هنرهای زیبا
سال:1385 | دوره:- | شماره:28 |تعداد مقالات:14

برخوردگاه شهر و روستا یا درهم آمیختن سیستم های شهری، روستایی و طبیعی، با پیشروی سکونتگاه های انسانی، پیوستاری است که از اثرگذاری شهر و شهر - نشینی بر روستا و محیط طبیعی شکل می گیرد. یکی از جلوه های مهم این رویارویی، نابرابری فضایی - نه فقط در درون شهرها بلکه در محیط پیرامون یا محیط پیرا - شهری نیز هست؛ نابرابری که بازتاب نابرابری های اجتماعی - اقتصادی جوامع است. شهر تهران با دو پدیده جابجایی جمعیت از درون به محیط پیرا - شهری و مهاجرت به مقصد شهر تهران که به دلیل عدم تطابق شرایط اجتماعی - اقتصادی جمعیت مهاجر با ویژگی های سکونتی در درون شهر تهران، به محیط پیرا - شهری تهران رانده می شوند، روبه رو بوده و هست. تداوم نابرابری ها، کیفیت نازل شرایط زیست و تداوم صدمات وارد بر طبیعت در محیط پیرا - شهری، نارسایی شیوه های موجود، ضرورت تمهید و اختیار شیوه هایی متفاوت اما امکان پذیر در برنامه ریزی و مدیریت - نه فقط در محیط پیرا - شهری بلکه در کل منطقه شهر تهران - را مطرح می کند. بنابراین، هدف این مقاله تاکید بر ضرورت توجه به محیط پیرا - شهری همچون یک سیستم یکپارچه که خود، همچون شهرها، دارای نابرابری فضایی بوده و نیازمند تحلیل، تفسیر و تبیین ساختار ویژه ی خود، علل پدیدار شدن ساختار نابرابر، بروز تهدیدها و مشکلات، حضور فرصت ها و مهم تر از همه، دروی جستن از رویکردی سنتی در برنامه ریزی و مدیریت محیطی می باشد، است.

رویکردی برنامه ریزی طراحی محور به عنوان رویکردی نوین در تهیه طرح های توسعه شهری در آستانه  قرن بیست و یک وارد ادبیات شهرسازی دنیا گردیده است. این رویکرد سعی در برقراری تعامل بین نظام های برنامه ریزی شهری و طراحی شهری دارد و از الگوی ارتباط جمعی و منفک میان این دو را نقد می کند. مقاله حاضر پس از مرور ادبیات شهرسازی که عمدتا مبتنی بر جستجوی خاستگاه و چرایی پدید آمدن این رویکرد می باشد، به بسط و تبین اصول و ویژگی های این رویکرد می پردازد. برنامه ریزی طراحی محور به عنوان رویکردی که به شهر به عنوان محیطی یکپارچه می نگرد، می تواند در ارتقا کیفیت محیط شهری از طریق تغییر در روند تهیه طرح های توسعه شهری موثر باشد. از طرفی نظام نوین برنامه ریزی انگلستان به عنوان نظام که این دیدگاه در تحول آن ایفای نقش کرده است یکی از موضوعات مقاله حاضر می باشد. تاثیر این رویکرد در نظام برنامه ریزی شهری انگلستان تا بدانجا انجامید که توجه به پارامترهای کیفیت محیط شهری در طرح های توسعه شهری نهادینه گشت. این تاثیر در تمامی سطوح طرح های توسعه شهری می تواند وجود داشته باشد و تاثیر آن از کلان تا خرد پر رنگ تر شود. در نهایت این مقاله توصیه هایی برای ورود این رویکرد به نظام برنامه ریزی ایران را شامل می شود.

در شرایط ایران شهرسازی مشارکتی با سو تعبیرها و کژفهمی های گسترده ای روبه راست و عمدتا طرح هایی که تنها پیش فروش واحدهای ساختمانی هستند، مشارکتی تلقی می گردند. در این مقاله سعی شده ابعاد اصلی شهرسازی مشارکتی هماهنگ با شرایط ایران، شناسایی گردیده و به نحوی قابل اجرا در یک طرح شهری ارایه گردد. سپس به عنوان نمونه، برای بافت قلعه آبکوه مشهد که نوعی از اسکان غیر رسمی محسوب می شود، نوع مداخله و راهبردهای اصلی ساماندهی با روش مشارکتی تعیین گردیده و ساختار تهیه طرح با توجه به محورهای شهرسازی مشارکتی پیشنهاد گردد. این مقاله می کوشد گام های نخست برای تدارک طرحی مشارکتی را - که شامل تشکیلات اجرایی طرح - شناسایی بهره وران، حقوق و تکالیف آن ها و نیز راهبردهای ساماندهی بوده - بردارد. فرایند طی شده برای تدوین طرحی مشارکتی در قلعه آبکوه با توجه به این که هماهنگ با شرایط ایران می باشد، برای بسیاری از بافت های شهری ایران قابل الگوبرداری است.

هدف اصلی این مقاله، ارایه روشی کاربردی جهت مشارکت مردم در برنامه ریزی و طراحی شهری و تولید فضاهای زیستی در مقیاس محله به کمک فناوری اطلاعات و ارتباطات است. چارچوب نظری این مقاله از بعد برنامه ریزی و مدیریت، مبتنی بر برنامه ریزی وکالتی است. پرسش عمده ای که مقاله به آن می پردازد، چگونگی مشارکت اهالی هر محله در یک منطقه و توسعه فضایی و کالبدی در محلات با ایجاد هماهنگی بین اهالی محله و مدیران شهر و مشاوران ایشان می باشد. در این مقاله، پس از آسیب شناسی و تدفین نقاط ضعف در روابط موجود بین افراد و گروه های ذی نفع در برنامه ریزی و طراحی شهری، عناصر لازم برای برقراری هماهنگی و ساختار مربوط در شرایط موجود تبیین شده است. از نتایج به دست آمده می توان به توانمندسازی نظام مدیریت شهری بر اساس ایجاد و توسعه نهادهای محله ای به روش نوین، توجه و در نظر گرفتن مشکلات و خصوصیات خاص هر محل به عنوان مبانی طراحی آن محل، دامن زدن به مشارکت اجتماعی بیشتر در سطح مناطق و شهر، توجه مناسب به دیدگاه های تخصصی برنامه ریزی و طراحی شهری و پایه ریزی معیار کیفیت زندگی بر اساس نیازهای مردم محل اشاره نمود.

بیان، فرایند با تحقق یا ظهور یک "بود" درونی است آنگاه که یک واقعیت همچون یک مفهوم، حس یا رابطه در فضای اندیشه ای، احساسی، خیالی، شهودی، آرمانی یا تجربی درون انسان درک، حس، تصور، مشاهده، آرزو یا تجربه می شود. این نوشتار برپایی اثر معماری را عمل تبیین بروز حقیقات معماری می داند. با طرح چیستی بیان و نسبت میان بیان و زبان در این مقاله، قابلیت های بیانی معماری مورد پژوهش قرار گرفته و با طرح موضوع بازخوانی معماری، روش تحلیل آثار برپا شده بر پایه ویژگی بیانگری معماری مورد توجه قرار می گیرد. در عین حال دو مقوله همگرایی و واگرایی در بیان به عنوان دو عامل تعیین کننده در تمایز معماری کهن از معماری نو معرفی می شود. بدین سان معماری از طریق تعریف زندگی که اثر را امکان رخداد آن می نماید، ابراز کننده حقیقت زندگی وابسته به خود می گرد. از این رو نظام صورت بخش معماری می تواند به مثابه دستگاهی زبان گونه، بر وجود ابزارهای بیانی دلالت داشته باشد که تحقق تبیین در اثر را سبب می شوند و به این ترتیب به نظر می آید تحلیل کیفی آثار قدیم معماری را به عنوان متون نگاشته شده با شناخت ماهیت تبیین معمارانه و به واسطه ابزارهای بیانی بتوان ممکن ساخت.

در جستجوی زمانی از دست رفته و در سخن گفتن با زبان گذشته با آن گونه که به زبان مردمان همه روزگاران شنیدنی آید دشوار است. توس محوطه ای باستانی در شمال مشهد است که امروز بیشتر بقایای باستانشناسی است. این محوطه دوره ها و حوادث زیادی را پشت سر گذاشته است. این تاریخ و بزرگان فرهنگی آن و ارزش های باستانی اش منظری فرهنگی است. حفظ این منظر در طراحی امروزی می بایست لحاظ گردد. مطالعات تطبیقی با دیگر شهرهای تاریخی و رجوع به مستندات و مدارک رفته رفته به آشکارسازی خطوط گم شده می انجامد. این موضوع به همراه سابقه تاریخی فرصت طراحی امروز را فراهم می کند که به شکلی که بتواند پیوستگی تاریخی خود را حفظ کند. این نوشتار به این موضوع می پردازد که چگونه در حالیکه شناخت ما از ویژگی های معماری یک سایت تاریخی کم است می توان رئوس تصمیم گیری هایی را مشخص کرد که به هدف سنجش و حفظ مستمر اصالت و یکپارچگی آن تدوین شده است. این کار با تعریف دو سطح کلان و خرد مطالعه و شناسایی حوزه و سطح مداخله با توجه به منشورهای جهانی مقدور می گردد. همچنین به انعطاف پذیری کاربری ها تاکید شده است. اگر چه مطالعه موردی است اما این شیوه می تواند در دیگر سایت های تاریخی نیز استفاده گردد. در این تحقیق به بازشناسی شهر تاریخی تابران توس پرداخته و سطوح مداخله تدفیق شده است.

روند رو به رشد شهر تهران، امروزه چهره اولیه شهر قاجاری را دگرگون ساخته است. گسترش شهر و خیابان کش های بی ضابطه در محلاتی با سابقه چند صد ساله نخستین گام ها جهت غلبه بر مشکلات ناشی از ورود مدرنیته بود، که خود مشکل آفرین شد. چون که عوارض جانبی آن کالبد سنتی را به یکباره دگرگون ساخت و موجب ازهم گسیختگی بافت تاریخی محلات گردید. محله عودلاجان در تقسیم بندی محلات تهران در دوره صفوی وجود داشته است. با آغاز سلطنت ناصرالدین شاه شمار ساکنان آن که از اعیان بودند افزوده و خانه هایی به جای باغ های بزرگ ساخته شد. طی گذشت زمان از دوره قاجار تا به امروز، بافت این محله دستخوش تحولات در بخش های مختلف از جمله بخش کالبدی شده است تا جایی که امروزه از آن بافت ارزشمند تنها بقایای نه چندان زیاد در سطح محله باقی مانده که البته در صورت عدم توجه و حمایت دولت امیدی به حفظ آنها نیز نمی باشد. در این پژوهش، علاوه بر مطالعات کتابخانه ای و بررسی نقشه ها و عکس های قدیمی، به برداشت های میدانی پرداخته ایم که ماحصل آن همراه با نتایج حاصله از تطبیق و تحلیل نقشه ها در این مقاله ارایه شده است.

از ابتدای تمدن بشری، دنیای پر جاذبه طبیعی منبعی بسیار غنی برای نوآوری و الهام بخشی بزرگ ترین نقاشان، مجسمه سازان، موسیقی دانان، فیلسوفان، شاعران، طراحان و مهندسان بوده است. دنیای طبیعی پیرامون ما در حال حاضر به سطح بالایی از توسعه در طول میلیون ها سال تکامل تدریجی خود رسیده است و دنیای امروز از دوران تغییرات طولانی عبور کرده تا به سطحی از زیبایی که ما امروزه آن را می بینیم و درک می کنیم، دست یابد. فرآیند خلق فرم های طبیعی که ما آنها را ذاتا زیبا می نامیم، سیر تحول طولانی داشته است که در طول میلیون ها سال اتفاق افتاده است. فرم های طبیعی در طول قرون متمادی برای رسیدن به راه حل های قابل قبول در برابر عوامل خارجی (اقلیم، دسترسی به غذا، سرپناه و ...) توسعه یافته اند. تجزیه عوامل و محدودیت های عملکردی و سازه ای، بسیاری از عوامل فوق الذکر را خلاصه می سازد. نتیجه استفاده از فرم های طبیعی در طراحی معماری، دستیابی به طرحی عالی است که کارایی سازه ای، نیازهای عملکردی و زیبایی شناسی در آن با یکدیگر ترکیب شده اند. درس هایی که از طبیعت آموخته می شوند و به طور مناسب به کار می روند نه فقط "تقلید محض" از آن. در این مقاله ابتدا سازه های موجود در طبیعت معرفی می شوند و با بررسی نمونه های مختلف مانند درختان، پوسته تخم پرندگان، صدف های دریایی و ... مشابهت ها و تفاوت های دست ساخته های انسان با نمونه های طبیعی تحلیل می گردد. در ادامه استفاده طراحان از انواع فرم های طبیعی توضیح داده شده و در پایان نمونه طرح های موفق با استفاده از فرم های طبیعی تجزیه و تحلیل می گردد.

معراجنامه کتابی است که به روایت داستان معراج جسمانی و روحانی پیامبر اکرم (ص) می پردازد؛ که هنرمندان مسلمان ایرانی به نسخه برداری و نگارگری مضامین تصویری آن پرداختند. هنر نقاشی ایران در حدود سده های هفتم هجری قمری تا سده یازدهم از اوج و فراز خاصی در رنگ و فرم فرخوردار بوده است. رقعه های معراجنامه ایلخانی که در این مقاله مورد بحث و بررسی زیباشناسانه قرار گرفته، در این دوران تصویر شده است. معراجنامه ایلخانی در دوران حکومت ابوسعید ایلخان در تبریز تصویرسازی شده است. در دوران بعد، معراجنامه های دیگری همچون معراجنامه میرحیدر در دوره اول مکتب هرات تصویر شده است. ساختار نقاش های این معراجنامه دارای استحکام فرم، رنگ و ترکیب بندی است و تفاوت اساسی با سایر نگارگری های آن دوران دارد. در این معراجنامه ما با شیوره ای خاص در نگرش به فرم و رنگ مواجهیم که مایه های طبیعت پردازانه آن چشمگیر است که شیوه درشت پیکره از خصوصیات بارز آن می باشد. تاثیرات هنر نقاشی چین و بیزانس در ترسیم پیکره ها به وضوح قابل مشاهده است. در ضمن باید گفت که زیبایی بصری نگاره های این معراجنامه چنان است که نگارنده را بر آن داشته که درخشش زیبایی بصری آنها را مورد بررسی قرار داده و تحلیل بعد محتوایی آن را به فرصتی دیگر موکول کند.

این مقاله به بررسی تناسبات انسانی در نقوش برجسته پلکان آپادانا به عنوان یکی از مهم ترین آثار هنری دوره هخامنشی می پردازد. بررسی بر روی سه پیکره منتخب از مجموعه نقش برجسته های موسوم به سربازان جاویدان و اشراف دارای جامعه پارسی و مادی، موسوم به بزرگان ایرانشهر انجام گرفته است. فرآیند بررسی شامل استفاده از روش های هندسی انتقال اندازه ها و استفاده از مراجع خارجی برای تعیین ابعاد بخش های سر و چهره و ترسیم نمای روبروی این افراد با هدف تعیین نسبت اعضای گوناگون بدن بوده است. سپس، یافته های حاضر با نتاسبات انسان آرمانی ارایه شده از سوی لئوناردو داوینچی، به عنوان مرجعی برای ابعاد انسان واقعی، مقایسه شده است. در نهایت، با هدف تعیین منشا این سیستم تناسبات، نتایج بررسی حاضر با تناسبات انسانی موجود در هنر تمدن های مصر، بین النهرین و یونان، که بر اساس نظریات محققات گوناگون، مراجع هنر التقاطی هخامنشی محسوب می شوند، مقایسه شده است. نتیجه بررسی حاضر نشان می دهد که در آثار اولیه هخامنشیان، مانند کتیبه داریوش در بیستون، طراحان از تناسبات انسانی ماخوذ از هنر بین النهرین برای طراحی پیکره ها استفاده نموده؛ اما در طراحی نقوش برجسته پلکان آپادانا درتخت جمشید، از نوعی تناسبات انسانی متمایز، دارای نسبت های مشخص بین اعضا و تعیین ابعاد اجزای بدن بر مبنای نسبت 1.14 ارتفاع پیکره بهره گرفته اند.

در بررسی مجموع آثاری که تحت عنوان سفالگری مطرح می شوند. عنایت به دو مقوله بنیادین که همواره این هنر - صنعت را تحت الشعاع قرار داده امری بایسته است. الف) جنبه های کاربردی، ب) جلوه های نمادین و ارزش های زیبایی شناسانه. در این پژوهش اخیر با احتراز مقوله "کاربردی" محصولات هنر صنعت سفالگری که باعث اطلاق وجه دوم آن یعنی صنعت می گردد؛ سفالینه های جانوری "که مصداق بارز جلوه های هنری و نمادین هنر - صنعت سفالگری است، مورد کنکاش قرار می گیرد. لذا ارایه تعریفی آغازین برای معرفی این آثار ضروری است.سفالینه های جانوری به قسمی از هنر - صنعت سفالگری اطلاق می گردد که فرم و شکل ظاهری آن در حالتی انتزاعی منبعت از جانوران مختلف، ساختاری جدید و پویا در قالب سفالگری پدید آورده است. این گونه دست ساخته های بشری به لحاظ مالامال بودن از پیام بصری، اعتبار و شانی هم طراز با آثار ارزشمند هنری یافته و شاخص های عمده آثار هنری از جمله: "محتوای 1"؛ "بیان 2"، و "تزیین 3" را یکجا در خود دارد. لذا در این مقاله به بهانه نقد مایه های ذهنی خالقین این آثار و نیز تحلیل ارزش های زیبایی شناسانه آن ضمن بررسی آثاری از قدیمی ترین سفالینه های جانوری به سه فراز از موارد درخور توجه در این مقوله پرداخته خواهد شد. الف) ارزش های زیبایی شناسانه، ب) تفوق جنبه های نمادین و هنری بر جنبه های کاربردی، ج) ظرفیت بالای سفال به عنوان محملی مناسب جهت ظهور و بروز ارزش های هنری.

آیین صوفی گری، نمایش واره هایی هستند که در گذر زمان توسعه و تکامل یافته و به اشکال اجرایی امروزینش در آمده اند. صوفی گری در ترکیه همانند بسیاری از مظاهر فرهنگی این کشور، متاثر از تعاملات بینافرهنگی زنجیره هنر و ادبیات اسلامی (شامل ادبیات عرب فارس و ترک) بوده است. زبان و ادب فارسی ریشه دارترین حلقه پیوند میان جلوه های فرهنگی این زنجیره اسلامی محسوب می شود. مثنوی معنوی مولانا در طی شش سده مناسبات بینا فرهنگی، خاستگاه ظهور و بالندگی جلوه های مذهبی - آیینی مشترک میان ایرانیان و ترکان بوده است. مراسم درویشان، آن گونه که امروزه در ترکیه به اجرا در می آید، بسیار ملهم زا آموزه های عرفانی مولاناست. آیین دراویش ترکیه بهره مند از وجوه نمایشی بسیاری است که در هر اجرای مجدد، غنای بیشتری می یابد. فارغ از هر نوع ادعای "نمایش بودگی" سماع صوفیان مولویه، دلایل متعددی می توان یافت که حکم بر "نمایش وارگی" این آیین دارد. جلوه های نمایشی این آیین مذهبی، متاثر از غنای زبان و ادب فارسی و به ویژه آثار مولاناست؛ تا آنجا که مثنوی معنوی به عنوان حجت طریقت عارفانه او، پایه گذار انتقال مفاهیم و مبنای تاثیرات بینا فرهنگی میان ایران و ترکیه، با محوریت زبان و ادب فارسی بوده است.