نگره
سال:1389 | دوره:5 | شماره:16 |تعداد مقالات:9

تقویم ایرانی علاوه بر بنیان های محکم علمی، از بی نظیرترین صورت های هنری نیز برخوردار است. بازتاب این تصویرگری را درگستره هنر ایران در آثار مختلف، می توان دید. تحقیق پیش رو به بررسی تغییر و تحول تقویم در ایران از کهن ترین ایام تا عصر حاضر پرداخته و در پی تبیین کهن ترین نشانه های گاه شماری در ایران است. از طرفی با بررسی نمونه هایی از تقویم های رقومی دوره اسلامی سعی شده عناصر کهن گاه شماری ایرانی را که در این تقویم ها به کار رفته اند، نشان دهد. هدف این پژوهش بیان تداوم حیات نمادها و نشانه های مربوط به گاه شماری کهن در تقویم های رقومی است. این پژوهش اثبات می کند که گاه شماری از کهن ترین ایام در این سرزمین وجود داشته و در دوره های مختلف به حیات خود ادامه داده است. نمادها و نشانه های این نوع گاه شماری کهن شمسی در دوره اسلامی به شکل نوشتاری و یا تصویری در تقویم های رقومی ظاهر شده است. روش تحقیق، توصیفی - تحلیلی و از طریق مطالعه کتابخانه ای و به روش فیش برداری است. همین طور از طریق میدانی به بررسی نمونه های تقویمی موجود در کتابخانه ها و موزه ها پرداخته است. به این ترتیب ابتدا به گاه شماری پیش از اسلام و دوره اسلامی پرداخته و انواع گاه شماری در این دوران را بیان نموده و سپس صورت های فلکی را به عنوان نمادهای مرتبط با گاه شماری ایرانی توصیف کرده و نمونه هایی از آن را در هنر باستانی ایران نشان می دهد. سپس با ارائه گزارشی از برخی تقویم های موجود متعلق به دوره اسلامی، سیر تغییر و تحول این تقویم ها و ارتباط تقویم های کهن با برخی نمونه های تقویمی دوره معاصر را مطرح ساخته و حضور نمادهای کهن گاه شماری ایرانی از جمله صورت های فلکی را در این تقویم ها نشان می دهد. بر این اساس، نمودهای تقویمی از دوره پیش از ایلام تا ساسانی به خوبی در آثار هنری ظاهر شده و در آثار هنری، کتب تنجیمی دوره اسلامی و نیز در تقویم های رقومی دوره اسلامی آمده اند. در دوره اسلامی اسامی این صورت ها به شکل نوشتاری و در مواردی به شکل تصویری در تقویم ها حضور دارند. تقویم های رقومی دوره اسلامی همان ساختار زیج های کهن را دارند، که از دوره هخامنشی شناخته شده بودند، از همین زمان (هخامنشی) تاثیرات طالع بینی را در رواج گاه شماری نباید نادیده گرفت، عنصری که به شکل ویژه ای در تقویم های دوره اسلامی آمده است. کهن ترین گاه شماری ایرانی که شمسی است با ویژگی های محتوایی و نیز بصری در دوره اسلامی زنده ماند و ظهور آن را می توان به شکل زیبایی در تقویم های رقومی مشاهده کرد.

شاید تنها اثر ایرانی که قدیس یا ایزدی را ایستاده بر نیلوفر نشان می دهد، نقش نگاره تاج گذاری اردشیر دوم در طاق بستان باشد که مهر یا میترا را در حالی که ایستاده بر نیلوفر است و به دست برسمی دارد، تصویر می کند. در جای دیگر ایران، نقشی چنین استاده یا بنشسته بر نیلوفر وجود ندارد. از آن سو در بودیزم، هندونیزم و جینیزم، نیلوفر که به تعبیر نیلوفرین اپانیشادها، گل ظهور و تجلی است، زیر پای کسانی قرار می گیرد که منشایی الوهی و قدسی دارند و کارکرد آن (نیلوفر) انعکاس چنین جایگاه رفیعی است. یقینا نخستین بار در متون هندیان از جایگاه فراز نیلوفر سخن به میان آمد و متون ایرانی چون بندهش که هر ایزدی را به گلی منسوب نمودند و آناهیتا را به نیلوفر، موخر بر روایت های حکمی هندوان از نیلوفر است. حال سوال این است آن تک مورد نیلوفری در طاق بستان، متاثر از رویکرد حکمی و کارکرد هنری نیلوفر در هند است یا متاثر از روایات زرتشتی؟ این مقاله با استفاده از روش تحلیل تطبیقی و با رویکرد حکمی و فلسفی سعی دارد نشان دهد حکمت و اندیشه ایرانی و هندی تاویل و تحلیل عمیقی از نیلوفر داشته و بر این اساس سعی نموده اند این مبانی را در آثار هنری خویش بازنمایی و تصویر نمایند. به عبارت دیگر هنر در ایران و هند همچون بسیاری از تمدن های باستانی مجلا و مظهر ایده ها، اعتقادات و آیین ها است. این تجلی در مورد نیلوفر، در سرزمینی چون هند افزون تر بوده اما در آثار هنری و معماری آن درخشش کامل یافته است اما در ایران ضمن آیینی انگاشتن نیلوفر، اراده ای در استفاده از آن برای اثبات و ارایه سرشت قدسی افراد با گسترانیدن آن در زیر پاهای تصاویر یا پیکره ها وجود نداشته، جز یک مورد که این مقاله شرح آن است.

باغ ارم، یکی از باغ های زیبا و مشهور شیراز و متعلق به دوره قاجار می باشد. در عمارت این باغ مجموعه ای از نقاشی های دیواری وجود دارد که به صورت کاشی هفت رنگ و یا نقاشی رنگ و روغن بر روی چوب کار شده و سراسر دیوارها و سقف این عمارت سه طبقه را تزیین کرده است. نقاشی ها دارای مضامین متنوعی هستند که متناسب با موضوع های هریک به شیوه های متداول و گاه متاثر از نقاشی غربی کار شده اند. برخی نیز که الهام گرفته از فرهنگ بومی و سنتی می باشد از دقت و ظرافت بیش تری در اجرا برخوردار است. در این پژوهش که به روش میدانی و کتابخانه ای صورت گرفته هدف شناخت هر چه بهتر نقاشی های دیواری باغ ارم شیراز و توصیف و طبقه بندی این آثار است. برای این منظور پس از معرفی باغ ارم و مروری بر تاریخچه آن، ضمن طبقه بندی این آثار هر یک از تصاویر مورد بررسی قرار گرفته است. موضوعات نقاشی های دیواری باغ ارم به سه دسته: 1- اساطیری و باستانی 2- داستانی 3- نقوش تزیینی تقسیم شده که هر یک دارای زیرمجموعه هایی است. در این پژوهش ضمن بررسی این سه دسته و ریشه یابی برخی از مضامین و موضوعات به تاثیرات هنر غربی در برخی از موضوعات و شیوه اجرایی آن ها اشاره شده است. تجمل گرایی و قدرت طلبی سفارش دهندگان نیز می تواند دلیلی بر تنوع موضوعی آثار باشد.

قلمدان سازی گونه ای از هنرهای سنتی ایران است که در ردیف صنایع دستی قرار می گیرد و قدمت آن در ایران به دوره ساسانیان باز می گردد. در ابتدا قلمدان ها را از فلز می ساختند، که نقوش روی آن ها بسیار ساده و به شیوه قلمزنی بود ولی در دوره های بعد از چوب نیز قلمدانهای زیبایی خلق شد. در دوره صفوی نقاشی زیرلاکی (روغنی سازی) رونق یافت و هنرمندان را بر آن داشت تا قلمدان هایی از جنس مقوا ساخته و هنر خود را روی آن پیاده کنند. در ابتدا نقوش روی قلمدان ها بسیار ساده (گل و بته) بود و ارتباط نزدیکی با نگارگری داشت، ولی ورود نقاشی غربی به ایران و آشنایی هنرمندان با آن باعث شد هنرمندان نگاهی طبیعت گرایانه به منظره داشته باشند. در دوره قاجار با ورود قلمدان های منظره پردازی شده از روسیه به ایران هنرمندان مناظری کاملا به شیوه اروپایی بر روی قلمدان ها ترسیم کردند، چون اغلب نقاشان، قلمدان نگار نیز بودند به همین دلیل منظره پردازی بر روی قلمدان ها از دوره صفوی تا اواخر دوره قاجار به طورکامل متاثر از منظره پردازی آن دوران بوده است. شیوه تحقیق این پژوهش بر مبنای ماهیت، توصیفی – تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات نیز به صورت کتابخانه ای انجام شده است.

میناسازی یکی ازهنر های بی بدیل و ماندگار ایرانی است که به عنوان هویت و پیشینه فرهنگی، نسل گذشته را به آینده پیوند می دهد. در دوره قاجار این هنر نیز همچون سایر هنرها دچار تحولات جدیدی شد به گونه ای که در زمان حکومت فتحعلیشاه به پیشرفت زیادی دست یافت و تا اواخر دوره ناصرالدین شاه به صورت هنری درباری و اشرافی به کار می رفت اما پس از آن به فراموشی سپرده شد. آثار میناکاری یافت شده از دوره قاجاری در موزه های داخل و خارج از کشور نمونه های با ارزشی از این هنر می باشند. در این میان 17 قطعه مینایی که در موزه آذربایجان تبریز نگه داری می شود به طور عمده شامل تصاویر زنان درباری آن روزگار است. در این پژوهش که به شیوه تاریخی – توصیفی انجام شده، بر اساس کتب، اسناد و مدارک موجود ویژگی های هنر میناسازی در دوره قاجار مورد مطالعه قرار گرفته و سپس به بررسی تطبیقی و تحلیلی لباس و پوشاک موجود در نگاره های قطعات میناکاری شده و مقایسه آن ها با نگارگری ایرانی پرداخته شده است تا محدوده زمانی و سیر تحول پوشاک در دوره های مختلف قاجار ارزیابی شود.

با توجه به این که پس از ظهور انقلاب اسلامی ایران تحولی در رمزگان های نشانه ای ایجاد شد ساخت اعلان به عنوان یک هنر زنده و پرشور مطرح گردید و تحت تاثیر تحولات اجتماعی بزرگ، سازوکارهای تولید و بازشناسی نشانه ای درسطح جامعه ایجاد کرد اما این رسانه هنری از نظر نظام ها و رمزگان های نشانه ای کم تر مورد مطالعه و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. مساله اصلی در پژوهش حاضر با اتکا بر اصول و مبانی دانش نشانه شناسی موضوع اعلان سازی فرهنگی با نگاه به جنبه های جامعه شناسی و مردم شناسی، تحلیل و با تکیه بر آثار تولید شده، چگونگی تولید معنا و ارتباط، شرح داده شده است. روش تحقیق پیش رو، توصیفی (تحلیل محتوا) و شیوه تجزیه و تحلیل اطلاعات به روش های مقایسه ای و کیفی است. در این روش نمونه های شاخص اعلان های فرهنگی فاخر انتخاب و با اصول و مبادی تجزیه و تحلیل اعلان های فرهنگی معرفی و سپس مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. از این رهگذر اعلان های سه دهه در ایران با روش نشانه شناسی تحلیل شده است.

«شفاف بینی» یکی از نمونه های جالب توجه در نقاشی کودکان است. این اصطلاح به شیوه ای از نقاشی کودکان اطلاق می شود که در آن کودک به طور هم زمان بیرون و درون و قسمت های پنهان اشیا و اشخاص را به تصویر می کشد. مشابه چنین نگرشی در آثار نگارگری ایرانی هم به چشم می خورد و تصویرگران در آثارشان از این شیوه استفاده کرده اند. به کار گیری این شیوه به تصویرگران کمک می کند بتوانند از فضای کوچک تصویر به بهترین شکل استفاده کرده، تصویر را گسترش داده و به بیان کامل تر و جذابیت بیش تری دست یابند.بر اساس مطالعه انجام شده در این تحقیق که به روش توصیفی و تحلیلی انجام گرفته، انواع مختلفی از شفاف بینی در آثار تصویرگران دیده می شود که پس از بررسی در دسته بندی هایی که در این مقاله آمده، قرار داده شده اند. نتایج این تحقیق تاثیر هنر کودکان و پیشینه هنر تصویرگری ایران را در تصویرسازی های معاصر نشان داده و از سوی دیگر شکلی مدون به انواع شفاف بینی در تصویرسازی بخشیده که می تواند زمینه ساز افق های تازه ای در تصویرسازی باشد.