مجله روانپزشکی و روانشناسی بالینی ایران
سال:1387 | دوره:14 | شماره:3 (پیاپی 54) ویژه نامه اعتیاد |تعداد مقالات:18

هدف: این پژوهش با هدف بررسی نگرش دانش آموزان نوجوان تبریزی به مواد مخدر، رفتارهای پر خطر و افراد مورد تعامل آنها انجام شد.روش: در یک پژوهش توصیفی - مقطعی 500 دانش آموز راهنمایی و دبیرستانی شهر تبریز که به روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای - تصادفی انتخاب شده بودند به کمک یک پرسش نامه ویژگی های جمعیت شناختی و نگرشی بررسی شدند. داده ها به کمک آزمون تحلیل واریانس یک طرفه و آزمون همبستگی پیرسون تحلیل شدند.یافته ها: 92 درصد دانش آموزان مصرف مواد مخدر را مردود دانستند و 10% بر این باور بودند که مواد مخدر در شادابی فرد تاثیر مثبت دارد. 27% کنجکاوی را عاملی برای گرایش به مصرف این مواد دانستند. 4% دانش آموزان رفت وآمد به جاهای پرخطر از نظر مواد مخدر را گزارش کردند. دانش آموزان درباره مواد مخدر بیشتر به ترتیب با دوستان، اعضای خانواده و سپس آموزگاران گفتگو کرده اند و 9% آنها دوستان خود را به والدین خود معرفی نمی کنند. ضریب همبستگی پیرسون بین سن (p<0.004)، شمار اعضای خانواده (p<0.05) و رتبه تولد (p<0.05) با مجموع امتیاز نگرش و رفتارهای مطلوب رابطه مثبت و معنی دار نشان داد. ارتباط بین رفتارهای مطلوب و معدل دانش آموز به سطح معنی داری نزدیک بود.نتیجه گیری: طراحی و اجرای مداخلات مبتنی بر پیش گیری از سوی گروه هم سال با همکاری پدران و مادران در مدرسه و خانواده ضروری است.

رفتارهای تکانشی و خطرپذیری که مجموعا با عنوان رفتارهای مخاطره آمیز خوانده می شود، در برگیرنده طیف گسترده ای از رفتارهای رشد نایافته، لذت جویانه و عموما همراه با درجات خطر بالا هستند. می توان ادعا نمود تکانشگری هسته اصلی بسیاری از آسیب های اجتماعی مانند بی بند و باری جنسی، قماربازی بیمارگونه، سوء مصرف مواد، اختلال های شخصیت و بزهکاری است. در کشور ما با توجه به جوان بودن هرم جمعیت کشور و نرخ بالای بزهکاری و سوء مصرف مواد، نیاز قابل توجهی به پژوهش و ابزار سازی در زمینه تکانشگری و رفتارهای تکانشی احساس می شود.با وجود اهمیت این مقوله در روانشناسی و روانپزشکی، در زمینه تعاریف ارایه شده توافق کمی وجود دارد. در این مقاله مروری، تلاش شده است تعاریف گوناگونی که تاکنون از پدیده تکانشگری ارایه شده و هم چنین رویکردهای متفاوتی که در ارزیابی آن به کار گرفته شده است، در مجموعه ای یک پارچه گردآوری شود. هم چنین در این مقاله انواع روش های موجود و نمونه های به کار برده شده برای ارزیابی این رفتارها و تجارب موجود در داخل کشور معرفی شود. در پایان نیز راهکارهای مختلف درمانی در این زمینه مورد بحث و جمع بندی قرار می گیرد.

هدف: این پژوهش با هدف بررسی ارتباط میان شدت ولع مصرف و شاخص های تکانشگری در سه گروه اصلی معتادان به مواد افیونی در ایران (هرویین، کراک و تریاک) انجام شده است.روش: 77 آزمودنی مرد معتاد در سه گروه: مصرف کننده هرویین تزریقی و استنشاقی (37 نفر)، مصرف کننده کراک تدخینی (17 نفر) و تریاک تدخینی (23 نفر) به کمک یک مصاحبه نیمه ساختاریافته و تطبیق با معیارهای راهنمای تشخیصی و آماری اختلال های روانی، نشر چهارم (DSM-IV) در مورد اعتیاد از میان مراجعه کنندگان به درمانگاه مرکز ملی مطالعات اعتیاد ایران برای شرکت در این بررسی انتخاب شدند. نخست از هر آزمودنی اطلاعات جمعیت شناختی گرفته شد. برای بررسی ابعاد گوناگون تکانشگری، نسخه کامپیوتری مقیاس های بارت و زاکرمن و پرسش نامه های دیکمن و آیزنک به کار برده شدند. برای سنجش شدت ولع مصرف از آزمون کامپیوتری شاخص های تصویری ایجادکننده ولع مصرف برای معتادان مواد افیونی (هرویین، کراک و تریاک) بهره گرفته شد. یافته ها: یافته ها نشان دهنده بالاتر بودن میزان تکانشگری حرکتی و کژکنشی در مصرف کنندگان هرویین، در مقایسه با مصرف کنندگان تریاک و درجه بالاتر تجربه طلبی و خستگی پذیری در مصرف کنندگان کراک بود. گروهی که ولع بیشتری را تجربه کرده بودند، میزان بالاتری در بی برنامگی، تکانشگری حرکتی و شناختی و نمره کلی در آزمون بارت نشان دادند. میزان ولع مصرف در آزمودنی ها با سن آنان و نمره تکانشگری عملکردی ارتباط معکوس معنی دار و با نمره کلی مقیاس تکانشگری بارت ارتباط مستقیم معنی دار نشان داد. نتیجه گیری: ویژگی های شخصیتی، می توانند عامل پیش بینی کننده مهمی برای میزان ولع مصرف در معتادان مواد افیونی باشند، لذا توجه به این جنبه ها می تواند به انتخاب درمان مناسب روان شناختی جهت کنترل ولع مصرف که مهم ترین پیش آیند بازگشت به مصرف مواد است، بیانجامد.

هدف: نظر به اهمیت تجربه ولع مصرف در تداوم اعتیاد به مواد، این پژوهش با هدف بررسی تعیین تفاوت های فعالیت مغزی دو گروه معتادان به هرویین تزریقی پاسخ دهنده به نشانه های تصویری ایجاد کننده ولع مصرف و گروهی که به این نشانه ها پاسخ نمی دهند، انجام شده است.روش: در یک بررسی مورد - شاهدی، 26 آزمودنی مرد معتاد به هرویین تزریقی، از میان معتادان در حال مصرف غیر درمان جوی تهرانی انتخاب شدند و پس از انجام یک مصاحبه نیمه ساختار یافته و تطبیق با معیارهای DSM-IV برای شرکت در این بررسی فرا خوانده شدند. از هر آزمودنی پرسش نامه ویژگی های جمعیت شناختی، شاخص شدت اعتیاد و فرم علایم محرومیت پیش از آغاز تصویربرداری، گرفته شد. هر یک از آزمودنی ها به کمک آزمون تصویری تحریک ولع مصرف، و بهره گیری از تصویربرداری رزونانس مغناطیسی عملکردی یا fMRI مورد تصویربرداری عملکردی قرار گرفتند. گزارش فردی ولع مصرف آزمودنی ها، پس از پایان جلسه تصویربرداری، توسط یک شاخص آنالوگ بینایی (VAS) سنجیده شد. هم چنین 15 نفر آزمودنی سالم بدون سابقه سوء مصرف مواد به عنوان گروه کنترل مورد تصویربرداری عملکردی مغزی قرار گرفتند. تحلیل سیگنال تغییرات سطح اکسیژن رسانی مغزی (BOLD) به دست آمده در طی تصویربرداری عملکردی مغزی، توسط نرم افزار FSLTM انجام شد.یافته ها: بین فعالیت شکنج های مغزی آزمودنی های پاسخ گو و غیر پاسخ گو تفاوت معنی داری دیده شد (p<0.01). آزمودنی های پاسخ گو (ولع مصرف بالاتر از 70 در VAS) فعالیت قشر مغز در این مناطق را نشان دادند: شکنج سینگولیت قدامی چپ، شکنج رکتوس قدامی چپ، شکنج میداربیتال فرونتال قدامی چپ (مناطق 24، 11 و 25 برودمن)، هسته اکومبنس چپ (منطقه 34 برودمن)، و شکنج سوپریور فرونتال قدامی چپ، شکنج سوپریور مدیال فرونتال قدامی راست، میدل فرونتال قدامی راست (مناطق 10،8و9 برودمن). آزمودنی های غیر پاسخ گو (ولع مصرف پایین تر از 30 در (VAS هیچ تفاوت معنی داری در فعالیت مغزی با گروه بهنجار نداشتند. آنالیز FEAT نشان داد نمره وضعیت مصرف مواد در شاخص شدت اعتیاد (ASI)، با فعالیت مغزی در گروه پاسخ گو ارتباط معنی دار دارد (p<0.01).نتیجه گیری: افرادی که به نشانه های مربوط به مصرف با ولع مصرف پاسخ نمی دهند،  همانند گروه بهنجار، فعالیتی در مناطق مربوط در fMRI نشان نمی دهند. در فرآیند القا ولع مصرف هرویین، که توسط نشانه های مربوطه در افراد مصرف کننده ایجاد می شود، همان مناطق مغزی دخالت دارند که در فرآیند پاداش/تنبیه درگیر می باشند. سیستم لیمبیک/ پارالیمبیک و لذت/ بازداری در القا ولع مصرف هرویین شرکت دارند. نتایج این بررسی در طراحی روش های مداخله ای در کنترل ولع مصرف اهمیت بالایی خواهد داشت.

هدف: پژوهش حاضر به منظور بررسی اثر بخشی درمان گروهی شناختی - رفتاری بر بهبود مهارت های مقابله ای و پیش گیری از عود در افراد معتاد انجام شده است.روش: در یک پژوهش شبه آزمایشی 30 نفر از معتادانی که در مرکز خود معرف بهزیستی شیراز دوره سم زدایی را با موفقیت به پایان رسانده بودند، در دو گروه آزمایش (15 نفر) و گواه (15 نفر) بررسی شدند. گروه آزمایش به مدت 12 جلسه 90 دقیقه ای تحت درمان گروهی شناختی - رفتاری قرار گرفتند و گروه گواه درمان خاصی دریافت نکردند. همه شرکت کنندگان در پژوهش، در آغاز پژوهش و دو ماه پس از پایان درمان، پرسش نامه راهبردهای مقابله ای کارور را تکمیل کردند و از نظر مورفین ادرار مورد سنجش قرار گرفتند. برای تحلیل داده ها روش های آمار توصیفی، آزمون خی دو و آزمون تحلیل واریانس با اندازه گیری های مکرر به کار برده شد.یافته ها: نتایج آزمون خی دو گویای معنی داربودن تفاوت دو گروه از لحاظ میزان عود بود (p<0.01). آزمون تحلیل واریانس با اندازه گیری های مکرر بین دو گروه از نظر میزان بهره گیری از راهبردهای مقابله ای مساله مدار و اثر تعاملی سبک مقابله ای مساله مدار در مرحله پس آزمون تفاوت معنی دار نشان داد (p<0.001).نتیجه گیری: درمان گروهی شناختی - رفتاری در بهبود سبک های مقابله ای و پیش گیری از عود افراد معتاد موثر است.

هدف: پژوهش حاضر با هدف مقایسه ویژگی های شخصیتی، اختلال های شخصیت و راهبردهای مقابله ای (مبتنی بر شیوه های حل مساله) در معتادان خود معرف و گروه بهنجار انجام شده است.روش: 50 نفر معتاد خود معرف که برای نخستین بار به مرکز درمانی معتادان بهزیستی شهر رشت مراجعه کرده بودند در یک بررسی توصیفی - مقطعی با 50 نفر از افراد بهنجار که از نظر برخی ویژگی های جمعیت شناختی با یکدیگر همتا شده بودند، مقایسه شدند. برای گردآوری داده ها، پرسش نامه نئو (فرم تجدیدنظرشده کوتاه) (NEO-FFI-R)، مقیاس چند محوری بالینی میلون-  (MCMI-II) 2و مقیاس سبک حل مساله (PSS) به کار برده شد. داده های گردآوری شده به کمک ضریب همبستگی و تحلیل واریانس چند متغیره تحلیل شدند.یافته ها: معتادان در مقایسه با گروه بهنجار در بعد شخصیتی روان رنجورخویی (N)، نمره بالاتر و در ابعاد شخصیتی دلپذیر بودن (A)، انعطاف پذیری (O) و با وجدان بودن (C) نمره پایین تری به دست آوردند (p<0.05). در بعد شخصیتی برون گرایی (E) بین دو گروه تفاوتی دیده نشد. بین گروه معتادان خود معرف و گروه بهنجار در بیشتر شاخص های آسیب شخصیت تفاوت معنی دار دیده شد و معتادان در این شاخص ها به نمرات بالاتری دست یافتند (p<0.05). هم چنین معتادان در مقایسه با گروه بهنجار، بیشتر شیوه های حل مساله غیر سازنده مانند پرهیز و درماندگی را به کار می بردند (p<0.05).نتیجه گیری: ارزیابی سه حوزه هم پوش ویژگی ها، مشکلات و اختلال های شخصیت در معتادان در بردارنده اطلاعات مهمی برای تعریف، شناسایی و درمان این گروه است.

هدف: نظر به اهمیت نقش عوامل جمعیت شناختی مانند سن، جنسیت، میزان تحصیلات، نوع ماده مصرفی، روش مصرف، سابقه درمان های پیشین و شدت اعتیاد در شدت ولع مصرف و به دنبال آن موفقیت درمان، این پژوهش با هدف بررسی ارتباط میان این عوامل با شدت تجربه ولع مصرف در معتادان به تزریق هرویین انجام شده است.روش: در این بررسی 26 نفر آزمودنی مرد معتاد به هرویین تزریقی، از میان معتادان در حال مصرف غیر درمان جو تهرانی بر پایه روش نمونه گیری گلوله برفی انتخاب، پس از مصاحبه اولیه وارد بررسی شده و به فرم ویژگی های جمعیت شناختی و شاخص شدت اعتیاد پاسخ دادند. سپس شدت ولع مصرف فرد ارزیابی گردید که بر پایه آن آزمودنی ها به دو گروه پاسخ گو و غیر پاسخ گو به نشانه های ولع مصرف تقسیم شدند.یافته ها: گروه پاسخ گو افرادی با سن کمتر، طول مدت اعتیاد کمتر، هزینه روزانه مصرف مواد بالاتر، علایم محرومیت از مواد بیشتر و شدت اعتیاد بیشتر در بسیاری از ابعاد شاخص شدت اعتیاد (ASI) بودند. هم چنین سن و میزان تحصیلات همبستگی معنی دار منفی و طول دوره سوء مصرف، هزینه روزانه مصرف و زیرشاخص های مواد، مشکلات قانونی و مشکلات روانپزشکی همبستگی معنی دار با میزان گزارش فردی ولع مصرف داشتند.نتیجه گیری: برخی عوامل جمعیت شناختی می توانند عوامل مهمی در پیش بینی میزان ولع مصرف فرد معتاد باشند که خود از ابعاد مورد توجه در انحراف از فرآیند درمان است. تاثیرگذاری مستقل مثبت معنی دار عوامل شدت علایم محرومیت و شدت اعتیاد در مدل رگرسیون خطی بیانگر ارتباط دو طرفه سوء مصرف مواد و ولع مصرف است. تاثیر مستقل منفی معنی دار طول دوره سوء مصرف مواد در مدل رگرسیون خطی در این بررسی می تواند بیانگر سیر تبدیل یک رفتار تکانشی به یک رفتار جبری در فرآیند پیشرفت اعتیاد باشد.

هدف: هدف پژوهش حاضر بررسی نقش پیش بینی کنندگی هوش هیجانی و رویارویی مذهبی در بهبودی یا بازگشت به سوء مصرف مواد بود.روش: در یک بررسی 62 مرد مراجعه کننده به مراکز ترک اعتیاد «تولد دوباره» و «امید» شهرستان نجف آباد که به روش نمونه گیری در دسترس انتخاب شده بودند در دو گروه پاک (31 نفر با سابقه پاکی دست  کم یک سال) و بازگشتی (31 نفر با سابقه پاکی کمتر از یک سال) به کمک مقیاس شیوه های رویارویی مذهبی و پرسش نامه هوش هیجانی - صفتی، گردآوری شدند داده ها با بهره گیری از روش آماری تحلیل ممیز و آزمون t برای گروه های مستقل تحلیل شدند.یافته ها: افراد پاک و بازگشتی تفاوت معنی دار در سه متغیر رویارویی مذهبی درونی/ شخصی (p<0.001). رویارویی مذهبی بیرونی/ اجتماعی (p<0.05) و هوش هیجانی (p<0.001) داشتند. آزمون تحلیل ممیز نیز نشان داد که بر پایه دو متغیر رویارویی مذهبی درونی/ شخصی و هوش هیجانی، می توان 79% از افراد بهبود یافته و بازگشتی را از یکدیگر متمایز نمود.نتیجه گیری: رویارویی مذهبی درونی/ شخصی مهمترین عامل تمایز گروهی برای طبقه بندی مراجعان به مراکز ترک اعتیاد در دو گروه پاک یا بازگشتی است.

هدف: این پژوهش با هدف بررسی ویژگی های روانسنجی فرم کوتاه مقیاس ترس از ارزیابی منفی (FNES-B) در یک نمونه غیر بالینی از دانش آموزان انجام شده است.روش: 325 دانش آموز (143 پسر و 182 دختر) که به روش چند مرحله ای - تصادفی، انتخاب شده بودند، به فرم کوتاه مقیاس ترس از ارزیابی منفی و پرسش نامه تنیدگی ناشی از انتظارات تحصیلی پاسخ دادند. در این پژوهش، برای تعیین روایی عاملی  FNES-B، تحلیل عامل تاییدی و برای بررسی همسانی درونی آن ضرایب آلفای کرونباخ به کار برده شد.یافته ها: نتایج تحلیل عاملی تاییدی نشان دادند، در حالی که الگوی تک عاملی FNES-B برازش قابل قبولی با داده ها دارد، الگوی دو عاملی آن (شامل پرسش های نمره گذاری مثبت و معکوس) برازش بهتری با داده ها به دست داد. داده ها هم چنین پایایی نمرات  FNES-B را تایید نمودند. به بیان دیگر، همسانی درونی برای عامل نمره گذاری شده مثبت (a=0.87) و برای مقیاس کامل (a=0.84) FNES-B خوب و برای عامل نمره گذاری شده منفی (a=0.47) قابل قبول بود. نمرات FNES-B با نمرات پرسش نامه تنیدگی ناشی از انتظارات تحصیلی همبستگی معنی دار نشان داد (p<0.001) دانش آموزان دختر در مقایسه با دانش آموزان پسر در FNES-B نمرات بالاتری داشته اند.نتیجه گیری FNES-B :دارای پایایی و روایی لازم برای اندازه گیری ترس از ارزیابی منفی در دانش آموزان است.

هدف: در این پژوهش کوشش شده است با ترجمه نسخه های اصلی چهار پرسش نامه آیزنک، بارت، دیکمن و زاکرمن، و به کارگیری آنها در افراد سالم و مصرف کنندگان مواد افیونی، میزان روایی و پایایی نسخه های فارسی این پرسش نامه ها بررسی شود.روش: نسخه فارسی چهار پرسش نامه تکانشگری آیزنک، حس جویی زاکرمن، تکانشگری بارت و تکانشگری دیکمن توسط دو گروه افراد سالم (39 نفر) و مصرف  کنندگان مواد افیونی (30 نفر) تکمیل شدند. ارزیابی پایایی به روش ثبات داخلی انجام شد. برای ارزیابی روایی، دو روش هم خوانی داخلی بین مقیاس ها و روش مقایسه گروه های شناخته شده به کار برده شد.یافته ها: ضریب آلفای کرونباخ در چهار پرسش نامه بارت، دیکمن، زاکرمن و آیزنک در هر دو گروه بین 0.40 تا 0.83 بود. به جز عامل خستگی پذیری شاخص زاکرمن (ضریب 0.22) زیرشاخص های پرسش نامه ها، در پرسش نامه بارت همبستگی معنی داری (r=0.4) با یکدیگر نشان دادند. بین عوامل تکانشگری در سایر پرسش نامه ها با نتیجه بارت همبستگی معنی داری به دست آمد. امتیاز شاخص تکانشگری بارت و عوامل تکانشگری سایر پرسش نامه ها در گروه مصرف کننده مواد به طور معنی داری (p<0.001) بیش از گروه افراد سالم بود ولی در زمینه عوامل مخاطره جویی و ماجراجویی تفاوتی دیده نشد. هم چنین مصرف مواد به عنوان یک عامل مهم در تعیین امتیاز تکانشگری شاخص بارت و عوامل تکانشگری در سایر پرسش نامه ها به دست آمد. سن، جنس و میزان تحصیلات نیز در تعیین این امتیاز نقش دارند.نتیجه گیری: نسخه فارسی چهار پرسش نامه بارت برای تعیین میزان تکانشگری از پایایی و روایی مطلوبی برخوردار است. به نظر می رسد در بین معتادان ایرانی وجود زمینه های تکانشگری و نه گرایش های مخاطره جویی شاخص اصلی روانشناختی پدیده اعتیاد باشد.

هدف: هدف این بررسی، تهیه آزمون تصویری بررسی ولع مصرف در معتادان مواد افیونی با به کارگیری شاخص های تصویری ایجاد کننده ولع مصرف بود.روش: 175معتاد به مواد افیونی در پنج گروه (تزریق هرویین، کشیدن هرویین، استنشاق هرویین، کشیدن و خوردن تریاک و کشیدن کراک)، که طی 11 ماه در سال های 1385 و 1386 به مرکز ملی مطالعات اعتیاد ایران مراجعه کرده بودند، در این بررسی شرکت کردند. تهیه آزمون در مراحل زیر انجام شد: استخراج نشانه های تصویری ایجاد کننده ولع در جلسات تبادل افکار متخصصان و معتادان، دسته بندی و تهیه تصاویر تاثیرگذار از لیست نشانه ها، رتبه بندی شدت ولع ایجاد شده با تصاویر توسط معتادان، دسته بندی و چینش نهایی، تهیه آزمون تصویری ارزیابی ولع مصرف کامپیوتری در گروه های مختلف معتادان مواد افیونی در پنج گروه، تعیین امتیاز ولع مصرف در معتادان مواد افیونی و بررسی میزان اعتمادپذیری آزمون ها در ایجاد ولع مصرف. همه آزمودنی ها به پرسش نامه ویژگی های جمعیت شناختی، چک لیست علایم محرومیت و مسمومیت مواد، پرسش نامه افسردگی بک، آزمون ریون و شاخص شدت اعتیاد پاسخ دادند. داده ها به کمک روش های آمار توصیفی و ضریب همبستگی پیرسون تحلیل شدند.یافته ها: میانگین نمرات ولع مصرف القا شده به وسیله آزمون ها در گروه آزمودنی های مصرف کننده کشیدنی کراک و مصرف کننده تزریقی هرویین به میزان معنی داری بالاتر از ولع مصرف در دو گروه مصرف کنندگان تریاک بود (F=12.21، p<0.001) آزمون تعقیبی توکی تفاوت میانگین نمرات ولع مصرف را در مصرف کنندگان هرویین با تریاک (I-J=27.89، p<0.001) و در مصرف کنندگان کراک و تریاک (I-J=27.89، p<0.001) معنی دار نشان داد. بررسی میزان پایایی نتایج به دست آمده در آزمون های ولع مصرف به وسیله دو روش آلفای کرونباخ و دو نیمه سازی، نشانگر پایایی خوب آزمون در بیشتر آزمون ها (به جز مواردی از آزمون های تریاک) بود. میزان ولع مصرف با سن (r=0.26، p<0.001) و طول دوره سوء مصرف مواد ارتباط منفی (r=0.23، p<0.01) نمره ترکیبی مشکلات خانوادگی شدت اعتیاد ارتباط معنی دار داشت (r=0.18، p<0.05).نتیجه گیری: با تهیه آزمون ارزیابی ولع مصرف در گروه های مختلف معتادان مواد افیونی، که از اعتبار و پایایی مناسبی برخوردار باشد، می توان به شناسایی بیشتر ویژگی های این پدیده به کمک روش هایی چون تصویربرداری عملکردی مغز و ارزیابی پیش از دوره های درمانی و پس از آن و تعیین میزان موفقیت پروتکل های درمانی در کاهش ولع مصرف یاری رساند. هم چنین با این روش می توان رابطه پدیده ولع مصرف با سایر ویژگی های بیماری اعتیاد را بررسی کرد.