بیابان
سال:1380 | دوره:6 | شماره:2 |تعداد مقالات:12

بیابانزایی پدیده ای است که از عوامل متعددی اعم از طبیعی، اجتماعی ، اقتصای تاثیر می گیرد و متقابلا بر این موارد تاثیر می گذارد . اولین قدمها در اجرای فعالیت بیابانزدایی د ممانعت از گسترش بیابان باید متکی بر شناخت پدیده هایی باشد که هم بطور مجرا و هم در کنش با یکدیگر در یک ناحیه تغییراتی را به وجود می آورند و منجر به بیابانزایی می گردند. در این تحقیق ابتدا بر اساس تلفیق اطلاعات مربوط به نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، عکس های هوایی و بازدیدهای صحرایی، منطقه مورد مطالعه به 15 رخساره یا زیر رخساره، ژئومرفولوژی تفکیک گردید که هر رخساره یا زیر رخساره ژئومرفولوژی به عنوان واحد اصلی ارزیابی بیابانزایی مد نظر گرفته شد. در مرحله بعد جهت بررسی عوامل بیابانزایی و ارزیابی شدت بیابانزایی، به کمک مطالعات پایه و با بررسی های صحرایی، امتیازدهی هفت عامل موثر بر بیابانزایی شامل اقلیم، ژئومرفولوژی، سنگ شناسی، هیدرولوژی، خاکشناسی، مدیریت و کاربری اراضی و وضعیت فعلی بیابانزایی بر اساس معیارهای منطقه ای ارایه شده، در هر واحد ژئومرفولوژی انجام شد و کلاس بیابانزایی برای هر یک از آنها مشخص گردید. سپس با  جمع کل امتیازات کسب شده از عوامل بیابانزایی، شدت بیابانزایی اراضی که در پنج کلاس ناچیز، کم، متوسط، شدید و خیلی شدید طبقه بندی گردیده بود برآورد گردید. نتایج حاصل از این تحقیق به شرح زیر است.بیابانزایی در شکل فعال خود در منطقه به وقوع پیوسته و روند آن رو به گسترش می باشد. از بین فرایندهای اصلی بیابانزایی، فرایند شوری زایی و قلیائیت تحت تاثیر عوامل طبیعی در %51 منطقه غالب می باشد، در این مناطق علاوه بر شرایط اقلیمی و خاک شناسی عامل عمده بیابانزایی ژئومرفولوژی، سنگ شناسی و هیدرولوژی (عمق سفره آب زیر زمینی شور و هرز آبهای شور ورودی) می باشند و در %49 اراضی نیز فرایندهای فرسایش بادی و آبی، تخریب پوشش گیاهی و منابع آب تحت تاثیر عوامل طبیعی و انسانی (از قبیل سنگ شناسی، ژئومرفولوژی، اقلیم، خاک شناسی، فشار دام و بهره برداری بی رویه از منابع آب زیر زمینی) غالب می باشد. حدود 68.8 کیلومتر مربع (8.6 درصد) از سطح منطقه با بیابانزایی متوسط ، 400.8 کیلومترمربع (51.1 درصد) شاهد بیابانزایی شدید و 330.4 کیلومترمربع (41.3 درصد) از سطح کل منطقه با بیابانزایی خیلی شدید مواجه است.

منطقه پژوهش یک پلایا در 45 کیلومتری جنوب سمنان است که آبهای سطحی و زیرزمینی بلندی های خوریان، ملحه، کبوده، عرشه، انجیلو، چاه حسینی و چاه شیرین به آن زهکشی می شوند. برای تعیین نوسانات سطح سفره آب پیرامون این پلایا، ده چاهک در دو سوی جاده معدن نمک در رخساره های مختلف حفر گردید. در خلال هر ماه (بیستم) تغییرات سطح ایستایی نسبت به نقطه ثابتی که در لبه هر چاهک تعبیه شده بود، اندازه گیری شد و هیدروگرافهای هر چاهک رسم گردید. همچنین میزان نوسانات ماهانه سطح آب در هر چاهک نسبت به شهریور بدست آمد و مشخص شد نوسانات سطح ایستایی در رخساره های مختلف تنها به تبخیر بستگی نداشته، بلکه عوامل دیگری همچون بافت خاک، تخلخل و نفوذپذیری، توپوگرافی، شیب هیدرولیکی، میزان املاح و دیگر عوامل هیدرولوژی و هیدروژئولوژی نقش داشته اند. بر اساس نتایج حاصله بیشترین بالا آمدگی سطح آب در ده چاهک +6.2 سانتی متر (اردیبهشت) و مناسب ترین زمان برای کاشت گیاهان هیدروفیت و هالوفیت می باشد که نیاز آبی خود را از مخزنی تامین می کنند . همینطور متوسط بیشترین افت سطح ایستابی -8 سانتی متر (آبان) می باشد. اگر چندین سال این وضعیت در آبان ادامه یابد، برای گیاهان هیدروفیت و هالوفیت زمان بحرانی است زیرا بیشترین افت سطح آب در این ماه رخ داده است. مقدار متوسط کاهش سطح ایستابی ده چاهک در خلال یکسال 6.5 سانتی متر است و حجم آبی که در 14 هکتار (محدوده پژوهشی) کاهش پیدا کرده است برابر 455 متر مکعب می باشد که احتمالا نشان می دهد منطقه در دوره خشکسالی قرار دارد.

اراضی جنوبی شهرستان بافق از جمله مناطق خشک ایران مرکزی بوده که دارای بارندگی کم و پوشش گیاهی ضعیفی می باشد . وزش بادهای شدید بر سطح این اراضی بدون پوشش باعث فرسایش خاک شده و علاوه بر تخریب بافت خاک صدمات زیادی به راه های مواصلاتی خصوصا ریل راه آهن تهران – بندرعباس و تهران – کرمان در محدوده جنوب شهرستان بافق و همچنین اراضی زراعی و روستاهای مجاور وارد می کنند. تجمع رسوب های حمل شده در جنوب شرقی شهر بافق تشکیل ارگی به مساحت 37 کیلومتر مربع داده است. به منظور کنترل فرسایش بادی در منطقه باید قبل از هر چیز اصلی ترین نقاط برداشت شناسایی گردند. بنابراین به منظور یافته کانون های برداشت از روش منشا یابی گام به گام در منطقه استفاده شد. نتایج حاصل از بررسی ها نشان داد که بادهای فرساینده در این منطقه از سمت جنوب غرب می وزند و رسوبها را به سمت تپه های ماسه ای حمل می کند. مطالعات ژئومرفولوژی و رسوب شناسی نشان داد که منشا تپه های ماسه ای محلی و نزدیک بوده و بر روی دشت اپانداژ در جنوب غربی ارگ و مسیل رود شور زرند و دیگر رخساره فرسایش بادی این دشت سر قرار دارد. به طور کلی منشا اصلی از حوضه گسترشی رود شور زرند تا مجاور تپه های ماسه ای ادامه دارد و منشا فرعی، دشت ریگی مجاور آن تشخیص داده شد.

اگر چه واژه های کویر و بیابان، غالبا مفاهیم ناخوشایندی را به ذهن متبادر می نمایند، لکن اندکی دقت و تفکر در حیات و رشد و فعالیت انسان ها در شهرهای بیابانی ایران نشان می دهد  که این برداشت ها، عمدتا ناشی از کم اطلاعی نسبت به امکانات و حیات جاری در این مجتمع ها و همچین به علت نقص آگاهی از کار عظیمی است که ساکنین این مناطق انجام داده اند. مطالعه در مقولات مختلف آن دستیابی به دانشی را ممکن می سازد تلقی از کویر و بیابان را دگرگون خو اهد کرد.از آنجایی که غفلت از اهمیت عبارتها و تجارب، و تمرکز بر ظاهر و کالبد بجای تفکر در اصلول و مبانی سبب می شود تا منبع عظیمی از علم و تجربه و هنر و فن و آگاهی متعلق به جامعه مهجور مانده و تقلید از الگوهای بیگانه رواج یابد که با طبیعت و فرهنگ و بسیاری شرایط اجتماعی و اقتصادی جامعه نیز ناهماهنگ می باشد، این نوشتار سعی در شناسایی آن دسته از مختصات معماری شهرهای بیابانی ایران دارد که علاوه بر آن که در گذشته به عنوان تجلی کالبدی ویژگی های فرهنگی ایرانیان عمل کرده اند می توانند به عنوان منبع شناخت اصول طراحی و برنامه ریزی محیط زندگی امروز مورد استفاده قرار گیرند.

از خصوصیات کشاورزی پایدار می توان به تنوع کشت گیاهان زراعی به جای کشت مداوم یکی یا چند گیاه زراعی یک ساله و کنترل آفات و بیماریها وعلف های هرز بوسیله روش های ابداعی کاهش دهنده مصرف آفت کش ها اشاره نمود. بدین جهت یکی از روش های موثر در کنترل علف های هرز استفاده از گیاهان با رشد سریع به صورت مخلوط با گیاهان وجینی می باشد که سهم زیادی در حفظ محیط زیست از اثرات مخرب علف کش های شیمیایی دارد. بدین منظور جهت تعیین نقش لوبیا در کنترل علف های هرز ذرت، آزمایشی در سال 1377 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران واقع در دولت آباد کرج انجام گرفت. آزمایش در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 9 تیمار شامل: تک کشتی ذرت بدون وجین (MC)، تک کشتی ذرت یک بار وجین (MW1)، تک کشتی ذرت 2 بار وجین (MW2)، %100 ذرت + %50 لوبیا (MB50)، %100 ذرت + %30 لوبیا (MB30)، %100 ذرت + %10 لوبیا (MB10)، %75 ذرت + %25 لوبیا (M75B25)، %50 ذرت + %50 لوبیا (M50B50) و تک کشتی لوبیا (B) و با 4 تکرار انجام شد. در طول فصل رشد به فواصل 2 هفته یک بار و به هنگام برداشت نهایی وزن خشک و سطح برگ دو محصول و وزن خشک علف های هرز به تفکیک گونه اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که وجین باعث افزایش عملکرد بیولوژی ذرت گردید، اما تیمارهای مخلوط اثری بر این صفت نداشتند. کشت مخلوط تیمار %100 ذرت + %50 لوبیا (MB50) بیشترین کاهش را بر وزن خشک علف های هرز ذرت اعمال کرد. تیمار مذکور باعث کاهش وزن خشک علف های تاج خروس و تاج ریزی در مقایسه با شاهد ذرت بدون وجین گردید. اما در بین تیمارهای مخلوط از نظر سطح برگ ذرت تفاوتی مشاهده نشد و با افزایش تراکم لوبیا در مخلوط، سطح برگ لوبیا افزایش یافت. بدین جهت آنچه تعیین کننده موفقیت کشت مخلوط در شرایط بدون کنترل علف های هرز می باشد، سرعت گسترش سطح برگ لوبیا در مخلوط خواهد بود.

در این تحقیق، رویشگاه های گچی غرب استان سمنان مورد بررسی قرار گرفته است. با استفاده از ترابرش (Transect) و پلاتهای واحد در 32 نقطه از این رویشگاه ها، بر اساس حضور و درصد پوشش نسبی گیاهان و بررسی ویژگیهای خاکهای گچی، بویژه درصد گچ خاک، میزان گچ دوستی گیاهان تعیین گردیده است. بر این اساس گیاهان منطقه به سه گروه: گیاهان گچ دوست انحصاری (شامل 8 گونه)، گچ دوستی ترجیحی (شامل 28 گونه) و گیاهان بی تفاوت (شامل 70 گونه) تفکیک گردیدند. از میان 106 گونه گیاهی شناخته شده در رویشگاه های گچی، 2 گونه متعلق به بازدارندگان پیشرفته. 11 گونه از گروه تک لپه ایها و بقیه متعلق به دولپه ای ها بودند. تمامی گیاهان گچ دوست انحصاری، انحصاری ایران هستند و فقط در ایران رویش دارند و 6 گونه از آنها فقط در استان سمنان حضور دارند.

به منظور مطالعه خصوصیات رشدی گندم در شرایط دو برابر شدن غلظت CO2 رشد و تولید ارقام گندم به کمک یک مدل عمومی شبیه سازی رشد و نمو این گیاه در شرایط تغییر اقلیم پیش بینی و با شرایط فعلی مقایسه گردید. داده های آب و هوایی مربوط به شرایط تغییر اقلیم (سال 1400 هجری شمسی) به وسیله مدل های عمومی گردش محاسبه شدند . اطلاعات گیاهی لازم نیز از آزمایشهای مزرعه ای جمع آوری گردید. نتایج شبیه سازی نشان داد که تغییر اقلیم از طریق افزایش درجه حرارت باعث 26 روز کاهش در طول دوره رشد گندم در شرایط مشهد خواهد شد. شاخص های فیزیولوژی نظیر تعداد و سطح برگ ها نیز تحت تاثیر تغییر اقلیم قرار خواهد گرفت. میانگین تولید بیوماس حدود %6 افزایش یافت حال آن که عملکرد دانه گندم تا %30 افزایش نشان داد. پیش بینی مدل نشان داد که تغییر اقلیم با تاثیر بر الگوهای تشخیص ماده خشک بین اندام های مختلف باعث افزایش قابل ملاحظه ای عملکرد در شرایط اقلیمی سال 1400 خواهد شد. علی رغم افزایش درجه حرارت در سال 1400، آب مصرفی گندم در طول فصل رشد کاهش خواهد یافت که با توجه به افزایش عملکرد نشان از بهبود کارآیی مصرف آب دارد. دلایل فیزیولوژی واکنش های احتمالی گندم به شرایط اقلیمی سال 1400 مورد بحث قرار گرفته است.

تاثیر الگوی کاشت و تراکم گیاهی بر روی عملکرد و اجزا عملکرد دو رقم هیبرید ذرت شامل سینگل کراس 704 و تری وی کراس 647 در آزمایشی به صورت فاکتوریل در قالب بلوک های کامل تصادفی در سال 1379 در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران مورد بررسی قرار گرفت. تیمار الگوی کاشت شامل کاشت به صورت معمولی و کاشت دو ردیفه بر روی پشته های عریض (حذف یک در میان جویچه ها) بود و تیمار تراکم شامل تراکم های 70000 ، 80000 و 90000 بوته در هکتار بود. نتایج آزمایش نشان داد که با افزایش تراکم گیاهی عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیکی افزایش یافتند و اکثر اجزا عملکرد کاهش یافتند. به طوری که بیشترین تعداد ردیف بلال، تعداد دانه در ردیف بلال و وزن هزار دانه از تراکم 70000 بوته در هکتار و بیشترین مقدار عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیکی از تراکم 90000 بوته در هکتار به دست آمد. الگوی کاشت تاثیر بسیار معنی داری بر روی عملکرد و اجزای عملکرد داشت و بیشترین میزان عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیکی از الگوی کاشت معمولی به دست آمد. اکثر اجزا عملکرد نیز در الگوی کاشت معمولی بیشتر بودند. در بین دو رقم مورد آزمایش نیز هیبرید سینگل کراس 704 عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیکی بیشتری نسبت به هیبرید تری وی کراس 647 داشت و دو رقم از لحاظ اجزا عملکرد بجز وزن هزار دانه اختلافی نشان ندادند.

این مقاله به بررسی وضعیت ترکیبات ازت که از آلاینده های مهم آب زیر زمینی در مناطق شهری و کشاورزی می باشند، در سفره آب زیر زمینی زاهدان که تنها منبع تامین آب برای مصارف مختلف شهر زاهدان است، می پردازد. این بررسی بر مبنای مطالعات صحرایی، کارهای آزمایشگاهی و جمع آوری اطلاعات موجود بنا شده است. نتایج این بررسی نشان می دهد که در منطقه بسیار وسیعی از سفره آب زیرزمینی که شهر زاهدان بر روی آن گسترش یافته غلظت ترکیبات ازت به میزانی خیلی بالاتر از حد مجاز افزایش پیدا کرده است. به عنوان مثال در بعضی نقاط میزان غلظت نیترات به بیش از 5 برابر حد مجاز هم رسیده است. نتایج حاصل از میزان آمونیم و نیتریت دلالت بر احتمال ورود فاضلاب خانگی تازه به سفره می نماید. این وضعیت خود زنگ خطری است برای تسریع مسوولین در اقدامی جدی و هماهنگ در جهت حفاظت منابع آب زیر مینی است.