فضای جغرافیایی
سال:1392 | دوره:13 | شماره:41 |تعداد مقالات:16

امکان سنجی محصول گردشگری در وهله اول نیازمند یک نگرش ساختاری به جریان گردشگری بوده که بتواند رویکرد مداخله فضایی را در ارزیابی و قابلیت سنجی مشخص سازد. با یک نگرش ساختاری به گردشگری این فرصت مهیا می شود که کلتی معنایی از گردشگری شکل گرفته و اجزاء و هم پیوندهای ساختار قابل مشاهده و تحلیل باشد. بر این مبنا محصول گردشگری روستایی در منطقه مورد مطالعه در چارچوب عناصر پنجگانه که عبارتند از: 1- جاذبه ها 2 - دسترسی 3 - تاسیسات و تسهیلات زیربنایی 4 - خدمات مهمان نوازی 5 - عناصر سازمانی و نهادی، انجام گرفته و نتایج به دست آمده در چارچوب مدل مولفه های اصلی الویت بندی گردیده است. همچنین مطالعه های انجام گرفته در چارچوب مدل MS-SWOT مورد ارزیابی قرار گرفته و در شاخص های مورد نظر در چهار مقوله قدرت، ضعف، فرصت و تهدید بررسی شده است.بررسی های انجام شده در زمینه امکان سنجی گردشگری روستایی در شهرستان پاوه نشان دهنده آن است که روستای خانقاه با توجه به سنجش های انجام گرفته در مدل مولفه های اصلی پاوه بر اساس مدل راپرت در حدود 2.23 کیلومتر بوده و روستای خانقاه در این محدوده قرار می گیرد. از این رو این روستا به عنوان یک تفرجگاه برون شهری محسوب شده و می تواند به عنوان مقصد گردشگران محلی در تعطیلات آخر هفته محسوب گردد. علاوه برآن نتایج به دست آمده از ارزیابی MS-SWOT نشان دهنده آن است که ضعف های موجود در منطقه در عدم توسعه گردشگری نقش اساسی دارد.

استفاده از روش عمق یابی صوتی با کشتی با وجود حصول به دقت بالا، بسیار زمان بر، پرهزینه و در عمق های زیاد حتی غیرعملی می باشد. این مساله باعث شده که در حال حاضر استفاده از روش صوتی صرفا محدود به مناطق ساحلی و تا عمق متوسط گردد. امروزه با توجه به اهمیت و کاربرد نقشه های عمق یابی در علوم ژئوفیزیک، اقیانوس شناسی، ژئودزی و هیدروگرافی نیاز به تهیه نقشه های عمق یابی برای محدوده آب های ایران در شمال و جنوب بیش از پیش احساس می گردد. در این تحقیق ضمن مرور اجمالی بر مبانی نظری ارتفاع سنجی ماهواره ای، مقادیر آنامولی ثقل و پارامتر عمق با استفاده از مشاهدات ماهواره توپکس - پوزایدون در طی سال های 2003-1992 از روش ارتفاع سنجی ماهواره ای برای عمق یابی در محدوده دریای عمان استفاده گردید. روش بکار رفته در این تحقیق استفاده از تلفیق مقادیر ارتفاع ژئوئید حاصل از داده های ارتفاع سنجی ماهواره ای و مدل جهانی ژئوئید  EGM2008در مناطق ساحلی و تبدیل آن به داده های آنامولی جاذبه از طریق فرمول معکوس وینینگ - مینز می باشد. داده های ثقلی سپس از طریق روش کولوکیشن تبدیل به داده های عمق می گردند. مقایسه نتایج حاصل از روش ارتفاع سنجی ماهواره ای با نقشه هیدروگرافی حاصل از روش صوتی با کشتی انطباق خوب این دو مدل در اکثر مناطق را نشان می دهد. انحراف معیار انطباق دو مدل در منطقه در حد 40.8 متر ارزیابی گردید که با توجه به محدوده تغییرات عمق منطقه تا 1200 متر مناسب ارزیابی می شود.

در طی 5 دهه گذشته عوامل متعددی باعث شده که تعداد قابل توجهی از روستاهای کشور در معرض تخلیه جمعیتی قرار گیرند. با توجه به گستردگی پدیده تخلیه جمعیت روستایی، ضروری است تاثیر این پدیده بر استمرار کارکرد اقتصادی روستاها مشخص شود. در پژوهش حاضر که با روش توصیفی و تحلیلی انجام گرفته تلاش شده به تبعیت از اصول کلی جغرافیای کاربردی و برنامه ریزی روستایی، استمرار کارکرد اقتصادی روستاهای در معرض تخلیه جمعیتی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته و راهکارهای مناسب برای ارتقای بهره برداری از توانمندی های این گروه از روستاها به دست آید. در این تحقیق فرضیه مورد آزمون عبارتند از: «با وجود تخلیه جمعیت روستایی کارکرد اقتصادی روستاهای مورد مطالعه استمرار دارد».با انجام این تحقیق که در 54 روستای منتخب شهرستان قزوین و تکمیل سه نوع پرسشنامه؛ 54 روستا، 160 خانوار ساکن و 104 خانوار مهاجر انجام پذیرفته مشخص شد؛ با وجودی که روستاهای مورد مطالعه در معرض تخلیه جمعیتی قرار دارند، کارکرد اقتصادی آن ها همچنان ادامه دارد.

پژوهش حاضر وضعیت سنجی و تحلیل فضایی تعدادی از نماگرهای توسعه شهرستان های استان خوزستان را مورد توجه قرار داده است. هدف پژوهش بررسی میزان برخورداری شهرستان های استان نسبت به همدیگر، از طریق شاخص های انجام برنامه ریزی های یکپارچه بوده است. تحقیق از نوع کاربردی - کمی است و به روش تحلیلی - توصیفی با استفاده از 45 شاخص و در چارچوب روش های شاخص بندی و روش اصلاح شده تحلیل مولفه های اصلی است که سعی شده به تحلیل سطوح برخورداری شهرستان های استان خوزستان پرداخته شود. نتایج روش شاخص بندی نشان می دهد که 65 درصد شهرستان های استان در سطوح محروم و بسیار محروم قرار دارند و این شهرستانها 38.57 درصد از مجموع شاخص ترکیبی را به خود اختصاص داده اند. روش اصلاح شده تحلیل مولفه های اصلی نشان می دهد که 5 درصد شهرستان ها در سطح بسیار برخوردار، 5 درصد در سطح برخوردار، 20 درصد در سطح تا حدودی برخوردار، 50 درصد در سطح محروم و 20 درصد در سطح بسیار محروم قرار دارند. نتایج روش اصلاح شده تحلیل مولفه های اصلی نشان می دهد که هر چند 70 درصد شهرستان های استان در سطوح محروم و بسیار محروم قرار دارند، سهم شهرستان های مذکور از مجموع شاخص ترکیبی 39.04 درصد است. در مجموع یافته های پژوهش با بهره گیری از تکنیک شاخص بندی و روش اصلاح شده تحلیل مولفه های اصلی با تایید یافته های یکدیگر، نشان می دهد که شهرستان اهواز در مطلوب ترین و شهرستان لالی در نامطلوب ترین حالت از نظر برخورداری از نماگرهای مورد نظر قرار دارند، این مهم جهت برنامه ریزی های توسعه آتی در منطقه را تبیین می نماید.

دریاچه ارومیه (چیچست) در شمال غرب ایران به عنوان یکی از زیستگاه های اصلی آرتمیا در جهان شناخته می شود. طی دهه گذشته بر اثر یک دوره خشکسالی و طرح های احداث سد که همزمان به وقوع پیوسته اند، زمینه تبخیر بیش از پیش آب دریاچه فراهم گردیده و تفاوت های قابل توجهی در سطوح آب دریاچه به وجود آمده است. این روند زمینه بروز بحران های زیست محیطی چشمگیر در منطقه شمال غرب کشور را فراهم نموده است. در پژوهش حاضر نظر به نقش و اهمیت دریاچه ارومیه در توازن و تعادل بخشی زیست محیطی/ اکولوژیکی شمال غرب کشور تلاش گردیده است تا با استفاده از اطلاعات اسنادی و داده های سنجش از دور (تصاویر ETM + لندست 7، TM لندست 5، و TM بندست 4 وAster ) و نیز بهره گیری از سامانه اطلاعات جغرافیایی فرایند تغییرات به وقوع پیوسته در سطح دریاچه ارومیه مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار بگیرد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که با کاهش روند نزولات آسمانی، تبخیر بیش از پیش آب دریاچه و نیز اثرات منفی ناشی از پدیده های انسان ساختی از قبیل ایجاد سدها، بهره گیری بی مهابا از منابع آبی سطحی و زیرسطحی در حوضه آبریز دریاچه ارومیه، زمینه کامل برای بروز یک بحران وسیع زیست محیطی/ اکولوژیکی فراهم گردیده است، به عبارتی منطقه در آستانه یک بحران طبیعی بسیار نگران کننده قرار دارد.

موضوع مهاجرت های روستایی - شهری همواره مورد توجه اندیشمندان علوم اجتماعی، جغرافی دانان و اقتصاددانان بوده است. مقاله حاضر در پی یک مطالعه موردی از وضعیت مهاجرین روستایی در شهرستان ممسنی تدوین شده است. نگرش ساختاری توجه به علل و عوامل مهاجرت های روستایی و محدودیت های مهاجرین در مبدا مهاجرت خود هدف و دیدگاه غالب در این مقاله است. روش این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و بر اساس ماهیت توصیفی - موردی، تحلیلی است. محدوده مطالعه نیز شامل شهرستان ممسنی بوده که اطلاعات مورد نیاز آن با استفاده از روش کتابخانه ای و اسنادی و تهیه پرسشنامه به دست آمده است. تجزیه و تحلیل اطلاعات به دست آمده با استفاده از نرم افزارهای GIS و SPSS انجام و با استفاده از آزمون های ANOVA و پیرسون تحلیل و استنباط آماری انجام گرفته است. نتایج این تحقیق نشان می دهد که شهرستان ممسنی طی این چهار دهه مواجه با رشد بالای مهاجرت بوده است که بیشترین تعداد آن طی دهه های 65-1355 و 75- 1365 می باشد که پی آمدهای منفی را در محیط های روستایی و شهرها موجود آورده است. همچنین، مهم ترین علت های مهاجرت های روستایی در این شهرستان کمبود درآمد و فقدان امکانات آموزشی، خدماتی و رفاهی و... است که در کل مقاله به آن پرداخته شده است.

با توجه به اهمیت تاثیر عوامل اقلیمی در برنامه ریزی توریسم تعیین شاخص آسایش اقلیم گردشگری (TCI) از ارزش و اهمیت زیادی برخوردار است. جهت تعیین شاخص TCI در سطح استان از آمار نرمال اقلیمی محاسبه شده ایستگاه های سینوپتیک استان اصفهان (2005 - 1976) استفاده شده است. شاخص TCI شامل هفت مولفه اصلی، میانگین حداکثر دمای روزانه در هر ماه بر حسب سانتی گراد، میانگین روزانه حداقل رطوبت نسبی در هر ماه بر حسب درصد، میانگین روزانه دما در هر ماه بر حسب درجه سانتی گراد، میانگین روزانه رطوبت نسبی در هر ماه بر حسب درصد، میانگین روزانه بارندگی در ماه بر حسب میلی متر، میانگین روزانه سرعت باد در هر ماه بر حسب کیلومتر بر ساعت، میانگین روزانه تعداد ساعت آفتابی در هر ماه می باشد. مقادیر پارامترهای ذکر شده بر اساس نمودار و جداول مربوط به آن ها رتبه بندی شده و سپس پنج مولفه شاخص TCI به صورت ماهانه به وسیله سیستم اطلاعات جغرافیایی میان یابی شده اند پس از هم پوشانی لایه های اطلاعاتی موثر، نقشه های ماهانه بر اساس فرمول و ضابطه TCI و نقشه ارتفاعی استان اصفهان تهیه و بر اساس گروه های اقلیمی شاخص مورد نظر کلاس بندی شده است. نتایج به این صورت حاصل شد که ماه می و اکتبر از نظر شاخص TCI در سطح استان برای گردشگران بهترین و مناسب ترین ماه می باشند به طوری که در ماه می استان، شامل سه کلاس خیلی خوب، عالی و ایده آل است. در ماه مارس، آپریل و نوامبر نیز چهار کلاس خوب، خیلی خوب، عالی و ایده آل در سطح استان تشکیل شده است. شاخص TCI در ماه های ژوئن، ژوئیه و آگوست شرایط خوبی برای گردشگران ندارد فقط غرب استان در این ماه ها دارای کلاس عالی و ایده آل می باشد و تقریبا بقیه استان شرایط مناسبی ندارد. در ماه دسامبر شمال استان دارای شرایط عالی و جنوب آن نامطلوب است. ماه های ژانویه و فوریه از لحاظ آب و هوایی تقریبا یکسان هستند به طوری که شمال استان در این دو ماه وضعیت خیلی خوب و عالی را نشان می دهد.

از آنجا که در هر نوع برنامه ریزی به دلیل کمبود زمان و منابع مالی، راهکارهای پیشنهادی برای دوره های زمانی مختلف ارائه شده و در مرحله نخست بهره گیری از منابع و امکانات موجود پیشنهاد می شود، بنابراین در پژوهش حاضر سعی شده است تا با تحلیل فضایی، شناسایی و اولویت بندی امکانات و خدمات مورد نیاز گردشگران بازدید کننده از دریاچه کافتر در استان فارس، بهترین و کوتاه ترین مسیر دسترسی به آن ها تعیین گردد. برای این منظور ابتدا با استفاده از مدل تحلیل سلسله مراتبی برای هر یک از امکانات و خدمات وزنی منظور گردید، سپس با مقایسه کیفیت کنونی امکانات و خدمات موجود، اولویت بندی ارائه امکانات و خدمات جدید یا بازتوزیع امکانات موجود صورت گرفت. سپس با بهره گیری از مدل Analysis Network در نرم افزار ArcGIS، بهترین و کوتاه ترین مسیرهای دسترسی به این امکانات و خدمات به صورت نقشه های دسترسی با تعیین فاصله زمانی ارائه گردید. نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که از میان 56 مورد از امکانات و خدمات مورد نیاز گردشگران تنها 21 مورد در فاصله 17 کیلومتری دسترسی تامین می گردد و بقیه امکانات در فواصل دورتر و در شهرهای موجود در محدوده مورد مطالعه متمرکز شده اند. بنابراین اولویت بندی های اجرایی در چهار فاز زمانی به گونه ای ارائه گردیده است که با بازتوزیع منابع و امکانات موجود، بهترین دسترسی برای گردشگران فراهم گردد.

امروزه توانمندسازی کشاورزان در دستیابی به توسعه کشاورزی از ملزومات توسعه به شمار می آید. توانمندسازی با آماده ساختن کشاورزان برای کار و حرفه کشاورزی، کمک به افزایش کارآیی و بازده تولید، آشنا ساختن کشاورزان با مسائل بازاریابی محصولات تولیدی، حفاظت از خاک و منابع طبیعی، مدیریت موثر و فعال مزرعه و مشارکت در فعالیت های رهبری روستایی و غیره به توسعه کشاورزی شتاب بیشتری می بخشد. تحقیق حاضر از نوع کاربردی و به لحاظ روش از نوع تحقیقات پیمایشی تبیینی یا تحلیلی به شمار می رود که در آن با استفاده از نمونه گیری تصادفی از طریق فرمول کوکران، 194 نفر از کشاورزان ساکن در مناطق روستایی شهرستان اهر انتخاب و مورد مطالعه قرار گرفتند. ابزار تحقیق پرسش نامه است که برای تعیین روایی محتوای آن از نقطه نظرات کارشناسان مختلف استفاده شده و پایایی آن با بهره گیری از فرمول کرونباخ - آلفا (a>0.86) محاسبه گردید. در مورد عوامل موثر در توانمندسازی، چهار عامل استخراج شدند که عامل اول به نام عامل اجتماعی - فرهنگی، با تبیین بیش از 27.61 درصد از کل واریانس، به عنوان اثربخش ترین عامل معرفی شد. عامل دوم به نام عامل اقتصادی، 18.75 درصد از واریانس کل را پس از عامل اول تبیین کرد. عامل سوم به نام عامل روان شناختی، 15.13 درصد از کل واریانس و عامل آخر به نام عامل فردی، 12.44 درصد از کل واریانس را تبیین کردند. در مجموع مقدار واریانس و واریانس تجمعی تبیین شده توسط این چهار عامل 73.95 برآورد گردید.

کلزا به عنوان یکی از دانه های روغنی از جمله محصولات استراتژیک کشاورزی در کشور ایران محسوب می شود، این امر موجب افزایش سطح زیر کشت این گیاه شده است. آگاهی از این موضوع که گیاه کلزا در کدام نواحی از بیشترین بازده به طور طبیعی برخوردار است، در برنامه ریزی و شناسایی نواحی مساعد کشت بسیار مفید است. در این پژوهش با به کارگیری دستگاه موقعیت یاب جغرافیایی (GPS) از 24 مزرعه کشت کلزا نمونه برداری و عملکرد واقعی آن محاسبه گردید. مقادیر متغیرهای مستقل شامل شیب زمین،EC  و pH آب، میانگین حداقل و حداکثر مطلق دما، میانگین دما در دوره گل دهی، تبخیر و تعرق پتانسیل، درجه روز رشد، میانگین دما و رطوبت نسبی برای مزارع انتخابی استخراج گردید. سپس از روش شبکه عصبی پرسپترون با آموزش پیش خور به منظور برآورد توان محیطی عملکرد کلزا استفاده شد و در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی نقشه برآورد عملکرد محصول کلزا تهیه گردید. نتایج آزمون T-test نشان دهنده عدم وجود تفاوت بین مقادیر واقعی و پیش بینی در سطح معناداری 0.05 است. ضریب همبستگی پیرسن برابر 0.98، ریشه میانگین مجذور خطا و متوسط قدر مطلق خطا به ترتیب برابر 243 و 101 کیلوگرم در هکتار محاسبه شده است.

مسکن به عنوان تبلور فضایی علایق و توانایی های خاص هر خانوار، در گذر زمان و در برخورد با شرایط اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، فرهنگی، مذهبی و محیطی الگوهای متمایزی به خود گرفته است. توجه به این موضوع در محیط یک روستا شهر که ساکنان آن از طرفی خواهان همگام شدن سریع با الگوهای نوین در ساخت مسکن و از سوی دیگر متمایل به حفظ الگوهای سنتی ساخت مسکن هستند، بسیار مهم می نماید. هدف مقاله حاضر بررسی پخش فضایی الگوهای جدید مسکن در روستا شهرها (نمونه موردی روستا شهر درق) در طی سه دوره زمانی می باشد. در این راستا، مدل پخش فضایی هاگراستراند و روش پژوهش تحلیلی - پیمایشی انتخاب شد. داده ها و اطلاعات شامل ویژگی ها و شاخص هایی از انواع الگوهای مسکن بین سال های 1389-1360، معرفی مدل، شاخص ها و فاکتورهای موثر در پذیرش و نحوه پخش الگوها می باشد. نتایج نشان می دهد مدل، هماهنگی بسیاری با پخش الگوهای جدید مسکن در سه دوره زمانی دارد. این وضعیت، روند پخش سلسله مراتبی را با توجه به سطوح اجتماعی - اقتصادی و تحت تاثیر شاخص های مختلف از ماتریس جایگزین پخش، در دوره های زمانی تبیین و تحلیل می کنند که البته نمودار پذیرندگان الگو در پایان دوره های دوم و سوم میزان های 2.5 و 5.5 برابری را نسبت به دوره اول ارایه می نمایند.

بافت قدیم شهر کاشان از نمونه بافت های قدیمی با ارزشی است که به دلیل مشکلاتی از جمله عدم دسترسی های مناسب، انحطاط اقتصادی، فرسودگی کالبدی، فرسودگی سازمان اجتماعی و... با تحولات کالبدی، اجتماعی و اقتصادی مواجه می باشد و برخورد بی تفاوت با روند تحولات و فرایندهای موجود موجب شده است که ساختار فضایی و کالبدی بافت دچار تغییر شود و ضمن تغییر فرم بافت، به تدریج ویژگی های نامطلوب بافت جدید را در خود منعکس نموده و در چارچوب خصوصیات بافت ارگانیک، سیمای ناهنجاری عرضه نماید.لذا در این پژوهش با رویکردی جدید به بررسی مطالعات کالبدی فضایی و تاکید بر فرایندهای تغییردهنده فرم و سیمای بافت و تاثیر سازمان فضایی و ساختار کالبدی قدیمی شهر تاریخی در روند رشد و توسعه بافت قدیم و در کل آسیب شناسی کالبدی پرداخته می شود.جهت بررسی و تبیین موضوع پژوهش ترکیبی از روش های توصیفی، تحلیلی و پیمایشی استفاده شده است. نتایج حاصله از تحلیل داده ها نشان می دهد که کیفیت بنا و مصالح مورد استفاده در ساخت ابنیه مسکونی از جمله عوامل موثر در تغییر فرم و ریخت شناسی و تحولات کالبدی بافت قدیم شهر کاشان می باشند، به طوری که از مجموع 400 واحد مسکونی مطالعه شده در محدوده بافت قدیم شهر کاشان بیش از 60 درصد ابنیه مسکونی به لحاظ کیفیت بنا از نوع واحدهای مرمتی (نیمه فرسوده) و مخروبه و به لحاظ مصالح ساخت بنا از نوع خشت و گل می باشند. همچنین بررسی ها نشان می دهد بالا بودن هزینه ساخت و ساز به ویژه در مراکز بافت، عدم تناسب شبکه های دسترسی قدیمی با نیازهای امروز و در نهایت کم شدن احساس تعلق به بافت به ویژه در بین جوانان و مهاجران غیربومی بافت از مهم ترین عواملی می باشد که در تغییر فرم و تحولات کالبدی بافت نقش داشته اند.