مطالعات اقتصاد انرژی
سال:1386 | دوره:4 | شماره:13 |تعداد مقالات:6

در این مقاله پس از مروری بر ساختار مدل انرژی جهانی موسسه مطالعات بین المللی انرژی و مدلها و معادلات اصلی تشکیل دهنده آن به تحلیلی پیرامون کشش های قیمتی و درآمدی بدست آمده از مدل تقاضای انرژی این مدل پرداخته می شود. مدل  IWEMیک مدل انرژی جهانی با بیش از 450 معادله (150 معادله تصادفی و 300 رابطه) است که تقاضا، عرضه و قیمت انرژی را برای تقریبا کلیه کشورهای جهان که در قالب مناطق مختلف تقسیم بندی شده اند، تخمین و روند آنرا پیش بینی می کند. یکی از مدلهای اصلی سیستم IWEM مدل تقاضای انرژی است که شامل تقاضای کل و تقاضای سهم سوخت در مناطق و بخشهای مختلف است. کششهای قیمتی بدست آمده از معادلات تقاضای کل انرژی حاکی از بی کششی قیمت انرژی در مناطق و بخشهای مختلف اقتصادی دارد و این کشش در بخشهای حمل و نقل مناطق کمتر از دو بخش صنعت و خانگی-تجاریست. اما نتایج بدست آمده برای کشش درآمدی در بخش حمل و نقل بزرگتر از سایر بخشهاست این مساله حاکی از آنست که تغییرات درآمد (در اینجا تولید ناخالص داخلی مناطق) اثر بیشتری بر مصرف انرژی در این بخش نسبت به سایر بخشها دارد. بی کشش بودن قیمت انرژی و به تبع آن نفت در بخشهای مختلف مصرفی سبب شده است تا با توجه به ساختار مصرفی این بخشها و امکان جایگزین سازی و پتانسیل صرفه جویی محدود، تقاضا نتواند قدرت مانور و واکنش شدیدی در مقابل تغییرات افزایشی قیمت داشته باشد. به همین دلیل نیز در چند سال اخیر علیرغم افزایش شدید قیمت نفت تقاضا تقریبا روند عادی خود را طی کرده است. کاهش سطح ذخیره سازیهای کشورهای OECD و ظرفیت مازاد اوپک دو عامل مهمی بوده است که سبب تقویت این امر شده است. نتایج پیش بینی مدل نیز برای متغیرها ی درونزا نظیر مصرف حاملهای انرژی و تدوین سناریو برای متغیرهای برونزای مدل از نتایج اطمینان بخشی نسبت به سایر مدلهای شناخته شده جهانی برخوردار بوده است.

همه ساله بخش عظیمی از بودجه کشور که بایستی صرف ایجاد زیرساختهای صنعتی و اقتصادی کشور شود صرف تامین هزینه های واردات بنزین و پرداخت یارانه های مربوط به آن می شود بنابراین با توجه به افزایش چشمگیر مصرف بنزین و گازوئیل در کشور، لزوم استفاده از سوختی جایگزین در بخش حمل و نقل در سالهای اخیر به خوبی احساس می شود. از سوی دیگر ایران با داشتن دومین رتبه ذخایر گازی جهان و همچنین شبکه گسترده خط لوله گاز زمینه لازم برای استفاده گسترده از گاز طبیعی را دارا می باشد. معمولا برای انتقال گاز طبیعی از خطوط لوله استفاده می شود. انتقال گاز طبیعی با استفاده از کشنده و تریلر یکی از راه های تامین نیاز گاز طبیعی به خصوص در مناطق روستایی که احداث خط لوله مقرون به صرفه نیست می باشد. در این روش مخازن گاز CNG توسط تریلرهای مخصوص به ایستگاههای فرعی که به خطوط لوله متصل نیستند منتقل شده توسط دستگاههای توزیع کننده به خودروها تزریق می شود. در این روش به ایستگاههای اصلی، ایستگاه مادر و به ایستگاههای فرعی که به خطوط لوله متصل نیستند ایستگاه دختر گفته می شود. به دلیل هزینه بالای کشنده و تریلر های مورد استفاده محاسبه تعداد کشنده و تریلر از اهمیت ویژه ای برخوردار است. تعداد تریلر و کشنده مورد نیاز به ظرفیت ایستگاه دختر (تقاضای گاز طبیعی) و فاصله ایسگاههای مادر و دختر بستگی دارد. برای این منظور یک مدل ریاضی توسعه داده شد. در این نوشتار هزینه های مختلف استفاده از این روش بر حسب ظرفیت ایستگاه دختر و فاصله ایستگاه مادر- دختر از یکدیگر مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرد.

در برنامه چهارم توسعه مقرر شده است که 31.3 درصد از رشد اقتصادی پیش بینی شده در برنامه ازطریق بهبود بهره وری صورت گیرد. واضح است که اولین قدم برای تدوین برنامه ارتقا، بهره وری در بخشهای مختلف اقتصادی کشور جهت پیگیری این هدف، سنجش بهره وری در این بخشها و تجزیه و تحلیل عوامل موثر بر آن است. گرچه در مورد بهره وری در بخش های مختلف اقتصادی ایران مطالعات بسیاری انجام شده است اما در مورد بخش نفت بدلیل ویژگی های خاص این بخش مطالعات بسیار اندکی صورت گرفته و تقریبا زمینه تحقیقی آن بکر باقی مانده است. در این مقاله سعی شده است که نکات مهمی که مختص صنعت نفت در محاسبه بهره وری می باشد و همچنین در باب تابع تولید این بخش به تفصیل مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد و در نهایت تابع تولید پیشنهادی مورد برآورد قرار گیرد. از اینرو تابع تولید با حضور عامل منابع طبیعی مورد بحث قرار گرفته و سپس به بخش نفت تعمیم داده شده است. تاثیر مسلط مواردی همچون رژیم مالی حاکم بر بخش نفت ایران، الزام به رعایت سیستم سهمیه بندی سازمان اپک و مدیریت ظرفیت مازاد تولید در تابع تولید این بخش، کاستی های آماری، موقعیت ذخایر نفتی کشور در نمودار تولید نفت هابرت که بهره وری این بخش را شدیدا تحت تاثیر قرار می دهند به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته اند.

برای مدت های مدیدی است که امنیت انرژی از دغدغه های کشورهای صنعتی و مصرف کننده عمده انرژی بوده است. ایده امنیت عرضه انرژی با شکل گیری آژانس بین المللی انرژی (IEA) همراه شد که در آن سیستم واکنش سریع برای وضعیت اضطراری در عرضه نفت تدوین و مورد توافق تمامی اعضای آن قرار گرفت. از آنجایی که نفت و گاز بیشترین سهم را در سبد انرژی جهان داراست بنابراین امنیت انرژی بیشتر به امنیت نفت و گاز اشاره دارد. مفهوم امنیت انرژی در طول زمان تغییر یافته و اکنون شامل امنیت عرضه و نیز امنیت تقاضای انرژی است. همچنین بدون ثبات سیاسی و اقتصادی کشورهای تولید و مصرف کنندگان انرژی دست یابی به امنیت بلندمدت و متداوم انرژی غیرممکن است. این نکته مهمی است که گاه از چشم مصرف کنندگان بزرگ صنعتی و بخصوص قدرت های بزرگ پوشیده می ماند. این مقاله نشان می دهد که امنیت انرژی یک مفهوم چند بعدی است و بر اساس این ابعاد چندگانه که در آن تولیدکنندگان، مصرف کنندگان و سرمایه گذاران در ریسک ها با همدیگر مشارکت دارند، یک امنیت انرژی پایدارتر قابل حصول است.

موضوع تاسیس سازمان کشورهای صادرکننده گاز با توجه به افزایش اهمیت تجارت بین المللی گاز طبیعی و بویژه افزایش قیمتهای نفت و همچنین اهمیت روزافزون اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) در دهه 1980 توجه ها را به خود معطوف کرد. تاثیر فزاینده اوپک در بازار جهانی نفت، ایده تاسیس سازمانی مشابه برای گاز طبیعی را تقویت کرده است. اگرچه تاسیس اوپک گازی ایده ای مفید بشمار رفته و در حقیقت چنین سازمانی می تواند نقشی مهم و سودمند در آینده ایفا کند اماکشورهای تولیدکننده گاز برای ایجاد چنین سازمانی لازم است مراحل متعدد مشاوره و برنامه ریزی را طی نمایند. به منظور آماده شدن برای این رایزنی ها و پیگیری پیشنهاد و یا نتایج حاصله از آنها، در هر مرحله مطالعات و تجزیه و تحلیل مفصلی باید انجام شود. در کلیه مراحل انعطاف پذیری و عدم تعصب از اهمیت قابل توجهی برخوردار خواهد بود. در نهایت، تصمیم نهایی اقدامی سیاسی توسط رهبران کشورهای صادرکننده گاز خواهد بود.

سوالی که در بخش گاز به طور مداوم مورد توجه قرار می گیرد این است که آیا رابطه میان قیمت های گاز و نفت در آینده ادامه خواهد داشت یا نه؟ گاز طبیعی هنوز به صورت جهانی مورد معامله قرار نمی گیرد، لذا قیمت های آن می تواند به گونه قابل توجهی از یک ناحیه به ناحیه دیگر متفاوت باشد. در حال حاضر اروپا، آسیا و آمریکا هر کدام مکانیسم قیمت گذاری مختص به خود را دارند. در قاره اروپا هنوز هم قیمت گاز طبیعی رابطه مستقیم و قابل توجهی با قیمت انرژی های جایگزین، خصوصا نفت کوره و نفت حرارتی دارد. به عبارت دیگر بازار گاز با بازار نفت مرتبط شده است. لذا در نتیجه تاثیرات آزادسازی بازارگاز، چگونگی این ارتباط احتمالا در آینده تغییر خواهد یافت و حرکاتی نظیر آنچه در بازار آمریکا در گذشته به وقوع پیوست، اتفاق خواهد افتاد.اگر چه قراردادهای خرید و فروش LNG معمولا از یک ساختار مشابه پیروی می کنند، تفاوت های قابل ملاحظه ای در قیمت های LNG بازارهای منطقه ای آسیا، اروپا و آمریکا وجود دارد. در بازار آمریکا و اروپا قیمت های گاز خط لوله مرجع تعیین قیمت LNG هستند چرا که LNG در این بازارها می بایست با خط لوله رقابت نماید. در مورد آسیا، در قراردادهای واردات کره و تایوان از یک فرمول قیمت گذاری مشابه قراردادهای وارداتی ژاپن استفاده می شود، لذا متوسط قیمت LNG وارداتی ژاپن معرف قیمت های LNG در بازار LNG آسیاست. اختلاف در قمیت ها ناشی از فرمول ها و ساختارهای قیمت گذاری متفاوتی است که در هر منطقه مورد استفاده قرار می گیرد.این مطالعه روشهای مختلف قیمت گذاری گاز طبیعی را در مناطق مختلف مورد بررسی قرار می دهد. در واقع هدف از این بررسی شناخت رابطه میان قیمتهای گاز طبیعی و نفت خام و همچنین متغیرهای تاثیرگذار بر قیمت گاز در مناطق مختلف می باشد. بر اساس نتایج مطالعه مذکور رقابت شدید میان عرضه کنندگان جهت حفظ و تامین بازارها منجر به تغییرات چشمگیری در فرمول سنتی قیمت گذاری LNG آسیا شده است و سطح قیمت های LNG آسیا و شدت همبستگی آن با نفت خام از طرف خریداران تحت فشار و انتقاد قرار گرفته است. خریداران جدید در چین و هند موفقیت های منحصر بفردی را در دست یابی به قیمت های پایین کسب کرده ان. با پیشنهاد ابتکاری خریداران چینی برای ترمینال LNG از استرالیا دست یافته اند، بلکه بواسطه همبستگی کمتر آن با قیمت نفت (30 درصد)، قیمت LNG از ثبات بیشتری نیز برخوردار شده است. این قرارداد نوعی هشدار برای عرضه کنندگان تلقی می شود چرا که نشان دهنده این حقیقت است که قدرت از فروشندگان به خریداران در حال انتقال می باشد. خریداران در بازارهای سنتی ژاپن، کره و تایوان نیز به موفقیت هایی دست یافته اند.