علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز
سال:1384 | دوره:22 | شماره:3 (پیاپی 44)(ویژه نامه زبان و ادبیات فارسی) |تعداد مقالات:18

عبدالقادر بیدل دهلوی (1054-1133) از نازک خیال ترین شاعران سبک هندی است. یکی از مهمترین عوامل ابهام در شعر وی وجود استعاره های سیال و بعید است. دکتر شفیعی کدکنی مطلع یکی از غزل های بیدل (حیرت دمیده ام گل داغم بهانه ای ست طاووس جلوه زار تو آیینه خانه ای ست) را بی معنی دانسته و دکتر حسن حسینی و علی معلم هر کدام جداگانه به شرح آن پرداخته اند. مقاله حاضر ضمن ارایه معنی جدیدی از بیت، از دیدگاه واژگانی، ساختاری و زیباشناسی بیت را مورد بررسی قرار داده و علت ابهام آن را در استعاره های سیال و ایهامی و بعید دانسته و مدلولهای استعاره ای چون حیرت، گل داغ، طاووس و آیینه خانه و موارد بیانی دیگر را با شاهدهای شعری بسیار، مشخص ساخته است. نگارنده بیت را تصویری می بیند از شاعری با چشمان باز حیرت زده و اشکبار که در انتظار دیدار، آینه سازی می کند.

لحن و شیوه خواندن، مهم ترین فرآیند هستی بخش هر اثر ادبی – هنری به ویژه شعر است، هنگام خواندن، مخاطب قابلیت های هنری، عاطفی و مفهومی متن را فعلیت می بخشد و در واقع شیوه خوانش او، گویای تاویل و برداشت وی از متن است. بنابراین تکمیل آفرینش هنری ارتباط مستقیم با مخاطب و ذهنیت معناساز و تصویر آفرین او دارد. در این مقاله سعی بر آن است که لحن خواننده و تاویل او به عنوان حلقه نهایی آفرینش اثر ادبی مورد بررسی قرار گیرد.

گوناگونی پیشه ها در هر جامعه ای، منطبق با نیازها و شرایط آن جامعه است. ابزار، اصطلاحات و محیط کار این پیشه ها نیز با یکدیگر متفاوت است. وجود پیشه های مختلف در هر جامعه ای، این سوال را پیش می آورد که آیا مشاغل و موقعیت اجتماعی افراد بر گفتار آنان تاثیر دارد یا خیر و آیا از طریق بررسی مثل های مرتبط با فعالیت این پیشه ها، میتوان این پیشه ها را مورد بررسی قرار داد یا خیر؟در این مقاله، کوشش شده تا تاثیر پیشه های روستایی و شهری بر مثل ها به عنوان بخشی از زبان و فرهنگ عامه، مورد بررسی قرار گیرد. این مساله در سه هزار مثل فارسی که به روش نظام مند انتخاب شده اند، مورد بررسی قرار گرفته است. روش تحقیق کتابخانه ای و منبع مورد استفاده، کتاب دوازده هزار مثل فارسی و سی هزار معادل آنها است که دلیل انتخاب آن، جامعیت این کتاب، نسبت به کتاب های دیگر از نوع، از جمله امثال و حکم دهخدا می باشد.بررسی یافته ها از این رهگذر، بیانگر بافت اجتماعی جامعه در زمان گذشته بوده است؛ و تغییر و تحول پیشه ها را، در مقایسه با پیشه های امروز می سنجد، از بین رفتن، ماندگاری و تغییر این پیشه ها را می نمایاند و میزان اهمیت آنها را با توجه به بسامد امثال مرتبط با فعالیت این گونه پیشه ها نشان می دهد. افزون بر این، بررسی امثال مرتبط با فعالیت های هر پیشه ای، به طور جداگانه نیز می تواند به نتایج قابل توجهی منجر شود. همچنین بررسی بسامد امثال مرتبط با پیشه های مختلف، بیانگر میزان اهمیت این مشاغل و تاثیر آنها بر امثال به عنوان بخشی از زبان می باشد.

دکتر محمد اقبال لاهوری، چهره ای برجسته، در پایان قرن نوزدهم تا نیمه اول قرن بیستم است. او با منش جستجوگر خود، زبان فارسی را به عنوان رساترین پیام رسان شرق برگزید. و شرق شناسی غرب تبار، همچون رینولدنیکلسن، در زمان زندگی اقبال لاهوری، اثر ارزشمندی چون اسرار خودی را، به زبان انگلیسی، ترجمه و تفسیر کرد.شناسایی این مایه های اندیشه ورزی اقبال، در آغازین و فربه ترین اثر فلسفی، دینی، سیاسی و اجتماعی او، یعنی "اسرار زائد خودی"، از هدف های انجام این پژوهش است.شناخت نوین علامه اقبال لاهوری از انسان، آرزوشناسی و آرزوستایی انسانی را، در پی داشت. به طور طبیعی، چنین بن مایه ای، با بن مایه های فکری کهن شرقی، اسلامی، ایرانی، ناهمخوانی داشت؛ ولی همه هنر علامه اقبال لاهوری آن است که نه تنها، در آشتی دادن گذشته و حال، سرآمد اندیشمندان زمان خود شد؛ بلکه از شناسایی توانمندی های شرقیان و غربیان، خط نگاه نوین و یگانه جهانی را، در برابر انسان های روزگار خودش و آینده نگاشت.

روزگار حکیم عمر خیام با رویدادهای رنگارنگ و پیشامدهای گوناگون روبه رو بوده است و این نوشته بر آن است تا با واکاوی و بازبینی رویدادها و پیشامدهای زمانه خیام، رنگ پذیری او را از آن شرایط بشناسد و بازنماید. نگاه این نوشته بیشتر به سوی خیام شاعر است؛ سراینده اندیشه ورز و پرمایه ای که با همین سروده های اندک خود، این همه شور و شر در انداخته و این همه نام و آوازه بر آورده است. در این نوشته با بررسی چگونگی پدید آمدن و شکوفا شدن اندیشه خیام در دو بستر «اجتماعی - سیاسی» و «فکری – فرهنگی» نتیجه گرفته شده است که: ورزش فکری خیام در علومی همچون: نجوم، جبر، هندسه، پزشکی و ... او را از عصبیت های یکسو نگرانه در امان داشته و درنگ اندیشمندانه او در حقیقت هستی، پرسش های حیرت آلود و جسارت آمیزی را بر زبان او روان کرده است. پرسش هایی که هر کدام می تواند از یک سو برای قشریون تنگ نظر، بهانه ای مناسب باشد تا او را به کفر و الحاد متهم کنند و از سوی دیگر برای متفکران ژرف اندیش نمونه ای از آزادی اندیشه باشد تا او را خردمندی جستجوگر بپندارند.

حافظ و خاقانی، دو شاعر بلند آوازه ادب فارسی، دارای دو سبک متفاوت شعری هستند. خاقانی، آفریدگار قصیده و حافظ، خداوندگار غزل است. با آن که خاقانی را غزلیاتی بسیار روان و دلکش است؛ اما شهرت او، دست کم تا به امروز، بیشتر بر قصاید غرا و بلندش، استوار است. حافظ پس از سعدی و خواجوی کرمانی، بیشترین تاثیر را، در وجود مختلف از وزن، قافیه، ردیف، کلمات و ترکیب ها، صنایع، آرایه های ادبی و مضامین شعری، از خاقانی پذیرفته است. این میزان تاثیرپذیری، از سویی مرتبه والای خاقانی را در شاعری، در گستره قصیده سرایی و غزل سرایی، و از سوی دیگر، اعجاز هنری حافظ را، در سازگار سازی دو قالب ناهمگون قصیده و غزل می نمایاند. در گفتار حاضر، سعی بر آن است که گوشه هایی از این همسانی ها نموده شود. ذکر این نکته ضروری است که همه این همسانی ها در پهنه اخذ و اقتباس نیست، بلکه دیدگاه های فردی و توارد و تداعی معانی نیز در آنها سهم دارد.

در مقاله حاضر که تحقیق در زیبایی شعر به روش کتابخانه های انجام گرفته، ابتدا به تعریف زیبایی و پیدایش زیبایی شناسی به عنوان یکی از شاخص های علوم و نظر فیلسوفان اخیر درباره آن می پردازیم، سپس بحث زیبایی شعر را در محورهای زبان و موسیقی و تخیل و محتوا پی می گیریم.زیبایی و زیباشناسی از زمان های قبل از سقراط به صورت موضوعی فرعی مورد توجه هنرمندان و هنرشناسان و فلاسفه بود تا این که در قرن هجدهم باوم گارتن آن را به عنوان شاخه ای از علوم ثبت کرد. سپس فشنر زیبایی شناسی را بر اساس بررسی تجربی یا استقرایی آثار هنری پایه گذاری و روش هایی وضع کرد که هنوز در سراسر جهان به کار می رود.به لحاظ آن که شعر نیز یک هنر متعالی ارزیابی می شود و هر اثر هنری در بنیان خود زیباست، می توان آن را از دیدگاه زیبایی شناسی بررسی کرد. در شعر ظهور هر عاطفه و احساس در قالب زبانی مخیل شکل می گیرد و با موسیقی مناسب و هماهنگ، توان تاثیر و القا پیدا می کند. بنابراین چنان که نتیجه بحث نشان می دهد زیبایی زبان، موسیقی و تخیل در بخش روساخت، و زیبایی محتوا در بخش ژرف ساخت، ارکان سازنده زیبایی شعر است.

در پیدایش و تکوین تمدن و فرهنگ جهانی، اندیشمندان و جریان های فکری کوچک و بزرگ بسیاری، کم یا بیش، سهم داشته اند. حاصل همه دستاوردها، اکنون بنای بسیار گسترده و سهمگینی است که تمدن انسانی نامیده می شود. گذشت سالیان فراوان و توسعه همه جانبه، ناگزیر، فاصله ها و چالش های گوناگونی بین انسان ها ایجاد کرده و آینده دشواری را پیش روی جهانیان قرار داده است.تداوم و کمال تمدن انسانی در گرو اتخاذ تصمیماتی تازه و ارایه راه حل هایی منطقی و همه جانبه نگر، برای ایجاد دوستی و صمیمیت بیشتر بین این اعضای بی شمار است. بی تردید، به این موضوع به علت ابعاد گسترده و ماهیت پیچیده ای که دارد، از زاویه های گوناگونی می توان نگریست و هر کس متناسب با تخصص خود، می تواند راه حل ها و طرقی مختلف را پیشنهاد کند. در این مقاله، اهمیت بهره گیری از برخی از محورهای اندیشه های عارفان جمال پرست در گفت و گوی فرهنگ ها یا تمدن ها، مطرح و تحلیل شده است.

ساختار گسسته نمای شعر حافظ، از همان ابتدا نوآشنایان شعر او را واداشته تا ابیات و دیگر عنصرهای سازنده این زیباترین غزل های فارسی را، جداگانه و بدون پیوند با یکدیگر، بررسی کنند و به این ترتیب، افزون بر آن که خود را از ادراک جان تپنده و معماری ظریف و در عین حال مستحکم این اشعار محروم ساخته، با گستراندن چند گانگی معنایی و پراکندگی شعر حافظ، به بخشی از روح و ادبیت آن لطمه وارد کرده اند؛ زیرا پیام شاعرانه، در ادراک انسجام درونی شعر و ارتباط عناصر ادبی آن با یکدیگر، عینیت می یابد و در واقع، محتوای شعر، بدون دریافت ساختار و هماهنگی معنایی اجزا و عناصر آن، میسر نمی شود.در این میان، برخی حافظ پژوهان، به ویژه در دوران معاصر، معتقدند که با دقت نظر در ساخت و معنای مجازی الفاظ، همچنین با داشتن اطلاعاتی از زیربنای فکری و ذهنی حافظ و با در نظر گرفتن بستر فرهنگی شعر فارسی، میتوان حرکت ذهن شاعر و نیز توالی تصاویر و سایر اجزای شعر را پی گیری کرد و در نهایت، ساختار منسجم و اتحاد معنایی آن را باز نمود. نوشتار حاضر در راستای این هدف با پیشنهاد پنج محور اصلی هماهنگ کننده غزل های حافظ، کوشیده است روشی منظم ارایه دهد تا خواننده را در پی گیری و دریافت منطقی تر و انسجام و اتحاد معنایی غزل های خواجه بزرگ، راهنمایی کند. این پنج محور عبارتند از:1- به کارگیری عنصر روایت؛ 2- برخورداری از یک فضای هماهنگ یا موتیف مقید در ساختار غزل؛ 3- تحمیل و گستراندن عنصر معنایی همسان بر کل غزل؛ 4- گستردن و پراکندن مصداق ها و نمونه های گوناگون از یک حقیقت واحد؛ 5- واژه ها در خدمت انجسام و مضمون سازی.

سفر همواره مضمونی بسیار رایج و پرکاربرد در آثار منظوم و منثور ادبی بوده است. با رواج تصوف، صوفیان برای تهذیب مریدان، آنان را به سفرهایی طولانی وادار می کردند، اما به مرور این اندیشه مطرح شد که سفر باطنی یا در اصطلاح سیر انفس در تحقق کمال و تهذیب نفس بسیار موثرتر واقع می گردد؛ از این رو غالبا در صورت عدم امکان سیر انفس، سیر آفاق مطلوب محسوب می شد. با ورود تصوف به شعر، بسیاری از اندیشه ها و تعالیم صوفیان وارد حوزه شعر شد. در این میان صائب تبریزی چه به سائقه های شخصی و چه به سبب تاثیر پذیری عمیق از مولانا، پاره ای از این تعالیم را دست مایه مضمون های شاعرانه قرار داده است. از جمله در قالب تشبیهات و تصاویری زیبا و نیز در خلال تعبیرات متنوع در خصوص سفر باطنی یا سیرانفس سخن گفته است.

تاریخ جهانگشای جوینی، یکی از با ارزش ترین منابع تاریخی و ادبی ایران است که در بردارنده اطلاعات گسترده و ارزشمند تاریخی، اجتماعی و ادبی می باشد. این کتاب از نظر زبان، دارای نثری آراسته است. علامه قزوینی قدیمی ترین و جدیدترین نسخه های این کتاب را با هم مقابله کرده و در تصحیح آن، کوشش و دقت نظر فراوان به کاربرده است. با وجود این گاه واژه یا ترکیباتی در متن یافت می شود که مفهوم آنها، گویا نیست. نگارنده، بعد از بررسی متن کتاب، بعضی از این واژه ها و ترکیب های مبهم را، شناسایی کرد و در تصحیح آنها پیشنهادهایی را در این مقاله ارایه داده است.

اسطوره های هر ملتی نماینده و مبین سنت ها و هنجارها و برداشت های روانی و ناآگاه آن ملت می باشند که در هر زمان شکل و کاربرد ویژه ای می یابند و با گذشت زمان، و پیدایش مذهب های جدید با آن که احتمال دارد، دستخوش تحول و دگرگونی شوند، و صبغه آیین جدید را به خود بپذیرند، ولی هرگز به کلی از بین نمی روند، از آن جمله است اسطوره نخستین انسان در باور مزدایی. کیومرث، در متون زردشتی نخستین انسان و نخستین شهریار است، اما در حماسه ملی ما، کیومرث نخستین انسانی اساطیری مبدل به تاریخ می شود و نخستین شهریار می گردد. در باور سهروردی کیومرث، نفس ناطقه انسانی است که از عالم عقول به عالم ملک هبوط می کند، چندی به امور دنیوی مشغول می شود، سرانجام پس از دین ورزی آن قدرت معنوی را کسب می کند تا دوباره به عالم جان برگردد. از نظر روان شناسی، کیومرث پیش از آن که واقعیت داشته باشد، یک تصور روانی از خود یا تمامیت روان است که به صورت یک موجود بزرگ سمبولیک متجلی می شود. این مرد نخستین کیهانی (= کیومرث یا آدم) نه فقط آغاز زندگی است، بلکه هدف نهایی آن نیز هست، زیرا هدف غایی از وجود آدم، برآوردن غرایز مادی نیست، بلکه آدم بودن اوست.

حافظ و ابن فارض، دو شاعر عارف و دو غزل سرای بلند آوازه، در عرصه ادب پارسی و عربی هستند. هر چند ادیبان دانشور و پژوهشگران ژرف اندیش، درباره اشعار هر کدام شرح های چندی نوشته و سخنان فراوان گفته اند؛ اما در عرصه ادبیات تطبیقی و سنجش دو سویه مضامین شعری این دو شاعر، کاری در خور، آن جام نشده است.یکی از موضوعات برجسته، در شعر این دو شاعر که می توان گفت نقش محوری دارد، عشق است. هر چند در باب عشق، سخنان فراوانی عرضه شده، اما باز هم میدان سخن، برای شیفتگان این عرصه باز است. در این نوشتار، بر آن شدیم تا ویژگی های عشق را از زبان این دو شاعر بشنویم. برای این کار، شش ویژگی: ازلی و ابدی بودن عشق؛ عشق، اساس آفرینش؛ دشواری راه عشق؛ شرافت و فضیلت عشق؛ عشق مایه صفای باطن و تهذیب نفس؛ عشق دانش حقیقی و مایه بصیرت و معرفت؛ مورد بررسی تطبیقی و تحلیل قرار گرفته است.

در این نوشته، تلاش شده است تا اساس جهان بینی ناصرخسرو، یعنی پایه های اندیشه او، بررسی و تجزیه و تحلیل گردد. مهم ترین محورهای فکری که در واقع، همان اصول جهان بینی و اعتقادی این شاعر سخنور است، عبارتند از توحید، نبوت، معاد و امامت که هر کدام، به صورت جداگانه تحلیل و از گفته های ناصر خسرو، شواهدی بر این امور ارایه شده است. پس از بیان این محورهای کلی، به دیگر شاخه های فکری این سخنور که باز بر اساس جهان بینی او شکل گرفته اند، اشاره شده است؛ هستی شناسی، جایگاه انسان در هستی، عقل، علم، دین، فلسفه و خویش کاری هر یک از این مقولات و موضع گیری اجتماعی ناصرخسرو، در این مقاله، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

این مقاله به طور فشرده به سیر زندگانی و آثار و تحلیل افکار میرزا عبدالکریم رایض الدین اعجوبه از شخصیت های برجسته سلسله عرفانی ذهبیه، که از طریق معروف کرخی، دربان بارگاه و ارادتمند حضرت امام رضا (ع)، خود را به این امام همام منسوب می دارند، می پردازد. در ابتدا نام و نسبت، مولد و منشا، خانواده و فرزندان و مذهب و مشرب این عارف برجسته ربع قرن سیزدهم، مورد بحث قرار می گیرد. آن گاه در موضوع ورود او به سلسله ذهبیه و کسب فیض از محضر قطب وقت این سلسله، میرزا ابوالقاسم راز شیرازی، و رسیدن به مدارج بالایی از کشف باطنی و مقامات عرفانی و ماموریت او از طرف قطب یاد شده به نواحی آذربایجان بحث می شود. در بخش های پایانی، آثار و تالیفات و اشعار رایض الدین، و پراکندگی، نادرستی، و ابهام هایی که در انتساب حدود 43 جلد تالیف به وی، در منابع موجود و فهرست نسخه های خطی و چاپی وجود داشته، بررسی و با یک تقسیم بندی کلی، این آثار از هم تفکیک و حد و مرز درست این انتساب ها تعیین می گردد. همچنین اندیشه های محوری اعجوبه با نگاهی به جهان بینی عرفانی ذهبیه مورد بررسی و تحلیل قرار می گیرد.

یکی از رایج ترین موضوع ها در ادبیات تمام ملل، «سفر» است؛ سفری که می تواند «انفسی» یا «آفاقی» باشد.در این پژوهش، به سنجش سفر انفسی موجود در کتاب منطق الطیر عطار و سفر آفاقی اولیس در حماسه ادیسه پرداخته شده است و به تحلیل محورهای همسان این دو اثر، مبادرت نموده ایم.محورهای همسانی که در این سنجش، مورد تحلیل قرار گرفته است، عبارتند از:1- در هر دو اثر، شوق بازگشت به اصل و موطن اصلی، وجود دارد. این اشتیاق، در کتاب منطق الطیر، در قالب راهی شدن مرغان برای یافتن سیمرغ و در داستان ادیسه، به شکل تلاش اولیس، برای بازگشت به وطن نمودار می شود.2- در هر دو سفر، مسافران با سختی ها و فراز و نشیب هایی مواجه می شوند.3- در هر دو سفر، وجود تنگناها و تلاش برای برطرف کردن آنها مشاهده می شود و پیوسته این تلاش همراه با موفقیت است.4- در هر دو داستان، فراوانی مکان وجود دارد و مسافران، از مکان های گوناگونی، عبور می کنند.5- در هر دو سفر، تعداد زیادی از مسافران از بین می روند و تنها، تعداد اندکی به مقصد می رسند.