پژوهشهای تفسیر تطبیقی
سال:1397 | دوره:4 | شماره:2 (پیاپی 8) |تعداد مقالات:13

اثبات و بررسی ادلة برائت-که یکی از بنیادی ترین اصل در نزد اصولیان شیعه است-اهمیت بسیاری دارد. برخی از اصولیان در اثبات اصل برائت به آیاتی از قرآن استناد کرده اند. در این مقاله سعی شده است، ابتدا مهم ترین آیات اصل برائت؛ مانند آیات 15 اسراء، 7 طلاق و 42 انفال را مطرح کند، سپس، نظرهای اصولیان و مفسران شیعه و اهل تسنن در کتب اصولی و تفسیری را با یکدیگر تطبیق دهد و شباهت ها و تفاوت ها را مشخص سازد. اصولیان دربارة آیات مزبور دو دیدگاه دارند. براساس یک دیدگاه، آیات مزبور بر اصل برائت دلالت دارند و براساس دیدگاه دیگر، بر اصل برائت دلالت ندارند. در تفاسیر اهل سنت درخصوص آیة اول (اسراء: 15) بیشتر به تفاوت بین برائت شرعی و عقلی اشاره شده است و در تفاسیر امامیه نیز همانند دیدگاه اصولیان دو دیدگاه وجود دارد. مفسران شیعه و سنی، آیه دوم (طلاق: 7) را بر نفی تکلیف مالایطاق از طرف خداوند حمل کرده اند. برخی از ایشان به مصادیقی از تکلیف مالایطاق، همچون انفاق بیش از توان، معرفت بدون در اختیار بودن اسباب آن و. . . اشاره نموده اند. این نوع تفاسیر با تفسیر آیه به ممنوعیت هر نوع تکلیف مالایطاق منافات ندارند. بسیاری از مفسران هر دو مذهب آیه سوم (انفعال: 41) را با توجه به شأن نزول، آن تفسیر کرده اند. آیات اصولی در گذر زمان تغییرات و تحولاتی را پشت سر نهاده اند. ازآنجایی که مفسران شیعی و اهل سنت و نیز دانشمندان اصولی هر دو مذهب فقهی دربارة آیات مورد نظر مشترکات زیادی دارند؛ بررسی تطبیقی آن آیات می تواند به همگرایی و نزدیکی دو علم اصول فقه و تفسیر کمک کند. تازه های تحقیق برخی از آیات مورد استناد دانشمندان اصولی برای اثبات برائت، برائت را نتیجه می دهند و برخی از آنها به برائت ارتباطی ندارند. برای مثال، برخی از اصولیان؛ مانند شیخ انصاری دلالت آیة 17 سوره اسراء بر اصل برائت را نپذیرفته و تعذیب در این آیه را مربوط به همین دنیا و امت های پیشین دانسته است، و برخی مانند امام خمینی آیه را ظاهرترین و محکم ترین آیه در اثبات اصل برائت دانسته اند. در تفاسیر اهل سنت بیشتر به تفاوت میان برائت شرعی و عقلی اشاره شده است؛ البته این اختلاف در تفاسیر شیعی نیز به چشم می خورد. همچنین، برخی از اصولیان در دلالت آیة 7 سوره طلاق گفته اند که ظهور در برائت آن آشکار است؛ مانند نراقی، میرزای قمی و امام خمینی. و اصولیان دیگری؛ مانند شیخ انصاری معتقدند این آیه بر اصل برائت دلالت ندارد. مفسران شیعه و سنی، این آیه را حمل بر نفی تکلیف مالایطاق از طرف خداوند کرده اند، که یکی از اقسام و مصادیق آن عقاب بلا بیان می باشد. درباره آیة 42 سورة انفال نیز اصولیان دو نظر دارند. برخی، همچون صاحب منهاج الاصول دلالت آیه را در اثبات اصل برائت پذیرفته اند، ولی بیشتر اصولیان دلالت آن را بر اصل برائت نپذیرفته اند. مفسرین هر دو مذهب نیز بیشتر باتوجه به شأن نزول، آیه را تفسیر کردند؛ البته تفاسیر دیگری نیز ذکر شده که هیچ کدام به اصل برائت ارتباط ندارند. منابع تفسیری شیعه و اهل سنت و نیز منابع اصولی هر دو مذهب فقهی که از آیات مورد بحث سخن گفته اند، نشان می دهند که آیات اصولی در گذر زمان تغییرات و تحولاتی را پشت سر نهاده اند. همچنین، نشان می دهند که بین دیدگاه مفسران شیعی و اهل سنت و نیز بین دانشمندان اصولی هر دو مذهب فقهی مشترکات فراوانی به چشم می خورد. نکاتی که به آنها اشاره شد، می توانند راه های جدیدی را در اثبات اصل برائت با استفاده از آیات قرآن بگشایند و به همگرایی و نزدیکی دو علم اصول فقه و تفسیر کمک کنند و از نتایج یکدیگر بهره گیرند.

یکی از پُررنگترین جلوههای هنری هر زبان، به کنایه سخن گفتن است؛ که نشانگر قدرت تعبیر گوینده و باعث اثربخشی سخن میباشد. قرآن کریم نیز به مثابه متنی اعجازآمیز و متناسب با اقتضائات زبان مخاطب، از تعابیر کنایی بهره گرفته است. باتوجه به اهمیت کنایه های قرآنی و نقش دیدگاه های بلاغی مفسران در فهم این کتاب آسمانی، تحقیقی در این زمینه شایسته و ضروری است. در پژوهش حاضر کوشش شده تا با مقایسة دو تفسیر مهم و معتبر جهان اسلام-تبیان و کشاف-نقش آرای بلاغی شیخ طوسی و زمخشری در باب کنایه و تعریض و اسلوبی که در بیان کنایه ها و تعریض های قرآنی برگزیده اند، و تأثیر آن در تفسیر آیات قرآن، تحلیل شود. حاصل این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده، گویای آن است که: شیخ طوسی و زمخشری به تفاوت میان کنایه و تعریض، تعابیر مختلف از مفهوم کنایه، توجه به بحث لزوم در کنایه و نقش سیاق در کشف معنای تعریضی پرداختهاند. زمخشری در برخی موارد متأثر از شیخ طوسی بوده است؛ اما در چگونگی تفسیر آیات صفات الهی که اراده معنای اصلی محال است و بیان اغراض کاربرد کنایه و تعریض، زمخشری بحثهای مفصلتر و کاملتری دارد. تازه های تحقیق نتیجه گیری در مجموع آنچه در باب «مقایسه کنایه و تعریض در تفسیر تبیان و تفسیر کشاف» بیان شد، می توان به نکته های زیر اشاره کرد: شیخ طوسی و زمخشری ذیل آیه (بقره: 283) تعریفی عام و کلی از کنایه دارند که شامل انواع مجاز است؛ اما تعریف آنها از تعریض تعریف دقیقی است و شیخ طوسی برای نخستین بار به تفاوت میان کنایه با تعریض، امکان اراده معنای حقیقی در کنایه به صورت ضمنی، وجود کنایه در صورت های تمثیلی، توجه به سیاق عبارت و قرائن حالی و مقامی جهت کشف معنای تعریضی اشاره کرده و زمخشری در طرح این موضوعات متأثر از وی است. شیخ طوسی و زمخشری جهت اشاره به مفهوم کنایه، گاه از لفظ کنایه و گاه از الفاظ و عبارات غیرمصطلح بهره جسته اند. در برخی از مواردی که دو مفسر به کنایه تمایل یافتهاند، اراده معنای حقیقی محال بوده و ظاهر آیات با اصول کلامی دو مفسر مخالفت دارد. شیخ طوسی در چنین مواردی گاه به کنایی بودن ترکیب اشاره کرده است و گاه فقط مفهوم عبارت را شرح داده است. وی به قرائن کلامی و زبانیِ عدول از معنای اصلی به معنای کنایی نیز اشاره کرده است. زمخشری در این حالت تصریح دارد که در چنین ترکیب هایی، با کنایی بودن مفهوم کل عبارت کار داریم و اینکه الفاظ در معنای حقیقی یا مجازی به کار رفته اند یا خیر، مد نظر نمی باشد. همچنین، وی اصطلاح «مجاز از کنایه» را برای مواردی پیشنهاد میکند که کنایه، به مرور زمان در معنای اولیه مصداق ندارد. در مورد اغراض کاربرد کنایه و تعریض در قرآن، دو مفسر در کنایه به فوایدی چون ایجاز، ارائه تصویر واضح و روشن، زیبا ساختن عبارت، مبالغه، اثر گذاری بیشتر و عمیقتر بر مخاطبان به ویژه در طرح مسائل تربیتی و ارزشهای اخلاقی و دفع شبهات از انبیا اشاره کردهاند.

تأثیرگذاری قرآن بر فرهنگ زمانه و تغییر در رفتار مخاطبان عصر نزول، همواره از مسائل مهم و چالش برانگیز میان مفسران و دانشمندان علوم قرآنی است. این مسئله در پاره ای از موضوعات؛ مانند نهی از ربا و رباخواری جدی تر است؛ چراکه عده ای از سود و منافع آن بهرمند شده اند و دگرگونی آن به راحتی امکان پذیر نیست. مطالعة آیات کریمه و دیدگاه فریقین برای این تحقیق ضروری است. نتایج به دست آمده، نشان می دهد که شیوة تربیتی قرآن کریم مبتنی بر روش تدریجی، همراه با القای آرامش رفتاری به مخاطب است. در این روش، به صورت گام به گام به موضوعپرداخته و درنهایت، با دستورات تأکیدی، اوامر و نواهی به مخاطب ابلاغ می شود. موضوع نهی از «ربا» و «ربا خواری» نیز در همین قالب دیده شده و مراحل متعددی برای آن درنظر گرفته شده است. بر این اساس، قرآن کریم با روش تربیت تدریجی، موضوع را از«ایجاد قرابت ذهنی» آغاز می کند و تا «نهی نهایی» پیش می برد. بی تردید، شیوة تربیتی قرآن کریم در بسیاری موارد؛ از جمله در موضوع تحریم ربا و ربا خواری، منحصر به فرد بوده و تا آن زمان، رایج نبوده است. تازه های تحقیق نتیجه گیری تحقیق حاضر نشان می دهد که فرایند تربیتی قرآن کریم در موضوع «نهی از ربا» مبتنی بر روش گام به گام است. در این روش، قرآن کریم با لحنی آرام به طرح موضوع پرداخته و نخست ذهن مخاطب را با مقولة مورد نظر خود آشنا می کند. بررسی و مطالعه رسوم ساکنان شبه جزیرة عربستان در پیش از اسلام نشان می دهد که پدیدة زشت و ناپسند رباخواری، بخش مهمی از اقتصاد اعراب جاهل و یهودیان بوده است. چه بسا تحریم یک بارة آن، موجب بروز نافرمانی در میان مخاطبان تازه مسلمان و تشدید مشکلات تبلیغی در مقابل نهال نوظهور اسلام می شد. بنابراین، نهی از ربا خواری نیز در ابتدا از آهنگی ملایم برخوردار بود و در ادامه، شدت لحن آیات بیشتر می شود. در نهایت، تحریم صریح رباخواری مورد تأکید قرآن کریم قرار می گیرد و همگان از آن نهی می شوند. تبیین «قرض الحسنه» و «صدقه» به عنوان روش همیاری اقتصادی در جامعه ازیک سو، و نگاه تاریخی قرآن کریم در نهی یهودیان از ربا خواری و وعدة عذاب به رباخواران، رفته رفته بیان قرآن کریم را شدت می دهد. تبیین دشمنی و تقابل با خداوند و رسولش به عنوان گام نهایی در «نهی از رباخواری» تعبیری قابل توجه است. به موازات چنین رویکردی، لازم است تأکید قرآن کریم بر تعمیق روح ایمان و تقوا نیز ملاحظه گردد. گویا از دیدگاه قرآن کریم روش تربیتی زمانی قوام می یابد که همراه با اثربخشی ایمان و تقواپروری باشد. مفسران شیعه و اهل سنت در تبیین نهی قرآن کریم از ربا و رباخواری، هم صدا و هم نظرند. بیان تدریجی و توأم با آهنگ تربیتی کلام الله مجید، رهیافتی به روشی ارزشمند در تغییر رفتار مخاطبان و تأثیر بر فرهنگ زمان عصر نزول تلقی می شود. روش مذکور در موضوعات متعددی از فرامین و نواهی قرآن کریم قابل انطباق بوده و به عنوان شیوه ای متقن در تأثیرگذاری تربیتی قابل بهره برداری است. تردیدی نیست که سیر تدریجی رویارویی قرآن کریم با رذائل اخلاقی و رسوم جاهلی تأثیر قابل توجهی در شکل گیری جامعه اسلامی داشته است. روش های مؤثر تربیتی قرآن کریم بر مخاطبان عصر نزول بی بدیل است.

زبان، همانند دیگر پدیده های انسانی با گذر زمان تغییر می کند. از میان اجزای گوناگون زبان، «واژه ها» بیش از دیگر اجزای آن از نظر دلالت معنایی، دستخوش تغییر می شوند. در تفسیر آیات قرآن، توجه مفسّر به این تغییرات می تواند معانی و مفاهیم درست تری از آیات را فراروی مخاطبان قرار دهد. پژوهش حاضر با روش توصیفی تحلیلی و تطبیق آرای تفسیری شیخ طوسی و ابن عطیه به تحلیل نقش انواع تغییر در دلالت کلمه ها، در تفسیر التبیان و المحرّر الوجیز می پردازد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که تخصیص، تعمیم و انتقال دلالت، اشکال مهم تغییر در دلالت کلمه های قرآن بوده که هر دو مفسّر به آن توجه داشته اند. شیخ طوسی بیشتر از ابن عطیه به این گونه مباحث پرداخته، به طوری که در بسیاری از موارد تحلیل های لغوی ابن عطیه متأثر از شیخ طوسی است. طوسی و ابن عطیه در بررسی مفردات قرآن، به نقش استعمال در تغییر دلالت کلمه ها و سیر تاریخی این تغییرات تا زمان نزول توجه داشته اند. استناد به قرآن و استشهاد به شعر و کلام عرب، ازجمله منابع تفسیری هردو مفسّر در بسیاری از تحلیل های لغوی به شمار می آید. تازه های تحقیق. نتیجه گیری نتایج حاصل از این پژوهش را می توان در موارد زیر خلاصه کرد: طوسی و ابن عطیه به اهمیت معناشناسی کلمه ها در تفسیر آیات، توجه خاصی داشته اند و این موضوع، مبنای بسیاری از آرای تفسیری آنان است. حجم تحلیل های لغوی در تفسیر التبیان بیش از المحرر الوجیز است؛ البته طوسی این کار را تا حد نیاز انجام داده و هیچ گاه از حد اعتدال خاج نشده است. استناد به قرآن و شعر عرب؛ ازجمله منابع تفسیری هردو مفسر بوده که در بسیاری از تحلیل های لغوی خود از آن بهره گرفته اند. ابن عطیه در موارد متعددی در تعیین دلالت های معنایی کلمات متأثر از طوسی است. هرچند در آثار دانشمندان اسلامی اصطلاحات جدید زبان شناسی وجود ندارد؛ اما ماهیت بحث ها و آرای آنان همان چیزی است که در زبان شناسی معاصر مطرح است.

یکی از واجبات الهی که در شرع مقدس اسلام مورد تأکید قرار گرفته است، مسئله پوشش (حجاب) زن و مرد است؛ به گونه ای که چگونگی پوشش می تواند نماد حیا و عفت یا طهارت قلبی در انسان باشد. آیات و روایات بسیاری به اهمیت و وجوب پوشش شرعی برای مکلفین در برابر نامحرم اشاره دارند. باید پذیرفت مراعات یا عدم مراعات پوشش اسلامی، سهم بسزایی در سلامت یا انحطاط افراد جامعه اسلامی دارد. برخی با ترویج این شبهه که مسئله پوشش یا حجاب امری کاملاً شخصی و فردی است، از کارکرد دینی و اجتماعی حجاب در سلامت جامعه و یا تأثیر عدم رعایت حجاب و بدپوششی در ترویج مفاسد اخلاقی و ناهنجاری های اجتماعی غفلت کرده و معتقدند که حکومت نمی تواند برای مبارزه با بی حجابی از باب امر به معروف و نهی از منکر اقدام نماید؛ چراکه اساسا بدحجابی جرم نیست. پژوهش حاضر براساس مبانی قرآنی و روایی، مفهوم و حکم پوشش شرعی و مفهوم جرم در آیات را با مراجعه به نظر مفسران امامیه و اهل سنت به دست آورده است. همچنین، عنوان مجرمانه بودن بدحجابی و بیحجابی (عدم رعایت پوشش شرعی)را با بهره گیری از دیدگاه های مفسران و فقیهان و قاعده «لکل ذنب حد» تأکید و اثبات کرده است. تازه های تحقیق نتیجه گیری رعایت پوشش و حجاب شرعی یکی از راه های حفظ عفت و پاکدامنی در جامعه، خانواده و فرد است، طهارت قلبی و سلامت معنوی انسان های مؤمن در گرو چشم فروافکندن در مقابل نامحرم و رعایت تراز ها و معیارهای قرآنی در گفتار، رفتار، پوشش و تعاملات با انسان های بیگانه و نامحرم میباشد. به همین دلیل، آیات و روایات فراوانی به رعایت پوشش شرعی در برابر نامحرم تأکید و الزام نموده است. براساس یافتههای قرآنی رعایت پوشش شرعی یکی از واجبات بوده و ترک آن منکر میباشد. ازسوی دیگر، با مفهوم شناسی واژة جرم در آیات، دریافتیم که قرآن هرنوع منکر و معصیت و انحراف از حق و میل به باطلی را چه در حوزة اعتقاد و چه در عرصة رفتار و کنش، جرم تلقی نموده است و برای آن عقوبتهای اخروی و در بسیاری موارد مجازاتهای دنیوی نیز درنظر گرفته است. براساس ادله قرآنی و روایی امر به معروف و نهی از منکر و جرم بودن بدپوششی و بی حجابی که مستند قرآنی آن گذشت و همچنین با کمک روایات باب تعزیر که مستند به ادله قرآنی امر به معروف و نهی از منکر است نیز میتوان سطحی از مجازات را برای عنوان مجرمانه بدحجابی در نظر گرفت.

نظریة «تفسیر ساختاری»؛ به این معنا که میان آیات هر سوره از قرآن یکپارچگی، وحدت محتوایی و مضمونی وجود دارد، بر دو مبنای «توقیفی بودن چینش آیات» و «وحدت موضوعی سور»، استوار است و مانند هر نظریة دیگری مخالفان و موافقانی دارد. علامه طباطباییŠ مفسر بزرگ شیعه و سیدقطب و سعید حوی از مفسران بزرگ اهل سنت به این نظریه معتقد و بر مبانی آن پایبندند؛ بهگونهای که آثار این اعتقاد بهوضوح در تفاسیر ایشان (المیزان، فی ظلال القرآن، ألاساس فی القرآن) مشهود است. این مقاله با هدف دفاع از این نظریه و با تکیه بر روش توصیفی _تحلیلی، به مقایسة تفسیر ساختاری سورة مبارکة شوری و موضوع محوری در نظر گرفته شده برای آن توسط این سه مفسر، پرداخته است. همچنین، این مقاله نتیجه می گیرد که در هر سه تفسیر با وجود اختلاف روش جزئی مفسران، موضوع وحی، به عنوان موضوع محوری سورة شوری معرفی شده است. که این امر به نوبة خود سهمی در اثبات ضابطهمند و غیرسلیقهای بودن این شیوه از تفسیر را ایفا میکند. تازه های تحقیق. نتیجه گیری علامه طباطبایی، سعید حوی و سیدقطب از مفسران بزرگ شیعه و اهل سنت، به نظریة تفسیر ساختاری و مبانی آن (نظریة وحدت موضوعی سور و توقیفی بودن چینش آیات) عقیده دارند و در کتب تفسیری خویش، تفاسیری کاملاً ساختاری و نظاممند از سورههای مختلف ارائه کردهاند. درخصوص سورة مبارکة شوری نیز مانند بسیاری از سوره های دیگر، هرسه با انتخاب یک موضوع محوری واحد (وحی) و روشی شبیه به هم، تفسیری ساختاری و نظاممند از این سوره ارائه کردهاند. بنابراین در این پژوهش، ذکر سورة شوری تنها به عنوان نمونهای از چند سورهای که موضوع محوری آنها از منظر سه مفسر مورد بررسی قرار گرفته، میباشد. که این امر نهایتاً استقرای نگارنده را به تأیید نظاممندی تفسیر ساختاری می رساند. سورة شوری در تفسیر المیزان به شش سیاق، در تفسیر فی ظلال القرآن به دو سیاق و در تفسیر ألاساس فی القرآن به سه مقطع اصلی تقسیم شده است. هر سه مفسر در ابتدای تفسیر سوره و همچنین در ابتدای هر سیاق، به موضوع محوری واحدی که با توجه به سیاق و فضای حاکم بر سوره برای آن درنظر گرفته، اشاره کردهاند و یکپارچگی و وحدت معنایی تمام آیات سوره را بارها بیان کردهاند. همین امر نشان دهندة این است که انتخاب موضوع محوری برای یک سوره، یک مسئلة سلیقهای نیست و این مهم براساس یک سری اصول و مبانی مشخص و در یک چارچوب معینی توسط مفسر صورت میگیرد و این گونه نیست که مفسر را دچار تفسیر به رأی گرداند.

مترجمان کلام وحی در ترجمه قرآن، برخی واژگان را معادل هم در نظرگرفته اند. گاهی نیز یک معنا را برای واژگانِ متفاوت به کار برده اند؛ درحالی که توجه به مفهوم دقیق واژگان، راهی برای حل معمای برخی آیات و روایات بوده، و با بهره گیری از ترجمه تصویری، می توان به معنایی فراتر از آنچه مفسران فریقین در آثار خویش بیان کرده اند، دست یافت. واژة «ارتقاب»، در تفاسیر فریقین هم معنا با «انتظار» در نظر گرفته شده و ظرافت های معنایی آن نادیده انگاشته شده است. در این تحقیق سعی شده تا با مقایسة نظریه های تفسیری شیعه و سنی، نقاط مغفول مانده در ترجمه مورد توجه قرار گیرد و با استفاده از روش تفسیر تصویری، با اتکا به خود قرآن و سیاق آیات ماجرای ناقه صالح† در سوره قمر، به مفهوم شناسی این واژه پرداخته شود. روش تفسیر تصویری در این پژوهش علاوه بر حفظ ساختار مفهومی و عدم تقابل و تناقض با مفهوم ارائه شده در کتب لغت شناسی، معنایی دقیق تر، راهگشاتر وکاربردی تر را در راستای برنامه های الهی قرآن برای واژه مورد نظر ارایه می دهد. در میان تفاسیر متقدم فریقین، زید بن علی، ابن عمر، ابن عباس، حسن بن أبی الحسن و أبو سعید خدری، و در رأس ایشان امام علی† دقیق تر به موضوع «ارتقاب دخان» پرداخته اند.

واژه ی «قوامون» در آیة 34 سورة نساء، یکی چالشی ترین واژگان قرآنی برشمرده می شود. در گذر تاریخ، درباره ی این واژه، آرای متعددی ازسوی مفسران بیان شده است. مقالة حاضر سیر تاریخی تطور آرای مفسران و عوامل پیدایش آن آرا از قرن اول هجری تاکنون بررسی گردیده است. نتایج این پژوهش حاکی است، ازآنجاکه در قرن های نخستین در فرهنگ مردم، مرد به عنوان جنس برتر و دارای امتیازات ویژه شناخته می شد، در بیشتر تفاسیر تا حدود قرن دوازدهم، لفظ «قوام» به معنای فضیلت، سلطه و حاکمیت مرد بر زن تعبیر و تفسیر شده و دلیل آن را برتری مرد بر زن در عقل و ایمان ازیک سو، و پرداختن مهر و نفقه مرد به زن ازسوی دیگر دانسته اند؛ اما از قرن دوازدهم به بعد، با افزایش نقش زن در جامعه از جهات اقتصادی، اجتماعی و علمی، واژة قوامون، معانی متنوعی چون کارگزاری، سرپرستی، مدیریت، حمایت، پاسداری، امر به معروف و نهی از منکر مرد نسبت به زن یافته است. تردیدی نیست که رشد علمی و فرهنگی و اجتماعی زنان در پیدایش این رویکرد تفسیری، بسیار تأثیرگذار بوده است. تازه های تحقیق آرای مفسران درباره ی مفهوم «قوامون» در گذر تاریخ تحت شرایط فرهنگی متفاوت تحول پیدا کرده است. البته این تحول تا قرن سیزدهم چندان زیاد نبوده است؛ اما با شروع مدرنیته و رنسانس و رشد علمی و فرهنگی و بر اثر ارتقای منزلت علمی و اجتماعی و اقتصادی زنان در قرن چهاردهم، آرای مفسران به سمت تفسیر آیات مربوط به زنان از جمله آیه قوامون متناسب با شرایط مدرنیته سوق پیدا کرده است. تا قرن سیزدهم، نظریات تفسیری درباره آیه قوامون، بیشتر بر مبنای سلطه، حاکمیت و ریاست مردان بر زنان بوده است؛ اما با پررنگ شدن نقش زن در جامعه در قرن چهاردهم از جهات اقتصادی، اجتماعی و علمی، معانی کارگزاری، خدمت گذاری، حمایت، پاسداری و امر به معروف و نهی از منکر درباره قوامون بیان می گردد. به نظر بسیاری از مفسران قرن چهاردهم هجری و معاصر قوامیّت مربوط به روابط زن و مرد در محدوده خانواده است و بیانگر حکم مسئولیت و سرپرستی و خدمتگزاری مرد در خانواده و حمایت و حفاظت از زن و تأمین معاش و تدبیر امور اقتصادی آنان است و نمی توان از این آیه حکم برتری مردان بر زنان را استنباط کرد.

A Review on the Meaning of “ Ruku” in the Verse of Wilayah from Sunni and Shi’ ite Perspective Seyed Mahmood Tayeb Hoseini * Received: 5/3/2018 | Accepted: 11/17/2018 Abstract یکی از آیه های مهم در موضوع امامت که میان دو فرقة اهل تسنن و شیعه بحث ها و اختلاف های گستردهای در تفسیر آن درگرفته، آیة 55 سورة مائده مشهور به آیة ولایت است. این آیة شریفه از زوایا و بخش های مختلف همچون شأن نزول، معنا و مقصود ولایت، مقصود از «الذین آمنوا»، علت جمع آمدن «الذین آمنوا» و. . . قابل بحث است. یکی از بخش های اساسی این آیة شریفه که نقش مهمی در فهم سایر بخش های آن دارد و اختلافات جدی ای میان فرق اسلامی دربارة آن وجود دارد، بیان معنا و مقصود «رکوع» در آن است. در مقاله حاضر، به روش تطبیقی دیدگاه مفسران فریقین دربارة معنای «رکوع» نقل و نقد شده است. نقد دیدگاه مفسران شیعه و اهل تسنن، بررسی موضوعی واژة رکوع در قرآن براساس سیر تاریخی و ترتیب نزول آیات، و پیرو آن ادعای اینکه «رکوع» در این آیه یک معنای تنزیلی دارد که همان رکوع ظاهری است و یک معنای باطنی دارد و آن خضوع است، در این مطالعه تطبیقی بررسی می شود. تازه های تحقیق از رهگذر مطالعه و مقایسة آرای مفسران شیعه و اهل تسنن در معنای «رکوع» در آیة ولایت نتایج ذیل حاصل شد: 1. از ظاهر سخن مفسران متقدم، تا پیش از ابومسلم اصفهانی به دست میآید که از «راکعون» در آیة ولایت رکوع ظاهری نماز میفهمیدهاند؛ 2. ظاهراً برای نخستین بار، ابومسلم اصفهانی (د330ق) مفسرِ عقل گرای معتزلی «رکوع» در آیه ولایت را به خضوع معنا کرده است. پس از وی، این معنا ازسوی سایر مفسران پذیرفته شد و تا دوره معاصر گرایش بیشتری به این معنا حاصل شد، درحالی که جمع هر دو معنا ممکن و مناسب تر بود؛ 3. با تأمل در سیاق آیات مشتمل بر «رکوع» به دست میآید که این واژه در سوره های مکی در معنای لغوی «سر فرود آوردن» و «خضوع در برابر اوامر الهی» به کار رفته است، ولی در سوره های مدنی تقریباً در همه موارد با حفظ معنای خضوع به معنای رکوع ظاهری نماز آمده است. بنابراین، در آیه 55 سورة مائده نیز به دلیل فقدان قرینة تعیین کننده، باید بر همین معنا حمل شود؛ 4. اثبات معنای رکوع ظاهری توأم با خضوع برای «رکوع» ازنظر لغوی و سیاق قرآنی شاهدی بر صحت روایات حاکی از نزول آیه در شأن امام علی† است. با این حال، آیة شریفه برخوردار از مدلولی عام بوده و در این مدلول عام، معنای خضوع در آیه دنبال میشود و دلیلی ندارد که معنای رکوع در آیة شریفه به رکوع ظاهری محدود و منحصر گردد.

میزان مطابقت روایات تفسیری ابن عباس با روایات اهل بیت‰ نصرت نیل ساز * الهام زرین کلاه ** تاریخ ارسال: 21/11/96 | تاریخ پذیرش: 03/06/97 چکیده عبدالله بنعباس، صحابی برجسته پیامبرˆ و از سرآمدان تفسیر است. باتوجه به تصریح خود او به علمآموزی؛ بهویژه یادگیری تفسیر از حضرت علی†، و همچنین اشاره ی عالمان به این مسئله به هنگام تبیین جایگاه وی در تفسیر، این مقاله با بهکارگیری روش کتابخانهای، تجزیه و تحلیل آماری متن و اسانید، به بررسی میزان مطابقت روایات تفسیری وی با روایات ائمه† با تأکید بر جامع البیان طبری و نورالثقلین حویزی میپردازد. بررسیها نشان میدهد در 80درصد روایات، مطابقت یا به نحو تطابق کامل و یا در قالب روابطی همچون عام و خاص، مطلق و مقید، مبین و مجمل وجود دارد. این تطابق در حوزههای مختلف، اعم از کلامی، فقهی و ادبی و در موضوع هایی همچون عدم رؤیت جسمانی خداوند، حلیت متعه و جواز مجاز و غیره، دیده میشود. در تحلیل سندی نیز روشن میشود که بیشتر این تطابقها در طریق سعید بنجبیر، علی بنابی طلحه، ضحاک بنمزاحم، عطاء و مجاهد وجود دارد. گفتنی است، در میان ائمه†، بیشترین تطابق روایات ابنعباس با روایات امام صادق† است. کلیدواژگان ابنعباس، اهلبیت‰، جامع البیان، نورالثقلین، روایات تفسیری، مطابقت. * Assistant Professor, Department of the Quranic Sciences and Hadith, Tarbiat Modarres University, | nilsaz@modares. ac. ir ** (Corresponding Author) Assistant Professor, Department of the Quranic Sciences and Hadith, Eqlid Higher Education Center, | ezarinkolah@eghlid. ac. ir * استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تربیت مدرس، تهران، | nilsaz@modares. ac. ir ** استادیار گروه علوم قرآن و حدیث، مرکز آموزش عالی اقلید، نویسنده مسئول | ezarinkolah@eghlid. ac. ir تازه های تحقیق نتیجه گیری از مجموع روایات مرتبط ابنعباس با ائمه، در 80درصد مطابقت وجود دارد. مطابقت روایات ابنعباس و ائمه در زمینههای مختلف کلامی، فقهی، تاریخی، قرائات و. . . است. هرچه به سوره های پایانی قرآن نزدیک تر میشویم، مطابقت میان روایات ابنعباس و ائمه بیشتر میشود. که البته این مسئله با محتوای سوره های پایانی که غالباً مکی بوده و مباحث اختلافبرانگیز همچون مباحث فقهی و. . . در آنها کمتر مطرح شده، بیارتباط نیست. در میان طرق تفسیری روایات ابنعباس در جامع البیان، بیشترین مطابقت به ترتیب مربوط به طریق سعید بنجبیر، علی بنابی طلحه، ضحاک، عطاء و مجاهد است. موضع مثبت این افراد نسبت به اهل بیت نیز، سندی محکم در تأیید این نتیجه است. از میان ائمه، روایات ابنعباس با روایات امام صادق مطابقت بیشتری دارد که این نتیجه باتوجه به کثرت شاگردان امام صادق و در نظرگرفتن شرایط زمان ایشان که در مقایسه با سایر ائمه از آزادی بیان بیشتری برخوردار بودند، امری بدیهی است.

بررسی تطبیقی رویکردهای هرمنوتیک فلسفی در تفسیر قرآن محسن ایزدی* تاریخ ارسال: 25/03/97 | تاریخ پذیرش: 20/08/97 چکیده هرمنوتیک فلسفی به بررسی و تحلیل تفسیر متون می پردازد. خاستگاه این دانش که فلسفه غرب است، با نام فیلسوفانی مانند هیدگر و گادامر پیوند خورده است. در بین اندیشمندان مسلمان، بررسی فرایند تفسیر قرآن و تحلیل کم وکیف تأثیر پیش فهم ها و گرایش های مفسر در تفسیر او، سابقه ای دیرینه دارد. در عرصه دین پژوهی اسلامی معاصر نیز برخی نواندیشان با اقتباس از آموزه های هرمنوتیک فلسفی رایج در غرب و با رویکردی حداکثری، تأثیرپذیری معرفت دینی از معارف بشری را تئوریزه کرده اند. تأثیر برخی از پیش فرض ها به عنوان «مبانی تفسیر قرآن» مورد وفاق همگان است؛ اما آنچه در بین صاحب نظران این عرصه محل اختلاف می باشد، عبارت است از: تأثیر پیش فهم های فلسفی، کلامی، عرفانی، روان شناختی، سیاسی و. . . .، نیز تأثیر انتظارات و علائق مفسر در تفسیر قرآن. در این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی، رویکردهای هرمنوتیک فلسفی در تفسیر قرآن را مورد تحلیل و بررسی تطبیقی قرار داده و با تقسیم این رویکردها به افراطی، تفریطی و اعتدالی به بررسی و نقد دو رویکرد اول پرداخته ایم. سپس، با تبیین و تثبیت رویکرد اعتدالی، عقلانیت و طهارت نفس را به عنوان شرایط لازم جهت استفاده از پیش فهم ها و گرایش ها معرفی کرده ایم. کلیدواژگان تفسیر قرآن، هرمنوتیک فلسفی، پیش فهم، عقل، طهارت نفس. * Associate Professor, Department of Islamic Teachings, University of Qom, | Mohseneizadi@yahoo. com * دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه قم | Mohseneizadi@yahoo. com تازه های تحقیق نتیجه گیری رویکردهای هرمنوتیکی دربارة تفسیر قرآن را می توان به سه رویکرد اصلی تقسیم کرد: 1. رویکرد افراطی. 2. رویکرد تفریطی. 3. رویکرد اعتدالی. برخی صاحب نظران درباره تأثیر پیش فهم ها و علایق و انتظارات مفسر در تفسیر قرآن، رویکردی افراطی و حداکثری دارند و معتقدند متن قرآن و کلام خداوند صامت است و مفسر با استفاده از پیش فرض ها، علوم و معارف بشری و نیز گرایش های اعتقادی خود، به استنطاق قرآن می پردازد. طرفداران این رویکرد معتقدند: پیش فهم های مفسران نه تنها در کشف مراد جدی متکلم؛ بلکه در القای معنای الفاظ نیز دخالت دارند؛ چرا که الفاظ و عبارات گرسنه معانی اند و نه آبستن آنها. این رویکرد دارای اشکالات متعددی است. برخی دیگر از مفسران و اندیشمندان مسلمان، نسبت به هرمنوتیک فلسفی، رویکردی تفریطی داشته و دخالت هر نوع پیش فهم و گرایشی را در تفسیر قرآن غیرمُجاز شمرده اند. به این رویکرد نیز انتقادهای جدی وارد است. در رویکرد سوم که رویکردی اعتدالی است، تأثیر و دخالت پیش فهم ها و گرایش های مفسر با ملاک های خاصی مُجاز دانسته شده است. این ملاک ها عبارتند از عقلانیت و طهارت نفس.

هدف اصلی این تحقیق معرفی شاخصهای مهم علمسنجی؛ مثل هم استنادی و همواژگانی و کاربرد این شاخصها در تحلیل و مصورسازی رکوردهای علمی نمایه شده در پایگاه های استنادی است. این تحقیق با رویکرد علم سنجی انجام شده و تولیدهای علمی مرتبط با تفسیر در پایگاه وب آو ساینس به عنوان جامعه آماری قسمت دوم این تحقیق در نظر گرفته شده است. متخصصان علم اطلاعات با استفاده از فنون علم سنجی، تولیدهای علمی و نیز رکوردهای علمی نمایه شده در پایگاه های استنادی مختلف را مورد بررسی قرار داده و ضمن معرفی نویسندگان، کشورها، مؤسسه ها و سازمان های پرکار یک حوزة موضوعی و همچنین موضوعات اصلی و مجلات هسته، جهت مصورسازی تولیدهای علمی آن حوزه به ترسیم نقشه های علمی آن با استفاده از فنون مختلف علم سنجی از جمله هم استنادی و هم واژگانی می پردازند. تحلیل هم واژگانی با نشان دادن بسامد واژه ها، مهم ترین موضوع های پژوهشی یک حوزه را نشان می دهد. تحلیل هم استنادی نیز یکی از فنون پرکاربرد در تحلیل تولیدهای علمی است که برای ترسیم نقشه ساختار فکری یک حوزه پژوهشی به کار می رود. تازه های تحقیق یافته ها نشان داد که در مجموع 186 رکورد اطلاعاتی در زمینه موضوعی تفسیر در پایگاه وب آو ساینس نمایی شده است. که اولین رکورد نمایی شده به سال 1980 برمی گردد. در بین کشورها ترکیه با تولید 43 رکورد اطلاعاتی در رتبه اول قراردارد و پس از آن آمریکا با تولید 29 رکورد اطلاعاتی و کانادا با تولید 16 رکورد اطلاعاتی در رتبه های بعدی قرار دارند همچنین در بین سازمان ها دانشگاه کارولینا و دانشگاه تورنتو هرکدام با تولید 5 رکورد اطلاعاتی در رتبه اول قرار دارند و دانشگاه آزاد اسلامی با تولید 3 رکورد اطلاعاتی در زمینه موضوعی تفسیر در رتبه 6 قرار دارد. از لحاظ نوع مدرک نمایه شده در پایگاه وب آو ساینس بیشترین تولیدات علمی در زمینه موضوعی تفسیر در پایگاه استنادی وب آوساینس در قالب مقاله می باشد که 135 رکورد اطلاعاتی در این قالب نمایه شده است و پس از آن نقد کتاب با 33 رکورد اطلاعاتی و گزارش کنفرانس با 11 رکورد اقتصادی در رتبه های بعدی قرار دارند. در زمینه تولید رکوردهای اطلاعاتی نمایه شده مرتبط با تفسیر در پایگاه وب آو ساینس زبان انگلیسی با 68 درصد در رتبه اول قرار دارد و پس از آن زبان ترکی با 19 درصد و زبان فرانسه و آلمانی و اسپانیایی هر کدام با تولید 3 درصد رکورد اطلاعاتی در رتبه های بعدی قرار دارند. نکته جالب توجه کم بودن تعداد تولیدات علمی به زبان عربی در این زمینه موضوعی است که فقط 2 رکورد اطلاعاتی به این زبان در این پایگاه اطلاعاتی در زمینه تفسیر نمایه شده است. در رابطه با زبان تولیدات علمی یافته ها نشان داد که بیش از 43 درصد تولیدات علمی در این حیطه موضوعی مربوط به علوم کامیپوتر بوده است و پس از آن مهندسی با 17 درصد، ارتباطات با 7 درصد، ارتباطات با 9 درصد، اقتصاد با 7 درصد و علوم کتاب داری و اطلاع رسانی با 4 درصد در رتبه های بعدی قرار دارند. یافته ها نشان داد که کلید واژه "تفسیر" با فراوانی 58 در رتبه اول قرار دارد و پس از آن واژه قرآن با فراوانی 23 در رتبه دوم قرار دارد. موضوعات مرتبط با تفسیر در 8 خوشه اصلی تقسیم بندی شده است. که خوشه های اول تا سوم از 6 کلید واژه تشکیل شده است و خوشه های چهارم و پنجم از 5 کلید واژه و خوشه های ششم و هفتم از 2 کلید واژه و خوشه هشتم (آخر) فقط از 1 کلید واژه تشکیل شده است. یافته ها نشان داد در بین نویسندگان Berg, Hبا تولید 4 رکورد اطلاعاتی با 4 استناد دریافتی و با اچ. ایندکس 2 در رتبه اول قرار دارد و پس از وی Burge, S. R. با 4 رکورد اطلاعاتی با 7 استناد دریافتی و با اچ. ایندکس 2 در رتبه دوم قرار دارد. نکته جالب اینجاست که با وجود اینکه Rippin, Aدارای رتبه یکسانی با دو نفر اول در تعداد تولید رکوردهای اطلاعاتی می باشد ولی به دلیل ترتیب الفبایی در رتبه سوم قرار گرفته است و این در حالی است که این شخص با 24 استناد دریافتی بیشترین استناد را در بین نویسندگان داشته و از لحاظ اچ. ایندکس نیز دارای بالاترین اچ می باشد. نکته مهم در این زمینه کم بودن تعداد رکوردهای علمی محققین کشور می باشد یافته ها نشان داد که ایران با تولید تنها 5 رکورد اطلاعاتی در رتبه 9 ام قرار دارد و این در حالی است که در زمینه تفسیر مقالات متعددی توسط اساتید برجسته حوزه و دانشگاه نوشته می شود که اگر این مقالات در قالب مقالات مجلات آی اس آی نوشته شده و به زبان انگلیسی ترجمه و برای مجلات مرتبط ارسال شوند حتما تعداد رکوردهای علمی نمایه شده از اساتید و محققین کشور در این زمینه موضوعی در پایگاه وب آو ساینس به مراتب بیشتر خواهد شد. که لازم است در این زمینه محققین مربوطه تلاش بیشتری نمایند.

قرآن، این نور پرفروغ هدایت بشری که در قالب کلام بر حضرت محمدˆ نازل شده است، از اسلوب های مختلف محاوره رایج در بین عقلا؛ از جمله از زبان تمثیل و نماد برای تفهیم حقایق برتر به انسان ها استفاده کرده است. در قرآن و از نگاه مفسران فریقین، تقابل دیرینه جبهه حق و باطل، در اسلوب های گوناگون برای بشر بیان شده است. دراین میان، جبهه باطل مشرکان مکه، از واژة «اساطیر» حمل بر وقایع «مهمل» می کردند. در این مقاله، واژه های «اسطوره و اساطیر»، در یک تحقیق تطبیقی میان نظرات مفسران فریقین و دریافت های علوم جدید، مورد بررسی قرار گرفته است؛ بدین معنا که واژة مذکور در قرآن به عنوان اشتراک لفظی، کاملاً منطبق بر حیطه های علمی اسطوره است. حاصل آنکه منظور مشرکان از این واژه، داستان های دروغین و وهم آلود بوده و دانش های جدید، واژة «اسطوره» به عنوان حقایق و باورهای متافیزیکی انسان در اعصار پیش انگاشته شده است و کاربرد خاص خودش را دارد. تازه های تحقیق. نتیجه گیری یافته ها نشان داد که در مجموع 186 رکورد اطلاعاتی در زمینه موضوعی تفسیر در پایگاه وب آو ساینس نمایه شده است. اولین رکورد نمایه شده به سال 1980 برمیگردد. در بین کشورها، ترکیه با تولید 43 رکورد اطلاعاتی در رتبه اول قراردارد. پس از آن، آمریکا با تولید 29 رکورد اطلاعاتی و کانادا با تولید 16 رکورد اطلاعاتی در رتبه های بعدی قرار دارند. همچنین، در بین سازمان ها، دانشگاه کارولینا و دانشگاه تورنتو هرکدام با تولید 5 رکورد اطلاعاتی در رتبه اول قرار دارند و دانشگاه آزاد اسلامی با تولید 3 رکورد اطلاعاتی در زمینة موضوعی تفسیر در رتبه 6 قرار دارد. از لحاظ نوع مدرک نمایه شده در پایگاه وب آو ساینس، بیشترین تولیدهای علمی در زمینة موضوعی تفسیر در پایگاه استنادی وب آوساینس در قالب مقالهمیباشد که 135 رکورد اطلاعاتی در این قالب نمایه شده است. پس از آن، نقد کتاب با 33 رکورد اطلاعاتی و گزارش کنفرانس با 11 رکورد اقتصادی در رتبههای بعدی قرار دارند. در زمینه تولید رکوردهای اطلاعاتی نمایه شده مرتبط با تفسیر در پایگاه وب آو ساینس، زبان انگلیسی با 68 درصد در رتبه اول قرار دارد. و پس از آن، زبان ترکی با 19 درصد و زبان فرانسه، آلمانی و اسپانیایی هرکدام با تولید 3 درصد رکورد اطلاعاتی در رتبههای بعدی قرار دارند. نکته جالب توجه، کم بودن تعداد تولیدهای علمی به زبان عربی در این زمینه موضوعی است که فقط 2 رکورد اطلاعاتی به این زبان در این پایگاه اطلاعاتی در زمینه تفسیر نمایه شده است. در رابطه با زبان تولیدهای علمی، یافتهها نشان داد که بیش از 43 درصد تولیدهای علمی در این حیطة موضوعی مربوط به علوم کامیپوتر بوده است. و پس از آن، مهندسی با 17 درصد، ارتباطات با 7 درصد، ارتباطات با 9 درصد، اقتصاد با 7 درصد و علوم کتابداری و اطلاع رسانی با 4 درصد در رتبه های بعدی قرار دارند. یافته ها نشان داد که کلیدواژه «تفسیر» با فراوانی 58 در رتبه اول قرار دارد، و پس از آن واژه «قرآن» با فراوانی 23 در رتبه دوم قرار دارد. موضوعات مرتبط با تفسیر در هشت خوشه اصلی تقسیم بندی شده است. خوشه های اول تا سوم از شش کلیدواژه تشکیل شده است. خوشه های چهارم و پنجم از پنجم کلیدواژه، خوشه های ششم و هفتم از دو کلیدواژه و خوشه هشتم فقط از یک کلید واژه تشکیل شده است. یافته ها نشان داد در بین نویسندگان، Berg, H با تولید 4 رکورد اطلاعاتی با 4 استناد دریافتی و با اچ. ایندکس 2 در رتبه اول قرار دارد. و پس از وی، Burge, S. R. با 4 رکورد اطلاعاتی با 7 استناد دریافتی و با اچ. ایندکس 2 در رتبه دوم قرار دارد. نکته جالب اینجاست که با وجود اینکه Rippin, A دارای رتبه یکسانی با دو نفر اول در تعداد تولید رکوردهای اطلاعاتی می باشد، ولی به دلیل ترتیب الفبایی در رتبه سوم قرار گرفته است و این در حالی است که این شخص با 24 استناد دریافتی، بیشترین استناد را در بین نویسندگان داشته و از لحاظ اچ. ایندکس نیز دارای بالاترین اچ می باشد. نکته مهم در این زمینه، کم، بودن تعداد رکوردهای علمی محققان کشور ایران می باشد. یافته ها نشان داد که ایران با تولید تنها 5 رکورد اطلاعاتی در رتبه نهم قرار دارد و این در حالی است که در زمینة تفسیر، مقالات متعددی توسط اساتید برجسته حوزه و دانشگاه نوشته می شود که اگر این مقالات در قالب مقالات مجلات آی اس آی نوشته شده و به زبان انگلیسی ترجمه و برای مجلات مرتبط ارسال شوند، حتماً تعداد رکوردهای علمی نمایه شده از اساتید و محققان کشور در این زمینة موضوعی در پایگاه وب آو ساینس به مراتب بیشتر خواهد شد. که لازم است در این زمینه محققین مربوطه تلاش بیشتری نمایند.