صفه
سال:1387 | دوره:17 | شماره:46 |تعداد مقالات:13

انتقال معماری روز اروپا و امریکای شمالی به کشورهایی چون ایران پیامدها و عوارض ناگواری در پی داشته است. این تهاجم چنان سریع و گسترده بوده که گوی تیشه به ریشه خورده است.هر کس به نوعی و زبانی ناخشنودی خود را از این اتفاق بیان می دارد. در این میان یکی از شدیدترین مباحثه های رایج بین اهل حرفه از جمله شهرسازان اعم از برنامه ریزان و طراحان شهری، جامعه شناسان، روان شناسان و معماران از بین رفتن هویت شهری است.بحران کنونی نداشتن هویت و اهمیت شناخت و حفظ و توسعه هویت های شهرسازی و معماری کشور سبب شد تا دولت جمهوری اسلامی ایران، در ماده 137 قانون برنامه سوم توسعه کشور، وزارت مسکن و شهرسازی را به اجرای تحقیقاتی مکلف کند و نتایج حاصل از آن بتواند مشاوران و دست اندرکاران مسایل مربوط به طراحی و برنامه ریزی شهری را در ارایه طرح های خود به منظور حفظ هویت ملی شهرها یاری رساند. در این ماده آمده است: به منظور هویت بخشی به سیما و کالبد شهرها و روستاهای کشور و انطباق مشخصات کلیه ساختمان های مسکونی و غیرمسکونی کشور با ویژگی های فرهنگ معماری و شهرسازی ایرانی- اسلامی (بومی)، رعایت اصول و ضوابط مربوط به نماسازی و طراحی شهری و روستایی کشور و جلوگیری از تخریب ساختمان ها و نماهای با ارزش در شهرها، وزارت مسکن و شهرسازی موظف است به تدریج و حداکثر تا پایان برنامه پنجم ضمن مطالعه و تحقیق و همکاری دستگاه ها و مراجع ذی ربط، نسبت به تهیه، تدوین و ارایه اصول، ضوابط و مقررات نماسازی در کلیه ساخت و سازهای کشور اقدام کند.برهمین اساس محققانی از دانشگاه های سراسر کشور به منظور تهیه کتاب هویت شهری مراکز استان ها به این وزارتخانه معرفی شدند، تا بر اساس تحقیقات میدانی ناشی از تهیه و تکمیل پرسشنامه و مصاحبه با دست اندرکاران، طبقات اجتماعی مردم و نیز مطالعات اسنادی و متون علمی مرتبط با موضوع، مستندسازی مناسبی را در این خصوص به انجام رسانند.گزارشی که شرح آن در اینجا ارایه می شود برگرفته از تحقیقات انجام پذیرفته در زمینه شناخت هویت شهری بندرعباس طی سال های 1385-1381 است.

متون فارسی از مهم ترین منابع تاریخ معماری ایران است. در میان این متون، تاریخ بیهقی در زمره چند متن نخست ادب فارسی است. از کتاب مفصل ابوالفضل بیهقی دبیر، که در اصل تاریخ آل سبکتگین نام داشته، امروزه فقط شش مجلد، از نیمه جلد پنجم تا نیمه جلد دهم، به دست ما رسیده است. این پاره با ماجرای مرگ محمود، جلوس محمد و سپس مسعود آغاز می شود و با ذکر سفر آخر مسعود به هندوستان در گریز از ترکمانان سلجوقی پایان می یابد. بیهقی نمونه مورخ دقیق است و تاریخ خود را صرفا بر اساس شواهدی که طی سال ها حضور در متن حوادث دربار غزنویان گردآورده پرداخته است. گرچه در وصف معماری و صفات کالبدی آن دقت و حساسیت ناصر خسرو را ندارد، اطلاعات درباره معماری و شهر در کتاب او کم نیست. نثر او نیز گواهی است بر  توانایی نثر فارسی در بیان فضای معماری.«باغ» از مکانهایی است که بیهقی به کرات بدان پرداخته است. زندگی مسعود غزنوی بیش از آنکه در کاخ سپری شود، در خیمه و خرگاه و در باغ می گذشته است. او به تناسب ذکر احوال معسود و امیران غزنوی و کارگزاران دستگاه آنان به باغ های گوناگون در منطقه خراسان پرداخته است: باغ های غزنین، بلخ، هرات، نشابور، غور، دشت لگان، و برخی اوصاف معماری آنها.

در این نوشتار در ابتدا به اختصار به زمینه زندگی مانی، وضعیت سیاسی، فرهنگی، و مذهبی بین النهرین در زمان تولدش، و خاستگاه طبقاتی او می پردازیم. سپس جهان بینی مانی، عقاید او در مورد ادیان دیگر، و خاستگاه کیش مانی را مطالعه خواهیم کرد و به صورت بسیار مختصر به حکمت عملی مانویان اشاره ای خواهیم کرد. محتوای کتاب های مانی و نحوه نگارش آنها و تاثیر مانی بر ادبیات زمان خود از بخش های پراهمیت نوشتار حاضر است. در این مقاله همچنین هنر اصلی مانی، که نگارگری است، مطرح و نفوذ هنر او در معماری عصر خود به بحث گذاشته شده است.

در دهه گذشته گرایش به طراحی شهری- دانش هدایت تحولات شهری در جهت ارتقای کیفی- با اقبال فزاینده ای در ایران روبه رو بوده است. طی این دوره، به رغم ابهام در جایگاه قانونی و متولی رسمی طراحی شهری در کشور، دستگاه ها و سازمان های متعددی با عقد قراردادهای گوناگون مسوولیت تهیه انواع پروژه ها را به طراحان شهری واگذار کرده اند. با وجود تعداد قابل توجهی از قراردادهایی که تاکنون در مورد پروژه های طراحی شهری منعقد شده است، هنوز چارچوب مرجع یا الگوی عملیاتی همسانی برای تدوین ابزارهای گوناگون هدایت و کنترل توسعه کالبدی وجود ندارد که کارفرمایان و طراحان بتوانند به طور نظام مند از آن استفاده کنند. چنانچه قرار باشد استفاده از دانش طراحی شهری در جهت هدایت و کنترل کالبدی شهرهای کشور به صورت نهادینه درآید، تهیه و پیشنهاد الگوهای عملیاتی جامع و متکی بر مطالعات نظری و تجارب اجرایی پشتیبان ضرورت تام می یابد. هدف این مقاله ارایه الگویی عملیاتی برای استفاده در حوزه «طراحی شهری سیاست گذار» و الگویی عملیاتی برای استفاده در حوزه «طراحی شهری طرح ریز» است. الگوهای پیشنهادی به دو سطح میانی (تدوین چارچوب طراحی شهری برای پاره شهر یا ناحیه) و خرد (تدوین طرح جامع سه بعدی برای سایت/ فضای شهری) اختصاص دارند. برای تدوین الگوهای پیشنهادی، در وهله نخست «ویراست اول» الگوها، از طریق مطالعات گسترده نظری، تهیه و پس از کاربرد آزمایشی در تعدادی از پروژه های اجرایی طی چند مرحله اصلاح و تکمیل شد و نتایج در این مقاله ارایه می شود.

امروزه بار دیگر، خورشید به مثابه منبعی لایزال، پاک، بی هزینه، و هماهنگ با کلیه جنبه های زیست محیطی و روان شناختی انسان مورد توجه قرار گرفته است و استفاده روزافزون از آن در ساختمان ها، در دهه های اخیر موید این نظر است. این رویکرد، که به خصوص با بحران های ناشی از کمبود انرژی آغاز شد، به تدریج و با افزایش دانش و یافته های بشری در زمینه تاثیرات انسانی، محیطی و اقتصادی کاربرد روشنایی خورشید رنسانس جدیدی را به معرض تجربه گذاشت.تحقیقات نشان می دهد که میزان شدت، نوع منبع، رنگ، جهت، و شیوع توزیع نور در محیط های متفاوت فعالیت انسانی ممکن است تا حدود زیادی بر رفتارها، روحیات، بازدهی، و کارآیی وی تاثیر بگذارد. در این میان نقش نور طبیعی به مثابه کامل ترین و مطلوب ترین نور انکارناپذیر است.نور طبیعی و ارتباط بصری با محیط خارج در فضاهای زیستی انسان اعم از محل کار، فراغت، تفریح، تحصیل، و غیره علاوه بر افزایش کارآیی و بازدهی موجب کاهش اضطراب، بهبود رفتار، و نیز حفظ و افزایش سلامتی و آسایش می شود. مجموعه این تاثیرات را می توان در قالب دو فرایند روان شناسی و زیست شناسی روانی پی جویی کرد. در این میان مقولاتی چون سلامتی روحی و جسمی انسان و کارآیی وی از جمله مهم ترین زیر مجموعه های فرایند دوم به حساب می آید که به تدریج از اواخر دهه 70 و اوایل دهه 80 مورد توجه قرار گرفت.دانش بشری در این زمینه، گرچه هنوز بسیار جوان است، تا آنجا که از یافته های محققان بر می آید باعث شده است تا تعداد زیادی ازنورپردازان، معماران و طراحان روشنایی در زمینه تاثیرات مثبت این عوامل بر رفتارها، آموزش، سلامتی، شادابی، بازدهی و طول عمر بیشتر انسان متفق القول شوند.

در نظام مدیریت شهری ایران، شهردار یا مدیر شهر را اعضای شورای شهر به طور غیرمستقیم بر می گزینند. به دلیل نقایص موجود در کاربرد این الگو در ایران، نظام اداره شهر در ایران با مسایلی چون بی ثباتی سمت مدیر شهر، تفکیک نشدن رهبری سیاسی از مدیریت تخصصی، ضعف رهبری سیاسی، بی توجهی به موضوع نظارت و تعادل بخشی در روابط شورا و مدیر شهر و به تبع اینها با پیامدهایی چون نقصان کارآیی، شفافیت، پاسخگویی و مسوولیت پذیری مواجه است. هدف مقاله حاضر بررسی و تبیین نقایص موجود در الگوی غالب اداره و مدیریت شهر (روابط شورا- مدیر شهر) و نیز بررسی امکان اصلاح و بهبود آن از طریق تغییر روش انتخاب شهردار به صورت مستقیم است. تغییر نظام انتخاب شهردار به صورت مستقیم و مقتدرسازی شهرداران روندی روبه رشد در بسیاری از کشورهاست و به دلایل گوناگونی چون افزایش قدرت شهرداران و تقویت رهبری سیاسی، افزایش مسوولیت پذیری و پاسخگویی مدیران شهری و ارتقای مشارکت مردم صورت می گیرد. ارزیابی صورت گرفته در تحقیقی که پایه این مقاله را تشکیل می دهد حاکی است که در صورت کاربرد روش انتخاب مستقیم شهردار در ایران، شاخص های حکم روایی شهری ارتقا خواهد یافت.

نگاهی به پژوهش های موجود در زمینه هنر و معماری اسلامی نشان می دهد که بسیاری از تحقیقات انجام شده در این زمینه صرفا جنبه تاریخی و فرمال دارد که آن را برگرفته از هنر بیزانس، ساسانی، قبطی و ... دانسته اند. در میان این پژوهش ها، معدود دانشمندانی وجود دارند که با نگرشی محتوایی به هنر و معارف اسلامی پرداخته اند. در میان این افراد تیتوس بورکهارت از جمله اندیشمندانی است که هنر و معماری اسلامی را با نگرشی متفاوت با آنچه در غرب معمول بوده، و از دیدگاهی معنایی بررسی و تجزیه و تحلیل کرده است. بورکهارت خصوصیات و ویژگی هنر اسلامی و سرچشمه آن را برگرفته از روح اسلامی می داند و برای اثبات ادعای خود شواهدی دال بر وحدت و انطباق صورت با معنای باطنی هنر اسلامی ارایه می کند که مصادیق بارز آن را در معماری مکان های مذهبی پیدا کرده است.این مقاله سعی دارد تا با مرور و معرفی آثار بورکهارت، ماحصل شناخت و اندیشه وی را از هنر و معماری اسلای ارایه کند. بخش اول مقاله به شناخت و جهان بینی بورکهارت اختصاص دارد. بخش دوم دیدگاه وی را در مورد هنر و معماری اسلامی و نیز شرح اجمالی آثارش مورد توجه قرار می دهد. بخش سوم با تحلیل آثار بورکهارت به اصلی ترین شاخص های معماری اسلامی از دیدگاه او یعنی سنت و رمز می پردازد، و بالاخره قسمت انتهایی مقاله به جمع بندی و نتیجه گیری کلی اندیشه بورکهارت در مورد هنر اسلامی اختصاص یافته است.

تبریز به سبب قرارداشتن بر مسیر موسوم به جاده ابریشم و راه های ارتباطی مهم شرقی- غربی و شمالی- جنوبی کشور، همواره از جایگاهی ویژه برخوردار بوده چندان که در دوره های گوناگون پایتخت حکومت های ایرانی بوده است. مطالعه تاریخ توسعه شهر نشان می دهد که مهران رود حد شمالی شهر بوده است تا هنگامی که با توسعه شهر در دوره آق قویونلوها، سوی دیگر رودخانه نیز جزو شهر می شود.در شهرهای اسلامی بازار قلب تپنده شهر محسوب می شود. بازار تبریز بزرگ ترین بنای مسقف دست ساز بشر محسوب می شود. قرار گرفتن شهر در محل چهار راه اقتصادی جهان در دوران های طولانی، رونق و توسعه دائم بازار را سبب شده است. با توسعه بازار و افزایش نیاز به فضاهای بیشتر، به مرور زمان بازار به ساحل دیگر مهران رود گسترش یافت.می دانیم که بازار در غالب شهرهای ایران به سان مجموعه ای درهم تنیده و یکپارچه عمل می کرده است. بدین ترتیب بدیهی می نماید که در تبریز نیز برای اتصال دو قسمت بازار پل هایی روی رودخانه احداث کرده باشند. بررسی چگونگی توسعه شهر به سمت شمال رودخانه، گسترش بازار به آن سو، و تمهیداتی که برای اتصال دو بخش واقع در دو سوی رودخانه اندیشیدند- که در نهایت به احداث پل بازارها انجامید- و نیز مستندات وجود تنها پل بازارهای تاریخ ایران که تا این زمان ناشناخته مانده اند، در این مقاله مورد بررسی قرار گرفته است.

آنچه زلزله را تبدیل به یک بلای طبیعی می کند عدم آمادگی کامل بشر در محیط های سکونتگاهی است و به این خاطر است که در کشورهای توسعه یافته، مدیریت خطرپذیری زلزله بر مبنای برنامه ریزی شهری و منطقه ای شکل گرفته است. از سویی دیگر، شاخص های متعدد ارزیابی آسیب پذیری لرزه ای و مدیریت خطرپذیری زلزله بر استفاده از مدل ها و تکنیک های گوناگون در زمینه های برنامه های شهری تاکید می کند. در این خصوص و با توجه به توانایی مدل های ارزیابی سلسله مراتبی شاخص ها و ترکیب آنها با سیستم اطلاعات مکانی، امکان ایجاد یک مدل یکپارچه تلفیقی پشتیبانی تصمیم گیری فراهم می آید.مقاله حاضر چگونی استفاده ترکیبی از دو تکنیک دلفی و مدل تحلیلی سلسله مراتبی و یک سیستم اطلاعات مکانی را در یک مدل یکپارچه تلفیقی ارایه می دهد و شیوه ارزیابی آسیب پذیری لرزه ای و سازه ای و انسانی را در یک سکونتگاه انسانی به ارزیابی و اجرا می گذارد. با استفاده از نتایج حاصل از اجرای این مدل و بررسی میزان آسیب پذیری هر ناحیه شهری نسبت به سایر نواحی، اولویت بندی نواحی برای اجرای برنامه های پیشگیری و کاهش خطرپذیری مشخص می شود. همچنین این نتایج، اهمیت توجه به سنجه ها و شاخص های برنامه ریزی در امر کاهش آسیب پذیری را خاطرنشان می کند. افزون بر این، برنامه ریزان با توجه به نتایج و تحلیل های حاصل از بررسی شاخص های برنامه ریزی و میزان آسیب پذیری لرزه ای و انسانی، می توانند به تخمین کمی خطر زلزله بپردازند و اولویت بندی برنامه های مقابله با سوانح و تخصیص منابع را تعیین کنند.

در سال 1378 دوره کارشناسی ارشد پیوسته معماری به کارشناسی پیوسته معماری تغییر یافت. این امر روند راه اندازی رشته معماری را در دانشگاه های شهرستان ها، که از سال 1368 آغاز شده بود، تسهیل و تسریع کرد، به نحوی که در سال 1386 جمعا تعداد 3209 دانشجو در دانشگاه های سراسری، دانشگاه های غیرانتفاعی، دانشگاه آزاد و دانشگاه پیام نور در مقطع کارشناسی پذیرفته شدند.رشد کمی و بسیار سریع دانشچویان معماری در دوره کارشناسی این سوال را مطرح می کند که آیا این رشد متضمن حداقل کیفیت آموزشی نیز هست یا خیر؟مقاله حاضر ضمن ارایه جمع بندی نظر تعدادی از صاحب نظران و مدرسان رشته معماری درباره محصول دوره کارشناسی معماری، به بررسی وضعیت دو مولفه تاثیرگذار بر کیفیت آموزشی این رشته یعنی طول دوره آموزش و توانایی کادر آموزشی دانشگاه ها می پردازد، و در انتها به نکاتی در جهت بهبود شرایط آن اشاره دارد.

پیام میراث فرهنگی مجموعه اطلاعاتی است که از گذشته به حال و سپس به آیندگان منتقل می شود. زلزله مخرب سال 1382 بم، اگر چه تلفات و خسارات فراوانی به دنبال داشت. فرصت هایی برای اقدامات توسعه ای مربوط به کاهش خطر و آمادگی در بخش های برنامه ریزی کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی پدید آورد. به بیان دیگر، اگر چه زمین لرزه بخش اعظم مناطق تاریخی را ویران کرد، فرصت هایی برای آمادگی به دست داد که در صورت موفقیت نمونه مناسبی برای کاهش خطر در مناطق تاریخی خطرپذیر محسوب می شود. در حقیقت احیای معماری خشتی، که قابلیت مقاومت در برابر زلزله را به اثبات رساند، می تواند به اشتغال زایی در بم بینجامد و نمونه ای برای صدها شهر مشابه در ایران باشد که مواد اصلی ساخت و سازشان خشت است.اکنون پس از گذشت چهار سال از فاجعه بم، در این مقاله فرصت های کاهش خطر و آمادگی در برابر سوانح احتمالی تجزیه و تحلیل می شود. در این مقاله ضمن توصیه هایی برای برنامه ریزان آمادگی در برابر خطر در مناطق تاریخی و فرهنگی بم، راهنمایی های برای مناطق مشابه تاریخی در کشورارایه می شود. این مقاله در سه بخش تنظیم شده است: بخش اول محدوده مطالعاتی پژوهش را بررسی و به چارچوب های نظری و متون تخصصی برنامه آمادگی در مناطق تاریخی و فرهنگی اشاره می کند و سپس بر اهمیت گروه های ذی نفع و نقش بنیادین هر یک در فرایند بازسازی بم تاکید می کند. بخش دوم به تشریح روند مطالعات میدانی، مشاهدات و گفت و گو با گروه های گوناگون مصاحبه شونده ساکن بم در قالب مصاحبه های عمیق، نیمه عمیق، باز و بسته می پردازد و نظر قشرهای گوناگون مردمی (صاحبان مشاغل، صاحبان فرهنگ و دوستداران آثار تاریخی و مردم عادی بم شامل زنان خانه دار، جوانان و پیران) را در قالب سوآت عرضه می دارد. در بخش آخر سیاست جامع آمادگی در برابر خطر در بم و اهداف بلندمدت و میان مدت و کوتاه مدت بررسی و راهکارهای اجرایی و برنامه عملیاتی به تفصیل ارایه می شود.

بهره گیری از مشارکت زنان در برنامه های توسعه و حفظ محیط زیست یکی از بحث های تازه و در عین حال جدی اجلاس زمین (ریو) بوده است. اصل بیستم قطعنامه این اجلاس بر مشارکت فعال زنان تاکید داشت. در دستور کار 21 از کلیه کشورهای عضو سازمان ملل متحد خواسته شد در سیاست های کلی خود سهم بیشتر و موثرتری برای زنان در برنامه ریزی های توسعه (تصمیم گیری، برنامه ریزی، مدیریت) در نظر گیرند و موانع مشارکت آنان را در حرکت های زیست محیطی برطرف کنند.از آنجا که پایداری جهان در گرو پایداری شهرهاست، در این پژوهش برآنیم اهمیت و ضرورت مشارکت زیست محیطی زنان را- که نیمی از جمعیت شهر را تشکیل می دهند، نقش مهمی در تعیین الگوی مصرف خانوار شهری برعهده دارند، و می توانند کمک موثری به امر بازیافت و کاهش نیاز به مواد اولیه، و نیز کاهش حجم زایدات تولیدشده و کاهش آلودگی ها بر عهده داشته باشند- با توجه به دیدگاه توسعه پایدار و رویکرد مشارکت مردمی نشان دهیم. زیرا حفظ محیط زیست از جمله اهداف اصلی توسعه پایدار به حساب می آید.