری خطوط انتقال برق در مقابل مخاطرات جوی است؛ روش های کنونی به طور همزمان، همبستگی های مکانی-زمانی شرایط آب وهوایی و مدل های الکتریکی سیستم های قدرت را در نظر نمی گیرند. آنها بر شبیه سازی سیستم های برق بدون توجه به شرایط دشوار آب وهوا یا بر پیش بینی قطع برق خطوط هوایی انتقال برق بدون توجه به پیامدهای قطع برق تمرکز می کنند. بنابراین در این پژوهش هسته ی اصلی ارزیابی آسیب پذیری با آنالیز اقتضایی انجام می گیرد تا شاخص های آسیب پذیری اقتباس شوند. در نهایت می توان اقداماتی را برای کاهش آسیب پذیری مشخص کرد.

اکوتوریسم فرصت اقتصادی و شایان تأملی برای مناطق است. دریاچه ی گهر و اشترانکوه با تنوع زیستی ویژه یکی از آثار یخچالی ایران و از نقاط مهم اکوتوریسمی لرستان است. آستانه ی پایین آسیب پذیری، شرایط نامناسب زیست محیطی و گردشگری دریاچه و اعتقاد به نقش مدیریت ریسک در برنامه ریزی توسعه ی فضایی ضرورت های این پژوهش هستند. این تحقیق با روش تجزیه وتحلیل حالت های شکست و تأثیرات آن بر محیط زیست (EFMEA) انجام گرفت و هدف آن شناسایی، رتبه بندی و مقایسه ی مهم ترین ریسک های زیست محیطی و ریسک های ناشی از گردشگری در منطقه است. این تحقیق می تواند زمینه ساز کاهش یا حذف اثرهای مخرب انسانی و طبیعی و کمک به برنامه ریزی توسعه ی فضایی در این محیط شود. برای این منظور ابتدا مهم ترین ریسک های منطقه، شناسایی و براساس سه متغیر: «احتمال وقوع، شدت وقوع و گستردگی اثر» مقادیر عددی هر ریسک تعیین شد. براساس دامنه ی تغییرات، رده ها در پنج دسته رتبه بندی شدند. نتایج نشان داد که از بین ریسک های زیست محیطی منطقه، سه ریسک «آسیب های ناشی از تعداد گردشگران، تردد موتورسیکلت ها و رشد نیزارها» با میانگین 7/86 در اولویت اول یا ریسک بی نهایت قرار دارند. در ریسک های ناشی از گردشگری نیز «تعداد زیاد گردشگران، محدودیت فصل گردشگری و نوع تردد و مسیر پیاده روی» سه موردی هستند که با میانگین 7/86 در رتبه ی اول قرار دارند. از این رو براساس ضرورت اقدام متقابل این ریسک ها نیازمند برخورد فوری و اقدامات سریع اصلاحی و ممنوع کننده اند. از بین مجموعه ی ریسک های اولویت یک، ریسک «تعداد زیاد گردشگران» در هر دو دسته ی «ریسک های زیست محیطی» و «ریسک های ناشی از گردشگری» مشترک است و در نتیجه به عنوان مهم ترین تهدید منطقه، نیازمند برخورد فوری، برنامه ریزی و کنترل جدی است.