اخلاق در علوم و فناوری
سال:1388 | دوره:4 | شماره:4-3 |تعداد مقالات:14

هرچند توجه به موضوع پارکهای علم و فناوری و مراکز رشد در ایران به اوایل سالهای دهه 70 برمی گردد، لیکن تجربه اجرایی ما در این زمینه کمتر از یک دهه است. در این مدت کوتاه، شاهد رشد کمی این زیرساختهای مهم برای توسعه مبتنی بر دانایی بوده ایم. در حال حاضر بیش از 60 مرکز رشد و بیش از 20 پارک علم و فناوری در ایران ایجاد شده است. این پارکها و مراکز رشد در مراحل مختلف توسعه فیزیکی و محتوایی هستند. تجربه به دست آمده در طی این سالها در قالب مقالات متعدد توسط متخصصین در همایشهای ملی و بین المللی ارایه شده است. حضور گسترده و فعال کارشناسان و مدیران پارکها و مراکز رشد علم و فناوری ایران در مجامع بین المللی باعث شد که شاخه غرب آسیایی انجمن بین المللی پارکهای علمی با حضور پررنگ ایران ایجاد شود. در طی 6 سال گذشته، رییس این شاخه همیشه از ایران انتخاب شده است. دستاوردهای مثبت پارکها و مراکز رشد در کشور به معنی فقدان نقاط ضعف نیست. با توجه به شرایط موجود از نظر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و علمی در کشور ما، این مراکز با مشکلات عدیده ای روبرو هستند. مقاله حاضر به موضوع مهم رویکرد اخلاقی در توسعه پارکهای علم و فناوری توجه نموده است. هرچند هویت و کارکردهایی که برای پارکهای علم و فناوری در این مقاله فرض شده است با هویت اصلی پارکها در ایران و دنیا کمی فاصله دارد، لیکن جامعه علمی و کارشناسان پارکها و مراکز رشد نیازمند طرح این نوع مسایل هستند. امید است انتشار این مقاله باعث توجه صاحبنظران به این موضوع مهم گردد.

اگر بخواهیم بین دانشمندان بزرگ علم پزشکی که تاثیرگذاری آنها در جامعه نتایج فراوانی داشته کسی را معرفی کنیم باید به تصدیق بزرگان نام ردولف ویرشو را در صدر شخصیتهای پزشکی جهان قرار دهیم. با اینکه بیش از یک قرن از فوت او می گذرد ولی نام وی با انتشار 132 مقاله در ISI به عنوان بنیانگذار پاتولوژی، پاتولوژی سلولی، پاپ پاتولوژی، بنیانگذار طب اجتماعی و علم اجتماعی، فرد انقلابی در تغییرات اجتماعی، مرد سیاسی، آنتروپولوژیست و معمار و جانورشناس در فاصله های زمانی مختلف در مجلات پزشکی چند دهه گذشته یاد گردیده است که او را به عنوان یک شخصیت پیشرو و نابغه بزرگ دانسته اند.

زمینه: سرقت علمی (سرقت علمی یا ادبی) جعل و تحریف اصلی ترین مصادیق سوء رفتار و تقلب در پژوهش و کار علمی به شمار می روند. نیاز به شفاف سازی این مفاهیم ضروری است تا پژوهشگران در مراحل مختلف پژوهش آنان را رعایت کنند. هدف این مقاله، مطالعه مفاهیم سرقت علمی، جعل و تحریف در پژوهش است.روش کار: این پژوهش مبتنی بر رویکردی نظری است و داده ها با روش اسنادی گردآوری شده است. در جریان گردآوری داده ها، سرقت علمی، جعل و تحریف در پژوهش و کار علمی مفهوم سازی گردیده و سپس به تلقیق هر یک از این مفاهیم پرداخته شده است. در ارتباط با این واقعیت های اجتماعی، در کنار مفاهیم، توجیهات و تحلیل هایی از جامعه شناسی علم ارایه شده است.نتیجه گیری: یافته ها نشان می دهد سرقت علمی، تصاحب عمده یا جزیی اندیشه ها، فرایندها، نتایج، حرف ها یا مالکیت معنوی چاپ شده یا چاپ نشده نویسندگان، دانشمندان و پژوهشگران دیگر و ارایه آنها به عنوان متعلقه خود بدون دادن انتساب یا اعتبار مناسب به بانی و مبدع آنان است. انواع جعل و تحریف عبارت اند از: خود سرقت علمی، سرقت علمی ثانوی و سرقت علمی سایبر. دو نوع رایج خود جعل و تحریف شامل قطعه قطعه سازی و انتشار مجدد اثر است. سرقت علمی سایبر می تواند تام یا الصاق باشد. جعل، ساخت و تولید کامل یا جزیی داده ها و نتایج اصلی و جایگزینی آنان با داده ها و نتایج تصنعی و ارایه گزارش است. جعل می تواند تام یا جزیی باشد. تحریف، دستکاری تعمدی مواد، تجهیزات و فرایندهای پژوهش و یا تغییر یا حذف تعمدی داده ها و نتایج و ارایه سوگیرانه گزارش پژوهش و یا تفسیر غلط هدفدار شواهد و مدارک، داده ها، یافته ها، نتیجه گیری و یا پیام علمی، با دادن اعتبار غلط به دانشمند دیگر است. دست بردن در اسناد، فراموشی انگاری ارجاع، پیرایش و تفسیر غلط از رایج ترین انواع تحریف به شمار می روند. وجه ممیزه اساسی سوء رفتار و تقلب در پژوهش و کار علمی (جعل و تحریف) از خطا و سهل انگاری در پژوهش داشتن نیت فریب است. در این مقاله، چارچوب های اخلاق فردی، گروهی (اجتماع علمی) و اجتماعی (کل جامعه) در ارتباط با سوء رفتار و تقلب علمی بحث و نتیجه گیری خواهد شد.

زمینه: دنیای نوین در ایجاد پیشرفتهای علمی و تامین رفاه نسبی آدمی موفق بوده است، اما آنچه نتوانسته انجام دهد، پیشبرد اخلاق بشر می باشد. با توجه به خلاهای باطنی و اخلاقی در جوامع امروزی و نیز دلمشغولی همیشگی بشریت به معنای زندگی، طرح معنویت یکی از مهم ترین موضوعاتی است که امروزه برای ایجاد پیوند میان ارزشهای دنیای سنتی و دنیای نوین در حوزه های مختلف مورد توجه قرار گرفته است. سازمانها به عنوان وجه غالب جوامع امروز، یکی از گسترده ترین حوزه هایی می باشند که اخیرا شاهد شکل گیری و توسعه رویکرد های معنوی در آنها می باشیم.روش کار: در این مطالعه به روش کتابخانه ای سعی شده است که ضرورت توجه به مقوله معنویت در سازمانها و محیط کاری نشان داده شود. در این خصوص ابعاد، مزایا و نحوه توسعه معنویت کاری در سازمانها مورد بحث قرار گرفته است.نتیجه گیری: با توجه به حضور گسترده سازمانها در جوامع و پیامدهای خواسته و ناخواسته ای که سازمانها منشا شکل گیری آن هستند، حضور معنویت در حوزه سازمانی ناگزیر می نماید. به دلیل حاکمیت الگوهای ماشینی و عقلایی، محیطهای کاری به شدت نیازمند شکوفایی معنویت در خود می باشند. نتایج تحقیقات مختلف حاکی از استقبال سازمانها از این الگو های جدید و تلاش برای توسعه آن در محیطهای کاری است. آنچه که مقاله حاضر بر آن تاکید دارد لزوم انجام تحقیقات تجربی و نیز اقدامات عملی در این زمینه در کشور می باشد.

زمینه: این مقاله به بحث پیرامون مفهوم عقلانیت اقتصادی متعارف و انتقادات وارد شده به آن می پردازد و سعی می نماید با مدنظر قرار دادن این انتقادات، آن مفهوم را تعدیل نماید طوری که عوامل اقتصادی با واقعیات زندگی هماهنگی بیشتری داشته باشد.روش: در این مقاله به روش کتابخانه ای و با مطالعه و بررسی منابع اقتصادی موجود، نظریات برخی از اقتصاددانان مشهور پیرامون تغییر این مفهوم مطرح شده و مفهوم عقلانیت اقتصادی توسعه یافته از آنها استخراج گردیده است.یافته ها: یافته های این مقاله که حاصل تحلیل مقایسه ای اثرات به کارگیری دو مفهوم عقلانیت اقتصادی است نشان می دهد که ورود اخلاق به مباحث و تحلیلهای اقتصادی مانند فرضیه دوران زندگی و کارایی مالیات بر آلودگی- می تواند آنها را تحت تاثیر قرار داده و راه حلهای جدید یا تغییرات کمی و کیفی را در آنها ایجاد نماید.نتیجه گیری: در پایان نیز این طور نتیجه گیری می شود که جهت عینیت بخشیدن به پیش فرض عقلانیت توسعه یافته باید از طریق فرهنگ سازی ارزشهای اخلاقی و هنجارهای انسانی، فرهنگ عمومی را اصلاح نمود طوری که اخلاقیات در رفتارهای عوامل اقتصادی نمود بیشتری داشته باشد.

زمینه: طی سالهای اخیر بر نقش و مسوولیت های اجتماعی سازمانهای دانش محور تاکید فراوانی شده است. پارک های علم و فناوری نیز از جمله سازمانهای دانش محوری هستند که با هدف تجاری سازی دانش و حذف فاصله بین دانشگاه و جامعه به وجود آمده اند. هدف از مقاله حاضر بررسی مسوولیت های اجتماعی و اخلاقی در فرایند توسعه پارکهای علم و فناوری است.روش کار: بدین منظور از روش تحلیل محتوا استفاده شده و اسناد راهبردی (شامل بیانیه ماموریت ها و چشم اندازهای سازمانی) 16 پارک فعال در سطح جهانی مورد بررسی قرار گرفت.یافته ها: نتایج پژوهش حاکی از آن است که الگوی توسعه پارک های علم و فناوری در سطح جهان نشان دهنده حاکمیت نوعی الگوی زبانی سرمایه داری بر آنهاست که علم در خدمت منویات نظام سرمایه داری قرار می گیرد. در انتهای مقاله با تاکید بر رویکرد اخلاقی به نقش سیاستگذاران فناوری در تنظیم چشم اندازهای مناسب جهت توسعه پارک های علم و فناوری در راستای منافع عامه اشاره میشود.نتیجه گیری: با استفاده از یافته های این پژوهش فرضیه بیطرفی دانش و فناوری نقد و مشاهده شد که میزان توجه به مسوولیت های اجتماعی پارک های منتخب در برابر اهداف تجاری سازی دانش بسیار اندک بوده است.

زمینه: تعامل اخلاقی پزشک و جامعه از جمله موضوعاتی است که از هزاران سال قبل مورد توجه قانونگذاران بوده است. آنچه از متون باز مانده ایران باستان به دست می آید آن است که در جامعه طبقاتی آن روزگار، با وضع قوانینی سعی نموده بودند تا حقوق پزشک و بیمار را حفظ نمایند. پزشکان، ملزم به گذراندن آزمونهای دشوار برای دریافت مجوز بودند و جامعه نیز در قبال تخصص آنان، موظف به پرداخت دستمزدهای مصوب بود. در مقاله حاضر، اساس پژوهش بر رساله پزشکی موجود در مجلد سوم دینکرد نهاده شده که تا کنون بر مبنای آن، تحقیق مستقلی صورت نگرفته است.روش کار : در این پژوهش با استفاده از روش استنادی و جمع آوری شواهد، یافته ها، طبقه بندی و تحلیل گردیدند.نتیجه گیری : با توجه به متون بازمانده مذهبی زرتشتی، در ایران باستان قوانین متقنی در باره تعامل پزشک و بیمار وجود داشته که سرپیچی از آن قوانین، جرم محسوب شده، مجازات در پی داشت. این قوانین که خاستگاهی شرقی داشته و از اقوام پیشتر به ایرانیان رسیده بود در تمدن ایرانی، کاملتر شد و از طریق جنگها و رفت و آمدهای ایرانیان و یونانیان به تمدن یونان منتقل و به نام آنان شهره گردید؛ ولی مکتوبات موجود، تقدم ایرانیان را بر یونانیان در حوزه اخلاق پزشکی به اثبات می رساند.

زمینه: عدالت به عنوان یکی از بارزترین نمودهای ارزشهای اخلاقی، بر نگرشها و ادراکات افراد در حوزه های مختلف تاثیری انکارناپذیر به جای می گذارد. بر همین اساس طی این پژوهش، نقش عدالت بر نگرشهای معلمان نسبت به سازمان و رضایت از رسیدگی به شکایات، مورد بررسی قرار گرفت.روش کار: روش پژوهش، الگوسازی معادله ساختاری بود و جامعه آماری پژوهش را معلمان زن و مرد شاغل به کار در دبیرستانهای شهر اصفهان تشکیل دادند. از جامعه آماری مذکور، 246 معلم به شیوه نمونه گیری سهل الوصول از بین مدارس نواحی مختلف برای پاسخگویی به پرسشنامه های پژوهش انتخاب شدند. ابزارهای پژوهش شامل پرسشنامه عدالت بین فردی با 4 سوال، عدالت اطلاعاتی با 5 سوال، عدالت رویه ای با 7 سوال، عدالت توزیعی با 4 سوال، رضایت از رسیدگی به شکایات با 3 سوال و نگرش نسبت به سازمان با 10 سوال بودند. داده های حاصل از پرسشنامه های پژوهش با استفاده از الگوسازی معادله ساختاری و رگرسیون میانجی تحلیل گردید.یافته ها: نتایج تحلیل رگرسیون میانجی حاکی از آن بود که رضایت از رسیدگی به شکایات و عدالت رویه ای، نقش متغیر میانجی گشت پذیر را برای یکدیگر در رابطه با نگرش به سازمان ایفا می کنند. الگوسازی معادله ساختاری نیز نشان داد که عدالت بین فردی و عدالت اطلاعاتی با هیچیک از دو متغیر رضایت از رسیدگی به شکایات و نگرش نسبت به سازمان، رابطه مستقیم ندارند. اما عدالت رویه ای تاثیر خود را بر نگرش به سازمان از طریق رضایت از رسیدگی به شکایات اعمال می کند و عدالت توزیعی بر نگرش نسبت به سازمان، تاثیر مستقیم دارد.نتیجه گیری: نتایج حاصل از این پژوهش، الگوی ویژه ای را در باب نقش ابعاد عدالت بر رضایت از رسیدگی به شکایات و نگرش نسبت به سازمان به دست داد. بدین شکل که عدالت توزیعی، نقش مستقیمی در نگرش به سازمان دارد ولی عدالت رویه ای نقش خود را بر نگرش نسبت به سازمان از طریق رضایت از رسیدگی به شکایات اعمال می نماید.

زمینه: پیچیده تر شدن روزافزون سازمان ها و افزایش میزان کارهای غیراخلاقی، غیرقانونی و غیرمسوولانه در محیط های کاری، توجه مدیران و صاحبنظران را به بحث اخلاق کار و مدیریت اخلاق معطوف ساخته است؛ در این راستا بسیاری از سازمان ها به صورت رسمی اصول اخلاقی تعریف کرده اند و نظام های آموزشی برای این امر ایجاد شده است. هدف از پژوهش حاضر بررسی وضعیت سازمان ها در ارتباط با تدوین و اجرای منشور اخلاقی است. در این خصوص، پس از بررسی جایگاه اخلاق در تعالی سازمان، به اهمیت منشور اخلاقی به عنوان راهکاری در پیاده سازی و اجرای اصول اخلاقی در سازمان پرداخته و نقش آن در عملکرد سازمان را مورد بررسی قرار می دهد. در پایان نیز با توجه به نتایج حاصل از بررسی نمونه ها، برخی دلایل ناموفق بودن منشور اخلاقی در سازمان ها مورد بررسی قرار می گیرد.روش کار: پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی و از نظر ماهیت و روش توصیفی- پیمایشی می باشد. در این پژوهش 42 نمونه از شرکت های زیر نظر وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات، از نظر تدوین و عملیاتی نمودن منشور اخلاقی مورد بررسی قرار گرفته است.یافته ها: در بین نمونه شرکت های مورد ارزیابی تنها 47 درصد شرکت ها دارای منشور اخلاقی بوده اند. که از این میان نیز 85 درصد آنها در زمینه تدوین منشور موفق بوده اند. در زمینه اجرای منشور نیز 80 درصد از شرکت های موفق در تدوین، تمام امتیاز مربوط به آموزش و عملیاتی کردن منشور اخلاقی را کسب نموده اند.نتیجه گیری: نتایج آماری حاکی از آن است که با وجود تاکید بر اخلاق هنوز سازمان ها در این عرصه سرمایه گذاری چندانی ننموده اند، از طرفی تدوین منشور اخلاقی از سوی سازمان ها نیز الزاما تضمین کننده استقرار اخلاقیات در سازمان و اجرای منشور نیست.

زمینه: اخلاق در حسابداری اهمیت خاصی دارد زیرا، این رشته نیز همانند رشته های دیگر دارای الزامات اخلاقی خاصی تحت عنوان «آیین رفتار حرفه ای» است. از طرفی، با توجه به اینکه بسیاری از حوزه های حسابداری از جمله بحث مدیریت سود، نیازمند انجام قضاوتهای اخلاقی است، لذا، هدف این تحقیق بررسی نقش قضاوتهای اخلاقی در مدیریت سود می باشد.روش کار: برای این منظور پرسشنامه بین 200 نفر از دانشجویان مقطع کارشناسی رشته حسابداری توزیع گردید. این پرسشنامه شامل 6 سناریو می شود که در هر یک از سناریوها، انگیزه مدیریت سود و روش مدیریت سود خاصی، مطرح شده است. انگیزه مدیریت سود شامل دو سطح «فرصت گرایانه» و «افزایش ارزش شرکت» و روش مدیریت سود، شامل سه سطح «تغییر در روشهای حسابداری»، «دستکاری اقلام تعهدی»، و «تغییر در زمان بندی مبادلات اقتصادی» می باشد. به منظور آزمون فرضیات از تحلیل واریانس دو عامله و آزمون تی استیودنت استفاده گردید.یافته ها: بر اساس نتایج حاصله انگیزه مدیریت سود و روش مدیریت سود در سطح اطمینان 99 درصد، تاثیر قابل ملاحظه ای بر قضاوت اخلاقی دارد. بر اساس این نتایج، می توان چنین استنباط کرد که فرضیه اول و دوم، هر دو در سطح اطمینان 99 درصد تایید می شوند.نتیجه گیری: نتیجه اینکه، انگیزه مدیریت سود حایز اهمیت است. بدین معنی که، مدیریت سود با انگیزه «فرصت گرایانه» غیراخلاقی تر از مدیریت سود با انگیزه «افزایش ارزش شرکت» است. علاوه بر این، روش مدیریت سود نیز با اهمیت است. به این صورت که روش «دستکاری اقلام تعهدی» از سایر روشها، غیراخلاقی تر بوده و سپس روش «تغییر در زمان بندی مبادلات اقتصادی» است. روش «تغییر در روشهای حسابداری» نسبت به دو روش دیگر، میزان غیراخلاقی بودن کمتری دارند.

زمینه: در این پژوهش تلاش شد تا بر اساس تحلیل محتوای کتابهای درسی پایه اول دوره راهنمایی، تصویری از آموزش اخلاق در این پایه ارایه شود. بدین منظور ابتدا چارچوب نظری تهیه شد. در این چارچوب نظری دو شیوه ارایه (مستقیم و غیر مستقیم)، دو نحوه خطاب (فردی و گروهی) و چهار نوع پیام اخلاقی «در ارتباط با خدا، در ارتباط با خود، در ارتباط با جامعه و در ارتباط با جهان» از یکدیگر تفکیک شدند.روش: تمامی کتابهای درسی پایه اول دوره راهنمایی در سال تحصیلی 87-86 به استثنای کتابهای ریاضی و زبان، با استفاده از سیاهه جمع آوری داده ها تحلیل شدند و مفاهیم و آموزه های اخلاقی آنها شناسایی و طبقه بندی شد. برای اطمینان از صحت برداشت محقق، از معلمان پایه اول دوره راهنمایی درخواست شد تا مطالب استخراج شده را با متن کتابها تطبیق دهند و بدین ترتیب به تایید دقت تحلیل انجام شده بپردازند.یافته ها: نتایج حاصل از پژوهش نشان می دهد که مفاهیم اخلاقی در ارتباط با خود، در ارتباط با جامعه در ارتباط با دیگران و در ارتباط با جهان به ترتیب بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده اند. همچنین، نحوه خطاب پیامهای اخلاقی، بیشتر گروهی بوده است تا فردی. در عین حال، برای ارایه آموزه های اخلاقی از روش مستقیم بیشتر از روش غیر مستقیم استفاده شده است، روش ارایه آموزه های اخلاقی در ارتباط با خدا و خود بیشتر به شیوه مستقیم و روش ارایه آموزه های اخلاقی در ارتباط با جامعه و جهان بیشتر به شیوه غیر مستقیم بوده است.نتیجه گیری: بهتر است مفاهیمی مانند راستگویی، رازداری، دوری از غیبت و حسد و خودنمایی، مورد عنایت بیشتری قرار گیرند. همچنین، پیشنهاد می شود علاوه بر آموزش نظری مفاهیم اخلاقی، آموزشی عملی اخلاق از طریق به کارگیری بیشتر روشهای فعال، مورد توجه واقع شود.

زمینه: اخلاق نظری هر چند افق های روشنی را فراروی محققان در حوزه های علمی گوناگون قرار می دهد، اما یک الگوی قابل مراجعه برای سنجش میزان حصول اخلاقیات ارایه نمی دهد. الگوی معرفی شده در پژوهش حاضر، فعالیت در حوزه پژوهش و کاربرد نانوفناوری را مورد بررسی قرار داده و از نظر رعایت شئون اخلاقی با داشتن ابزاری برای ارزیابی، بازخورد و بازبینی مانند یک سامانه ممیزی عمل می کند.روش: در مطالعه حاضر به منظور اعتبار یابی الگوی ارایه شده، علاوه بر مرور مطالعات موردی، پیمایشی نیز بر نظرات خبرگان عرصه نانوفناوری در مورد توانایی علمی و اجرایی چارچوب مورد بحث در هریک از مراحل فرایندی آن صورت گرفت. جامعه آماری تحقیق، اعضای هیات علمی عضو ستاد نانو کشور می باشند. این جامعه 1957 محقق دارد. بر اساس شیوه نمونه گیری طبقه بندی شده، تعداد 174 نمونه انتخاب و از طریق پست الکترونیک، پرسشنامه طراحی شده در اختیار آنها قرار گرفت.یافته‫ها: نتایج حاصل از پیمایش نشان داد که الگوی ارایه شده اعتبار بالایی برای ارزیابی خطر در حوزه نانوفناوری دارد.نتیجه‫گیری: با توجه به تحقیق میدانی انجام گرفته در روند این پژوهش می توان نتیجه گرفت که الگوی معرفی شده الگویی بسیار کارآمد است که می تواند به دستاندرکاران و مسوولان امر در زمینه معیارین سازی نانو کمک فراوانی بکند. پویایی، جامع بودن، استفاده از متخصصین رشته های علمی مختلف برای بکارگیری آن، انعطاف پذیری و کاربردی بودن، ویژگی های منحصر به فردی هستند که استفاده از الگوی مذکور را مورد توجه متخصصین قرار داده است.

از الزامات رشد بازارهای مالی، بهکارگیری ابزارهای مالی جدید است. در طراحی این ابزارها، باید عدالت و کارایی در کنار هم دیده شود. در این مقاله کوشش می شود با استخراج مبانی اخلاقی (ممنوعیت ها) و اصول اخلاقی (الگوهای عملیاتی)، نهایتا معیارهای لازم برای طراحی محصولات مالی جدید تحت عنوان الگوی اخلاق اسلامی در مهندسی مالی ابزارهای مالی، مبتنی بر کارایی و عدالت تدوین شود.