مدیریت مخاطرات محیطی
سال:1395 | دوره:3 | شماره:4 |تعداد مقالات:7

تغییرات جزئی در سیستم های محیطی می تواند پیامدهای شگرف و تحولات تصورناپذیری داشته باشد. چنین تحولاتی می تواند در دامنه زمانی – مکانی خاص مخاطره فرض شود، زیرا این تغییرات سبب خروج سیستم های محیطی از عملکرد روزمره شان می شوند. زمان لازم برای سازگاری عناصر سیستم با تغییرات، به شناخت ما از سیستم ها و عملکردشان بستگی دارد. اگرچه ادراک مخاطره را باید در قالب سه عامل ترس، شناخت و قرار گرفتن در معرض آن در نظر گرفت، مجرد فرض کردن وقوع آن ضرورت دانش مخاطرات را توجیه می کند؛ دانشی که دارای نظریه، روش و تکنینک است و توانایی ردیابی و پیش بینی مخاطره را دارد.

صنعت ساختمان از ارکان اصلی توسعه پایدار و اقتصاد مولد هر کشور است و به شکل مستقیم و غیرمستقیم، افراد، سازمان ها و نهادهای بسیاری را درگیر خود می کند. تسهیلات و زیرساخت های اجتماعی، معیاری اساسی در شکل گیری اجتماعات پایدارند. صنعت ساخت و ساز [construction Industry] بخشی اساسی و حیاتی از نظام اقتصادی است که تاثیر زیادی بر محیط زیست دارد. فرایندهای احداث، بهره برداری و تخریب ساختمان ها، از مهم ترین عوامل تاثیر نقش انسان بر محیط زیست به صورت مستقیم (از طریق مصرف مصالح و انرژی و آلودگی و هدر رفت ناشی از آن) و غیرمستقیم (از طریق فشار بر زیرساخت های ناکارامد و اشتغال) است. مخاطراتی همچون افزایش و هدررفت مصرف منابع طبیعی در خلال پروژه های تاخیریافته، مرافعات حقوقی، کاهش انگیزش و بازدهی عوامل انسانی درگیر در پروژه، کاهش انگیزش سرمایه گذاری و مخاطرات اقتصادی ناشی از آن و مشکلات اقتصادی - اجتماعی منتج از آن، از عواملی اند که محققان را به طراحی الگوهای موثرتر پایش پروژه ها وادار می کنند. در طی فرایند کنترل پروژه، حتی با بهره گیری از بهترین و متداول ترین نرم افزارهای موجود در این عرصه، به واسطه انگاره هایی ساده و پیش پاافتاده که تنها مبتنی بر قضاوت های فردی کاربرند، پیشرفت پروژه سنجیده می شود؛ قضاوت هایی که ممکن است آلوده به ذهنیات فردی، شرایط روحی و روانی، داوری نادرست و ... باشد. شالوده فرایند سنجش در متدولوژی پیشنهادی پژوهش حاضر، قضیه ای در علم فیزیک با عنوان «اصل انتقال حرارت» است. به عقیده نگارنده، پیشرفت زمانی هر فعالیت در پروژه، به مانند انتقال یکنواخت انرژی حرارتی در یک جسم رسانای جامد و پیشرفت مالی آن به مثابه انتقال انرژی حرارتی به گونه غیریکنواخت در یک نیمه رساناست. با این فرض، محک ها و معیارهای سنجش پیشرفت، بر پایه این اصل طراحی شده است.

سیل از جمله فرایندهایی است که هر ساله خسارات فراوانی را موجب می شود و همواره مورد توجه کارشناسان هیدرولوژی بوده است. عواملی نظیر فیزیوگرافی، ژئومورفولوژی و عوامل انسانی می توانند این فرایند را در حوضه ها تسریع بخشند. محاسبه سیل در حوضه های فاقد ایستگاه هواشناسی و هیدرومتری حائز اهمیت است. حوضه آبخیز گرمی از جمله حوضه هایی است که فاقد هر گونه آمار در این زمینه است؛ بنابراین به منظور به دست آوردن هیدروگراف سیل در این حوضه، از آنالیز منطقه ای استفاده شد. در تحقیق حاضر، پتانسیل سیلاب حوضه آبخیز گرمی با استفاده از روش SCS مطالعه شد. ابعاد هیدروگراف حوضه با توجه به مقادیر بارش 24 ساعته، زمان تمرکز، شماره منحنی، بارش مازاد، زمان تا اوج و دبی اوج به دست آمد؛ سپس هیدروگراف سیل برای حوضه گرمی در دوره های زمانی 2، 5، 10، 25، 50 و 100 سال محاسبه شد. نتایج نشان داد با توجه به فیزیوگرافی و مورفولوژی حوضه گرمی، این حوضه دارای توان سیل خیزی است.

هشتاد درصد از تلفات جانی ناشی از زلزله در شش کشور چین، ایران، پرو، شوروی سابق، گواتمالا و ترکیه بوده است. شهر شیراز به عنوان یکی از کلانشهرهای کشور ایران در مناطق لرزه خیز زاگرس قرار دارد که دارای استعداد لرزه خیزی زیاد و پیوسته ای است. بررسی ها نشان می دهد که از سال 1925 میلادی به بعد، تقریبا هر 20 سال یک بار زلزله هایی با بزرگی 5.5-5.7 ریشتر در منطقه رخ داده است. این پژوهش با هدف بررسی سطح آگاهی دانش آموزان متوسطه اول برای مواجهه با مخاطره زلزله صورت گرفت. جامعه آماری شامل کل دانش آموزان مدارس متوسطه اول شهر شیراز و ابزار گردآوری داده ها پرسشنامه محقق ساخته است. بر اساس فرمول کوکران، حجم نمونه برابر با 380 دانش آموز به دست آمد. 400 پرسشنامه با روش نمونه گیری خوشه ای توزیع شد. روش تحقیق توصیفی - پیمایشی است و برای تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار SPSS استفاده شده است. سوالات تحقیق به وسیله آزمون های آماری تی، تحلیل واریانس یکطرفه و تحلیل واریانس با اندازه گیری های مکرر پاسخ داده شد. یافته ها نشان داد که 22.1 درصد از دانش آموزان نمره های بین 0.20-0.40، 51.3 درصد نمره های بین %40-%60 و 25.1 درصد نمره های بین 0.60-0.80 کسب کردند. این سطح از آگاهی با توجه به خطر جدی وقوع زلزله کمتر از حد مطلوب است. سطح آگاهی دانش آموزان در اقدامات ضروری حین وقوع زلزله احتمالی از دیگر اقدامات بالاتر بود. میانگین نمره آگاهی دانش آموزان 0.50 (از 1.00 امتیاز) است.

در دهه های گذشته، مخاطرات طبیعی خسارات اقتصادی و تلفات جانی زیادی به کشور تحمیل کرده است. وقوع مخاطره، دارایی خانوار را به طور جدی در معرض خطر می دهد و با کاهش درآمد و پس انداز، سبب کاهش سطح رفاه آنان می شود. پس از وقوع مخاطره، بار مالی سنگینی به منظور کمک رسانی به آسیب دیدگان و بازسازی اماکن تخریب شده بر دوش دولت گذاشته می شود؛ اما با برنامه ریزی صحیح و اجرای اقداماتی پیش از وقوع با هدف کاهش خطر مخاطرات طبیعی، می توان هزینه های تحمیل شده را به شدت کاهش داد و بحران را مدیریت کرد. کشورهای توسعه یافته نیز از رویکرد پیشگیری به عنوان راهکاری برای کاهش خسارات استفاده می کنند. سرمایه بخش ساختمان در ایران سهم بزرگی از کل سرمایه گذاری را در بر می گیرد و به همین دلیل، یافتن راهکاری که در صورت بروز مخاطرات طبیعی - که اصلی ترین عامل تخریب ساختمان هاست - از نابودی ثروت ملی جلوگیری کند، ضروری است. در پژوهش حاضر که از بعد هدف، کاربردی و دارای ماهیت توصیفی است، پس از بررسی پیشینه بیمه زلزله در آمریکا و ژاپن به عنوان نمونه های برتر در صنعت بیمه، به مطالعه صنعت بیمه کشور پرداخته شده و سپس با معرفی مدلی مفهومی که از نوآوری های این مطالعه محسوب می شود ، موثرترین راهکار برای جبران خسارت های ناشی از مخاطرات و به ویژه زلزله معرفی شده است. بررسی ها حاکی از آن است که برای مدیریت مخاطرات طبیعی، بیمه به عنوان نهادی که ریسک را میان بیمه گزاران توزیع می کند، به عنوان مهم ترین و موثرترین راهکار به ویژه در کشورهای توسعه یافته استفاده شده است. با استفاده از الزامات قانونی، نرخ گذاری مناسب و عادلانه برای حق بیمه و حمایت های دولت از برخی اقشار جامعه، می توان کمبود تقاضای موجود برای بیمه زلزله را رفع کرد و با افزایش حجم نقدینگی، زمینه توسعه صنعت بیمه را فراهم آورد. همچنین، بیمه زلزله به ساخت و ساز مقاوم و استاندارد در برابر زلزله می انجامد که در بلندمدت خسارت ها را به کمترین حد می رساند.

در این مطالعه با توجه به اهمیت خسارت یخبندان و سرمازدگی در کاهش سالانه محصولات باغی استان آذربایجان غربی، دماهای میانگین و کمینه روزانه هوا و احتمال رخداد اولین یخبندان پاییزه و آخرین یخبندان بهاره و شدت و تداوم یخبندان در یک دوره ده ساله (2012-2003) بررسی شد. هدف اصلی این مطالعه، تشخیص انواع یخبندان (تابشی، فرارفتی و ترکیبی) به منظور ارائه راهکارهایی برای کاهش خسارت ناشی از آن به درختان باغی بوده است. به دلیل محدودیت پیوستگی آمار خسارت یخبندان از صندوق بیمه کشاورزی، بررسی های لازم تنها برای سه شهرستان ارومیه، میاندوآب و سلماس به عنوان مهم ترین مراکز تولید سیب، انگور و گردو انجام گرفت. برای این منظور یخبندان ها به دو دسته اولین یخبندان پاییزه و آخرین یخبندان بهاره تقسیم شدند. پس از مشخص شدن تاریخ رخداد اولین یخبندان های پاییزه و آخرین یخبندان های بهاره، آنها به روزهای ژولیسی تبدیل شد و سپس در محیط نرم افزاری SMADA بهترین تابع توزیع احتمال به داده ها برازش و احتمالات 25، 50، 75 و 95 درصد محاسبه شد. نتایج حاصل در خصوص خسارت سرمازدگی به محصولات کشاورزی (دماهای بیشتر از صفر تا 4 درجه سلسیوس)، نشان داد که این محدوده دمایی در آبان، اسفند و فروردین، تاثیری در خسارت به محصولات مذکور نداشته است. بیشترین خسارت برای مجموع هر سه محصول در شهرستان های ارومیه (2403.7 هکتار)، سلماس (501 هکتار) و میاندوآب (1363.3 هکتار) در سال 91-1390 به دلیل تداوم یخبندان در ماه های آبان، اسفند و فروردین (به ترتیب با 42، 40 و 38 روز) مشاهده شد. با توجه به مرحله رشد محصولات مطالعه شده، آستانه دمایی خسارت زای یخبندان در دمای کمینه 6- درجه سلسیوس و کمتر برای انگور در زمان برداشت محصول (شهریور و مهر) و دمای کمینه 5- و کمتر برای درختان سیب و گردو در زمان جوانه های گل و برگ (فروردین و اردیبهشت) است. پیشنهاد می شود برای تشخیص دقیق تر انواع یخبندان، در کنار تحلیل های آماری، بررسی فرارفت هوای سرد به کمک نقشه های ژئوپتانسیل (به خصوص تراز 850 میلی بار) نیز انجام گیرد.

پهنه بندی سیل در رودخانه ها و مسیل ها، در دوره های بازگشت مختلف و شناسایی و معرفی مناطق در معرض خطر وقوع سیل جزء اقدامات غیرسازه ای و پراهمیت در بحث مدیریت سیلاب است. هدف این پژوهش شناخت مکان های طبیعی مستعد سیل در منطقه و بررسی مخاطرات و پیامدهای ناشی از وقوع آن است تا بتوان از این طریق اراضی سیل گیر در بستر و حریم رودخانه را مشخص کرد. در این تحقیق، برای شبیه سازی جریان رودخانه، محاسبه و تعیین پروفیل سطح آب و سایر مشخصه های هیدرولیکی جریان از مدل HEC - RAS، الحاقیه HEC-GEORAS و نرم افزار ArcGIS استفاده شده است. بر اساس نتایج مشاهده شده از پهنه های سیل گیر می توان گفت در تمام محدوده تحقیق با افزایش دوره بازگشت، وسعت اراضی در معرض خطر سیل افزایش داشته است و در بازه های مختلف مطالعاتی به تبعیت از شرایط ژئومورفولوژیکی منطقه تفاوت چشمگیری با هم دارند، به طوری که اگر مساحت پهنه های سیل گیر با دوره بازگشت 25 ساله را مبنا قرار دهیم، 36.7.43 هکتار در هر سه بازه در معرض خطر سیل است که 2129.69 هکتار آن در بازه 3 قرار دارد؛ بنابراین، بازه 3 را می توان بحرانی ترین بازه سیل گیر معرفی کرد، به طوری که بیشترین مساحت زمین های زراعی و باغ های منطقه و مناطق مسکونی در این بازه در بستر و حریم رودخانه، در معرض خطر سیلاب قرار گرفته اند. میانگین ماکزیمم توان رودخانه در دوره های بازگشت 1.5 تا 100 ساله در بازه 2، بیشترین مقدار را دارد (573.7 وات بر مترمربع)، بنابراین این بازه از نظر توان رودخانه، اثرهای تخریبی آن و آسیب به مناطق مسکونی شایان توجه است و می تواند بحرانی ترین بازه فرسایشی در نظر گرفته شود.