ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:4 |تعداد مقالات:10

نیما و بیاتی در ادبیات معاصر فارسی و عربی از پیشگامان شعر نو به شمار می آیند. گرچه میان این دو شاعر ارتباط و پیوندی نبوده است، اما هم زمانی و زیستن در شرایط سیاسی اجتماعی مشابه و زیر سلطه استبداد و اختناق، داشتن تعهد اجتماعی همراه با روحی سرکش و معترض به وضع موجود و جبهه گیری در برابر آن، آشنایی با آثار شاعران نمادگرای فرانسه و گرایش به سمبولیسم، جنبه های مشترکی به شعر آن دو بخشیده است. از آن جمله می توان به حضور سهمگین شب در اشعار ایشان به عنوان نماد استبداد و سیاهی و خفقان اشاره کرد.این مقاله ضمن اشاره به کارکرد نماد شب در شعر معاصر، به تحلیل دو شعر «هست شب» و «للیل فی کل مکان» از نیما و بیاتی می پردازد، سپس وجوه تشابه و افتراق آن دو را بیان می کند.

حافظ ابراهیم، شاعر نئوکلاسیک مصری است که در دوران شعرسرایی خویش، توانست القابی همچون «شاعر النیل» و «شاعر الشعب» را از آن خود کند. از سوی دیگر، بدان جهت که شعر وی پر از طنین الفاظ و ضرب آهنگ واژگان است، او را «شاعر موسیقی» لقب داده اند.در این مقاله سعی بر آن داشته ایم تا ساختار موسیقایی شعر این شاعر بزرگ را بررسی کرده، با تحلیل موسیقی بیرونی و درونی اشعار وی و ارائه جلوه هایی از آن، جایگاه موسیقایی شعر حافظ ابراهیم را برای مخاطب خویش ترسیم کنیم. در این زمینه و پس از نگاهی مختصر به زندگی شاعر، نخست به تعریف موسیقی شعر و میزان و حدود آن و سپس به بررسی اوزان مورد استفاده شاعر و قافیه شعر وی در بخش موسیقی بیرونی و جلوه هایی از موسیقی لفظی (تکرار و جناس) و معنوی (تضاد و ...) در حیطه موسیقی درونی پرداخته شده است.

الادب الصغیر و الادب الکبیر از ترجمه های پهلوی است که محل التقای دو فرهنگ اسلامی و ایرانی است. ابن مقفع مانند دیگر مترجمان متون پهلوی، مضامینی را از ادب پهلوی به عربی ترجمه کرد که با اندیشه های اسلامی همسو بود. این همسویی، موجب استقبال گرم ادب عربی از اندیشه های ایرانی شد ولی با گذشت زمانه در هاضمه فرهنگ عربی تبدیل به مضامین عربی شد.نویسنده در این مقاله با نشان دادن سرچشمه های ایرانی چند محور فکری اساسی در الادب الصغیر چون «خردورزی»، «آیین دوستی»، «زهد و پارسایی»، «زشتی فقر»، «امور اخلاقی و سیاسی» و ... ثابت می کند که این اثر، سخت متاثر از سخنان حکیمانه بزرگمهر است. و به این نتیجه می رسد که تقدم زمانی فرهنگ و ادب ایرانی و تاثیر شگفت آثار ابن مقفع در ادب عربی، نشان از عمق و گستردگی تاثیر اندیشه های ایرانی در ادب عربی دارد.

هدایت و تامر در داستان های خود به جنبه های گوناگونی از معضلات اجتماع عصر خود توجه نشان داده اند و بر مسائلی همچون فضای خانوادگی غیر منطقی و خشن مرد سالار، ضعف مناسبات انسانی، پیامد های تجدد و وجود فضای نا امن اجتماعی - اقتصادی برای زنان، در قالب داستان کوتاه و در جهت انتقاد از قوانین اجتماعی تاکید نموده اند. خاستگاه فکری این دو، متاثر از افکار و فضای کافکایی است و در عین حال که تفاوت هایی در سبک ورود به داستان و چگونگی بیان دغدغه های اجتماعی، میان شان وجود دارد، دارای مشابهت هایی نیز در زمینه مفاهیم و موضوعات مورد نظر هستند، زیرا هر دو دغدغه اصلاح نظامی بیمار را در سر می پرورانند که بر رنج مردمان می افزاید. بر همین اساس، تفاوت در نگرش دو نویسنده نسبت به زن، مانع نمی شود تا نگرشی مشابه نسبت به بحرانی که زن جامعه روایی شان را گرفتار نموده است، بروز ندهند. این پژوهش با استفاده از مکتب تطبیقی آمریکایی و به روش تحلیل محتوا به بررسی آثارشان پرداخته است.

در فهرست منابع و سیره پژوهی، متاسفانه نامی از کتاب «المستقصی» نگاشته نیمه دوم قرن ششم از ابوالکرم عبدالسلام محمد بن حسن بن علی الحجی الفردوسی الاندرسفانی، به چشم نمی خورد و با آنکه جد و جهد نویسندگان این مقاله در دستیابی به نسخه اصلی یا نسخه بدل های سده های ششم، هفتم و هشتم هجری تا کنون به غایت مطلوب نرسیده است، نظر به قدمت این کتاب و جامع حدیث بودن مولف آن، شناخت این اثر لازم به نظر می رسد. و از آن جا که تا کنون نسخه ای خطی از اصل آن به دست نیامده، تصحیح «المقصد الاقصی فی ترجمه المستقصی» از حسین خوارزمی (متوفای قرن نهم) گامی موثر در شناخت بیشتر منابع سیره و شیوه سیره نویسی در قرن ششم هجری است. با تصحیح این نسخه، به زوایای زندگی و آثار «اندرسفانی» پی می بریم. کسی که انس خالدوف با مطالعه نسخه بی نام مولف، از نام کتاب «المستقصی»، پی به مولف آن، یعنی اندرسفانی می برد. شناخت اندرسفانی نیز که در فرهنگنامه های اعلام از او یادی نشده - اهمیت بسیار دارد. «المقصد الاقصی» علاوه بر شناسایی شخصیت والای مذکور، ما را با شخصیت علمی و ارزش وجودی حسین خوازرمی بیشتر آشنا می کند و با توجه به حجم بسیار اشعار وی در این اثر، گامی آغازین است برای تصحیح دیوان او که به اشتباه به حسین منصور حلاج منسوب است. این مقاله به بررسی ارزش نسخه «المقصد الاقصی فی ترجمه المستقصی» و لزوم نسخه شناسی آثار حسین خوارزمی می پردازد.

حماسه کربلاء سروده سعید العسیلی شاعر معاصر لبنان است. شاعر در این حماسه سترگ، زندگی امام حسین (ع) را از تولد تا شهادت، در بیش از 6000 بیت و 222 قصیده به نظم در آورده است. ویژگی بارز این حماسه، وجود عاطفه رقیق، اسلوب منسجم و بیان روان و دور از تکلف است.در این مقاله که سعی در بررسی عناصر ادبی این حماسه دارد، به مواردی همچون:عاطفه شاعر و تنوع آن، صور خیال (تشبیه، استعاره و کنایه)، اندیشه شاعر و شیوه بیان معانی و مواردی از قبیل الفاظ، عبارات و موسیقی پرداخته شده است.

بیشتر زبان شناسان و دستوردانان، پذیرای اصل ترادف اند. اما عاملی که ما را بر آن داشت تا دگر بار به کالبدشکافی این پدیده بپردازیم، دستیابی به نتایج تازه ای بود که امید است ثمربخش واقع شود. از سوی دیگر، فهم آیات قرآنی و درک روایات معصومان (ع) بدون دریافت معنای واقعی واژگان، میسور نیست. این نوشتار در پی آن است تا به تشریح الفاظی بپردازد که شیخ علی صغیر (ره) همچون دیگران، در شرح خود بر صحیفه سجادیه به ذکر تفاوت آنها همت گماشته است و روشن خواهد شد که نقاط تلاقی و اختلاف این الفاظ چیست.

بینامتنی، نظریه ای است که با ورودش به حوزه نقد ادبی، باعث ایجاد تحولی شگرف در این زمینه گشت. بر اساس این نظریه، هر متنی، آگاه یا ناخودآگاه، زایش و بازخوانشی از دیگر متون پیش از خود یا معاصر با خود است. بنابراین نظریه، بسیاری از متون معاصر عربی را می بینیم که هرکدام درانواع واشکال مختلف، با متون کلاسیک گران سنگ عربی، دارای روابط بینامتنی است و سهم قرآن در این میان، از دیگر متون بیشتر بوده است. «بدر شاکر سیاب» یکی از پیشگامان شعر معاصر عربی، از جمله این شاعران است، که بنابر نظریه بینامتنی، رویکرد بی نظیری به این کتاب آسمانی داشته است. وی برای بیان اهداف خویش، همچون اهداف سیاسی، درد ورنج های ناشی از بیماری و ... واژگان و درون مایه قرآن کریم را فرا می خواند تا بدین وسیله، باعث تاثیر بیشتر آن بر خواننده شود، و در نتیجه این عمل، انواع و اشکال بینامتنی قرآنی دراشعارش بوجود می آید که بر توجه آگاهانه شاعر به این کتاب آسمانی اشاره دارد، روابطی که بنابر قوانین بینامتنی، بیشتر آن، از نوع نفی متوازی یا «امتصاص» است این روابط بینامتنی، در مواردی از قبیل: درون مایه، واژگان و شخصیت نمود بیشتری پیدا می کند.

یکی از عناصر مهم داستان، «گفته های» شخصیت ها است، زیرا گفته ها، افکار و روحیات شخصیت ها را آشکار می سازد. چگونگی انتقال این گفته ها از نویسنده به خواننده از طریق روایت گر انجام می گیرد و از آن با عنوان «شیوه های روایت گفته های داستانی» یاد می شود که بر اساس رابطه روایت گر با شخصیت ها شکل می گیرد. رمان مشهور و واقع گرایانه «الاقلاع عکس الزمن» اثر خانم املی نصراله، نویسنده معاصر لبنان، از آن دسته رمان هایی است که از فوت و فن هایی روایی متناسب با شخصیت و حادثه، بهره برده و از شیوه های پنج گانه روایی در انتقال گفته های داستانی به خوبی، استفاده کرده است. این شیوه ها به ترتیب از سیطره راویت گر در داستان (گزارش روایی) شروع و به سیطره کامل شخصیت در داستان (روش آزاد مستقیم) پایان می یابد. این مقاله به بررسی شیوه های روایت گفته های داستانی - به حسب فراوانی - در این داستان پرداخته است تا زیبایی های روایی آن را نشان دهد.

شنفری (اوایل قرن 6 میلادی) با گروهی از دوستانش چون تابط شرا و غیره در تاریخ ادبیات دوره جاهلی به شاعران صعلوک معروفند و از راه غارت و چپاول روزگار می گذراندند. از شنفری دو قصیده بلند و مشهور روایت شده است: یکی تائیه و دیگری لامیه العرب. لامیه العرب در ادب عربی، به منزلتی دست یافته که با معلقات برابری می کند. لامیه، نمونه کامل شعر دوره بدوی گری است و از جلوه های شهرنشینی و نوش خواری بدور است. شنفری در این قصیده، به آوارگی، فقر، غارت در شب های سرد، عدم خضوع در برابر خواری، برگزیدن جانوران وحشی بر اهل و قبیله خود، بسنده کردن به قوت اندک، بردباری در برابر گرسنگی شدید، شجاعت و انتقام گیری، افتخار کرده است. از آنجا که لامیه العرب از دوره جاهلی تا قرن دوم هجری، دهان به دهان نقل شده بود و در بیشتر مجموعه های ادبی ثبت نگردیده بود، ابن درید (م 321 هـ) از قدما و یوسف خلیف و کرنکو از معاصران در انتساب آن به شنفری تردید کردند، و در مقابل، بروکلمان، جرج یعقوب، عبدالحلیم حفنی، فواد افرام بستانی و امیل بدیع یعقوب از انتساب لامیه به شنفری دفاع کردند. نویسندگان در این مقاله می کوشند با بررسی و تحلیل آراء ناقدان به این پرسش پاسخ دهند که آیا انتساب لامیه العرب به شنفری درست است؟