پژوهشهای جغرافیایی
سال:1382 | دوره:35 | شماره:46 |تعداد مقالات:12

سامانه کم فشار سودانی یکی از عناصر سازنده گردش عمومی جو در شمال آفریقا می باشد که در بیشتر ایام سال بر روی غرب اتیوپی و کشور سودان تشکیل می شود. با عمیق شدن ناوه شمال آفریقا در دوره سرد سال، این سامانه حالت ترمودینامیکی پیدا کرده و با حرکت رو به شرق، این ناوه بر روی ایران گسترش می یابد و سبب ایجاد بارندگی می شود. نحوه آرایش سامانه های سیبری، واچرخند شمال آفریقا و شبه جزیره عربستان و ناوه شمال آفریقا و کم فشار سودان در ترازهای زیرین و میانی جو، چهار الگوی کلی را برای تقویت و توسعه کم فشار سودان برروی ایران فراهم می کند.

سؤالهای اصلی مورد پژوهش در مقاله این است که: روند تاریخی توسعه فضایی ـ کالبدی شهر یزد چگونه بوده است؟ ساخت اکولوژی شهر یزد امرزوه از چه الگویی تبعیت می کند؟ مسائل فوق با این فرض مورد پژوهش قرار گرفته که توسعه فضایی ـ کالبدی شهر یزد از ابتدای پیدایش هسته اولیه شهر در دوره های تاریخی قبل از اسلام و بعد از اسلام تا دوره حکومت پهلوی رشد آرام، موزون و متعادل داشته، اما از دهه 1340 به بعد شهر رشد فضایی ـ کالبدی شتابان و ناموزون پیدا کرده و در نتیجه آثار و پیامدهای نامطلوب کالبدی، اقتصادی و اجتماعی به دنبال آورده است. همچنین این فرایند توسعه فضایی ـ کالبدی ناموزون شهر، ساخت اکولوژی شهری را دچار عدم تعادل و توزان کرده و الگوی ساخت اکولوژی متحدالمرکز متداخل شهر به ساخت قطاعی ناپیوسته و نامتعادل تبدیل گردیده است. هدف اصلی مقاله بررسی تیین آثار و نتایج فرایند توسعه ناموزون فضایی ـ کالبدی شهر یزد و اثرات آن بر ساخت اکولوژی شهر است. برای دستیابی به این هدف از روشهای تحقیق تاریخی، توصیفی و تحلیلی بهره گرفته شده است. اطلاعات بدست آمده نشانگر آن است که در چند دهه اخیر بین رشد جمعیت و مساحت شهر اختلاف بسیار قابل توجهی رخ داده، به طوری که رشد جمعیت شهر طی سالهای 1335 تا 1345 حدود 3.9 درصد و رشد مساحت شهر 1.2 درصد بوده اما این میزانها طی سالهای 1365 تا 1370 به حدود 2.7درصد رشد جمعیت و 16.2 درصد رشد مساحت تغییر یافته است. به عبارت دیگر، جمعیت شهر یزد از سال 1335 تا 1380 حدود 6 برابر شده، اما مساحت شهر به بیش از 16 برابر افزایش یافته است. همچنین الگوی ساخت اکولوژی متحدالمرکز شهر به ساخت قطاعی نامتعادل و چند هسته ای گسسته تبدیل شده است.

خلیج فارس خاستگاه ثروت کشورهای پیرامون خود و عرصه قدرت کشورهای صنعتی جهان است. کشورهای بزرگ و پیشرفته صنعتی با نیازی که به نفت برای تولید انرژی دارند، هر یک به گونه ای در خلیج فارس نقش آفرینند و برای رسیدن به اهداف اقتصادی خود، سیاستهای ویژه ای را دنبال می کنند. باز شدن پای ژاپن به عنوان کشوری صنعتی که سابقه روابط استعماری با این منطقه نداشته و چین به عنوان کشوری که تازه صنعتی شدن را تجربه می کند؛ موقعیت مناسبی برای کشورهای منطقه در جهت جذب سرمایه گذاریهای این کشورها به وجود آورده است. هدف از این مقاله ارائه تصویری شفاف از موقعیت خلیج فارس در استراتژی اقتصادی کشورهای چین و ژاپن است. با تجزیه و تحلیل اطلاعات حاصل از اسناد و مدارک مربوط به روابط کشورهای منطقه با دو کشور چین و ژاپن، این نتیجه حاصل شد که هر دو کشور در جهت بالا بردن ضریب امنیتی منطقه سیاستهایی را در خلیج فارس بر مبنای جلوگیری از تشنج و حفظ ثبات منطقه به منظور تداوم جریان نفت دنبال می کنند. نویسندگان، طی این مقاله با برشماری این سیاستها موقعیت خلیج فارس را در استراتژی اقتصادی چین و ژاپن روشن می سازند.

در این تحقیق آمار (بارندگی، درجه حرارت، دبی، سرعت باد، و …) حوضه آبریز رودخانه طالقان مورد بررسی قرار گرفته است. با استفاده از دمای ماهان (حداکثر، حداقل و میانگین) و منحنی هیپسومتریک حوضه، پتانسیل سطوح تحت ریزش برف و همچنین خط پیشروی و پسروی آن در ماههای متفاوت مشخص، سپس شاخص برفگیری حوضه در ماهها و برای ارتفاعات مختلف تعیین شده است. این مطالعات ضریب برفی حوضه را حدود 56 درصد به دست داده است. به عبارت دیگر، 56 درصد از کل ریزشهای جوی سالانه در این حوضه به صورت برف میباشد. با استفاده از آمار برف ایستگاه های برف سنجی، ضرایبی برای هر کدام از ایستگاه های معین شده تا با اعمال آنها بتوان حجم ذخیره برفی حوضه را برآورد کرد. در پی آن، مکانیسم ذوب برف به روش بیلان انرژی بررسی و در نهایت با استفاده از روش همبستگی چند متغیره، دبی رودخانه در ماه های فروردین، اردیبهشت و خرداد برآورد گردیده است.

این مقاله به بررسی تحولات و جغرافیایی منطقه کاشان از سالهای 1335 تا 1375 می پردازد. روند این تحولات نشان میدهد که جمعیت شهر کاشان پیوسته در حال افزایش بوده و جمعیت مناطق روستایی در حال کاهش و برخی روستاها خالی از سکنه شده اند. به طوری که در دهه 1375-1365 جمعیت روستایی این شهرستان دارای رشد منفی 3.2 درصد بوده است. در حالی که متوسط رشد نقاط روستایی کل کشور2 درصد بوده است. این تغییر و تحولات جمعیتی بازتابهای جغرافیایی در منطقه به جای گذاشته که مهمترین آن، گسترش فضایی شهر کاشان می باشد.

این مقاله عوامل وحدت ملی در ایران را با توجه به عناصر جغرافیای فرهنگی تحلیل و بررسی می کند. کشور ایران در شمالشرق خاورمیانه قرار گرفته و نزدیک به 70 میلیون نفر جمعیت دارد. دین اسلام یکی از عوامل تحکیم وحدت در کشور می باشد. زبان فارسی که زبان غالب ایرانیان است، به عنوان زبان رسمی و از دیگر عوامل وحدت کشور است. اکتشاف نفت از سال 1908 میلادی در ایران به عنوان یک عامل اقتصادی استحکام ملی مؤثر بوده، اما عناصری مانند موانع جغرافیایی نظیر کوه ها، کویرها و آب و هوای مختلف باعث عدم تجانس در کشور شده است. قومیت های مختلف، ایلات و عشایر، و خرده فرهنگهای متعدد نیز در ایران فراوانند. این اقوام که به طور سنتی به صورت ایل سازمان یافته اند به ایلات و سنتهای خود بیش از وحدت ملی پایبند هستند. هدف از تحقیق آن است که عوامل وحدت ملی و موانع تحکیم آن در کشور مورد بررسی قرار گیرد و فواید و مضرات آن برای دولت مردان و مردم روشن گردد تا در جهت همبستگی ملی گام برداشته شود. در این مطالعه منابع آرشیوی و تاریخی برای تحلیل موضوع مورد مداقه قرار گرفته است. نتیجه تحقیق بیانگر آن است که عوامل فرهنگی (مذهب، زبان، موسیقی)، اقتصادی (نفت)، سیاسی (سیاست دولت، سرزمین مشترک) و اجتماعی (شیوه زندگی، امکانات رفاهی) از جمله موارد تقویت و یا تضعیف همبستگی ملی به شمار می آیند.

در سالهای اخیر شاخصهای خدماتی و فرهنگی استان قزوین اعم از مناطق شهری و روستایی، از رشد قابل توجهی برخوردار شده، به طوری که این رشد در فاصله زمانی سالهای 1365 تا 1377 از گستردگی بیشتری برخوردار شده است. همچنین این دوره شاهد حضور وسیع امکانات زیربنایی و به خصوص پوشش برق سراسری در کلیه مناطق روستایی بالای بیست خانوار و در راستای آن، حضور گسترده کالاهای فرهنگی اعم از رادیو، تلویزیون، ویدئو، مطبوعات، کتاب، … در مناطق روستایی استان است. همچنین ارائه سایر خدمات زیربنایی از جمله راههای روستایی مناسب، امکان استفاده جمعیت روستایی از تأسیسات و امکانات فرهنگی در مناطق شهری را فراهم آورده است. بدین ترتیب دوره ده سال اخیر را میتوان دوره خروج مراکز روستایی استان از انزوای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی یا دوره گذار تلقی نمود. معذالک علیرغم گسترش خدمات زیربنایی طی این دوره، بیش از 60 درصد روستاهای استان از نرخ رشد منفی برخوردار بوده و جمعیت روستایی از 60 درصد به کمتر از 40 درصد رسیده است. اگر چه در شکل گیری مهاجرت روستاییان عوامل متعدد اقتصادی و اجتماعی مؤثرند، لکن به نظر میرسد که توزیع جغرافیایی محصولات فرهنگی در مناطق روستایی در ایجاد انگیزه برای مهاجرت و به ویژه در میان جوانان روستایی تاثیرگذار بوده است. یافته های تحقیق نشان میدهد که بین استفاده از انواع محصولات فرهنگی و مهاجرت جوانان روستایی، رابطه معناداری وجود دارد؛ به طوری که کالاهای فرهنگی الکترونیکی دارای بیشترین تأثیر و کالاهای فرهنگی مکتوب از کمترین اثر در مهاجرت برخوردار بوده اند.

مخروط های افکنه به علت حاصلخیزی و امکان دسترسی به منابع سطحی و زیرزمینی در محدود آنها، از نظر زراعی و سکونتگاهی مورد توجه ژئومرفولوژیستها هستند. به همین جهت بررسی فرایند پیدایش و روند تغییرات آنها اهمیت بسیار دارد. در این پژوهش سعی شده است تا داده های مرفومتریک و ژئومتریک که از طریق اندازه گیریهای میدانی، عکسهای هوایی و تصاویر ماهواره ای، نقشه برداریهای زمینی و اندازه گیریهای کارتوگرافیک در محدوده مورد مطالعه (حوضه گاماسیاب در غر کشور) حاصل شده اند، مورد بررسی آماری و ریاضی قرار گرفته و استنباط های ژئومرفولوژیکی از آنها انجام گیرد. نتایج این بررسی نشان میدهد که اولاً روابط ارائه شده از سوی پژوهشگران بین المللی نظیر بول درباره وجود همبستگی بین مساحت حوضه آبگیر مخروطهای افکنه با مساحت مخروط ها در منطقه مورد مطالعه نیز صادق است. ثانیاً بررسیهای آماری، تغییرات طولی و گستردگی مخروط های افکنه را بر اثر فعالیتهای زمین ساختی آشکار ساخت و ثالثاً تأثیر جنس مواد در حوضه های آبگیر مخروط ها (مواد آهکی) را بر ابعاد و شکل مخروط های افکنه نشان داد.

روستا و کشاروزی میتواند نقش مهمی در توسعه ملی ایفا کند و از اینرو در برنامه ریزیهای کلان باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد؛ ولی در پنج برنامه عمرانی قبل از انقلاب اسلامی، بخش کشاورزی در مقایسه با بخش صنعت از اهمیت کمتری برخوردار بوده است. هر چند در برنامه عمرانی اول و دوم و با توجه به تخصیص اعتبارات، کشاورزی به عنوان الگوی توسعه انتخاب شده، ولی به دلیل عدم اتخاذ خط مشی و اقدامات صحیح، هدفهای مورد نظر در جهت توسعه کشاورزی تحقق نیافته است. از برنامه عمرانی سوم تا پنجم، الگوی توسعه صنعتی با استراتژی جایگزینی واردات همراه با حمایت از صنایع داخلی بوده و اجرای نادرست اصلاحات ارضی و دیگر عوامل، موجب شده تا نقش کشاورزی به لحاظ دستیابی به اهداف اقتصادی ـ اجتماعی توسعه، کاهش یابند؛ به طوری که برنامه های ملی در فصل کشاورزی به هیچ یک از اهداف کمی که در برنامه پیش بینی شده بود، نرسید و مادامی که اهداف کمی تحقق نیابد، مسلماً اهداف کیفی هم تحقق نخواهد یافت. این مقاله به بررسی جایگاه روستا و کشاورزی در برنامه های عمرانی قبل از انقلاب پرداخته و سهم اختصاص یافته به این بخش را با سایر بخش ها مورد بررسی قرار داده است.

خشکسالی از جمله ناهنجاریهای اقلیمی است که بروز آن سبب تاثیرات زیادی در زندگی انسان و دیگر جانداران میگردد و معمولا به سه نوع اقلیمی، هیدرولوژیک است. به منظور بررسی شدت خشکسالی و ارتباط بین خشکسالیهای اقلیمی و هیدرولوژیک، از داده های بارش و آبهای زیرزمینی دشت قزوین استفاده شده است. شدت و تداوم خشکسالی ها با بکارگیری روشهای متداول محاسبه و بررسی شده و بر اساس نتایج بدست آمده ارتباط آبهای زیرزمینی و خشکسالی های اقلیمی ارزیابی گردیده است. نتایج حاصله نشان می دهد که تعداد ناهنجاریهای منفی بارش طی دوره بیش از تعداد ناهنجاریهای مثبت بوده و تاثیر فعالیتهای انسانی در ناهنجاریهای منفی آبهای زیر زمینی بسیار چشمگیر است. خشکسالی در آبهای زیرزمینی با دو الی سه ماه تاخیر نسبت به خشکسالیهای اقلیمی بروز می کند و به طور متوسط طی دوره مطالعاتی در هر سال 25 سانتیمتر سطح آب زیرزمینی افت داشته است.