شعرپژوهی (بوستان ادب)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:1 (پیاپی 11) |تعداد مقالات:11

عدول از قواعد زبان معیار، روشی است که همه شاعران برای آفرینش شعر از آن بهره می گیرند. در شعر کلاسیک فارسی، فراهنجاری معنایی بیشتر برای القای بار عاطفی - انسانی، افزدون بر جنبه هنری و زیبایی شعر و نیز ابدیت بخشیدن به آن صورت می گیرد؛ از این رو، این تمهید خاص، جوهر اصلی شعر به شمار می رود. مولوی از شاعران بزرگی است که برای تشخص دادن به شعر خود، ضمن استفاده از فراهنجاری معنایی، بسیاری از آن نوع فراهنجاری را به طور ناآگاهانه در زمان خود ارائه می دهد. این مقاله بر آن است که به بررسی فراهنجاری معنایی در دیوان شمس بپردازد و نمونه های برجسته ای از این نوع فراهنجاری را نشان دهد. دستاورد تحقیق، از پرداختن مولانا به انواع فراهنجاری معنایی، نظیر استعاره، تشخیص، تشبیه، نماد، کنایه، پارادوکس و مجاز در دیوان شمس به صورت گسترده و برجسته حکایت دارد.

صورت گرایی یا فرمالیسم یکی از نظریه های نوین ادبی است که هنوز درباره نسبت آن با نظریه ادبی سنتی بحث تفصیلی چندانی نشده است. در بخش اول این مقاله پیشنهاد شده که این بررسی نظری بنیادین، با محور قرار دادن مهم ترین مفهوم فرمالیسم که در زبان فرانسه«procede»  خوانده می شود آغاز گردد. این اصطلاح که در زبان فارسی با معادل های متفاوتی چون «فرایند، فراگرد، ابزار، شگرد، صناعت، فن، خط مشی، تمهید، تمهید سبکی» ترجمه شده، کمتر مورد بحث دقیق قرار گرفته است. از این رو در بخش اول، نخست ترجمه ها و سپس تعریف های این مفهوم از منابع اصلی بررسی شده است. در دومین بخش مقاله، بیتی بسیار زیبا از سعدی، و بیتی دیگر از حافظ تحلیل شده و سپس با ارائه شواهد گوناگون و بحث استدلالی نشان داده شده که با فهم درست این مفهوم کلیدی، می توان به دریافت تازه و عمیق تری، هم از نظریه صورتگرایی و هم از مبانی سنتی شعر فارسی رسید. تحلیل مثالها و به ویژه بررسی سیر تکامل بیان یک مضمون واحد در بیت های متفاوت نشان می دهد که این هر دو دیدگاه در اساس می کوشند مجموعه ای از تغییرات ظریف زبانی شعر را بیابند و آن ها را تعریف کنند. این تغییرات که اساس زیبایی و تناسب شعرند، گستره وسیعی از عناصری همچون: تعداد واج ها، طول سخن، تکرار و یا جابجایی اجزای سخن، و اصولا هرگونه انتخاب و ترکیب سخن را در برمی گیرد که حرکت خودآگاه یا ناخودآگاه ذهن شاعر از رهگذر آن ها موفق به آفرینش قطعات درخشان شعر می شود.

هم ذات بودگی دو هنرمند و اشتراک روحی و احساسی آن ها گاه موجب پدیدار شدن آثاری می گردد که به رغم فاصله انکارناپذیر شرایط و موقعیت های مکانی و زیستی، از همانندی های شگفتی برخوردار است. از جمله این آثار دو شعر «آی آدم ها» از نیما یوشیج و «دست تکان نمی داد، داشت غرق می شد» از استیوی اسمیت، شاعر انگلیسی، است که شاعران هر دو شعر با بهره مندی از بن مایه مرگ در تصویر سمبولیک انسانی که در پیش چشم دیگران در حال غرق شدن است، بیانیه ای مستند علیه ساحل نشینان بی اعتنا به دیگران ارائه داده اند. توجه اصلی مقاله حاضر بررسی و تحلیل این دو شعر به منظور کشف و توضیح مشابهت و تفاوت های شیوه ارائه نماد مرگ در این دو شعر است. بهره مندی از ساخت روایی در شعر، و استفاده از بستر تراژیک از مهم ترین شباهت های دو شعر است. حال آن که در شیوه ساخت و پرداخت روایی، شعر «دست تکان نمی داد، داشت غرق می شد» بیش تر روایت محور است و در شعر «آی آدم ها» رویکرد راوی محوری غلبه دارد. همچنین نگاه بیش و کم فلسفی استیوی اسمیت به مقوله مرگ با رویکرد نیما یوشیج که رنگ سیاسی و اجتماعی بر آن غلبه دارد، از دیگر تفاوت های دو شعر است.

از دیدگاه فوکو همه اندیشه های اجتماعی و دانش بشری ریشه در روابط قدرت دارد. تمامی نهادهای اجتماعی حتی به ظاهر انسان دوستانه سعی دارند که انسان را محدود سازند و آزادی اش را سلب کنند: آزادی فردی، اجتماعی و سیاسی. نظریه های فوکو در بسیاری از رشته های علوم انسانی و حتی در ادبیات داستانی مورد استفاده قرار می گیرد. در مقاله حاضر ضمن معرفی این رهیافت ها، ساختار و اجزای داستان «سه قطره خون» صادق هدایت بر مبنای نظریه قدرت از فوکو بررسی می گردد.

تقابل نیروهای خیر و شر، تقسیم جهان به دو پهنه نور و تاریکی و عقیده به ستیز دایمی میان پدیده های اهورایی و اهریمنی، باوری رایج در میان تمام اقوام و ملت هاست؛ پیکاری که تا جهان برپاست ادامه دارد و پیروزی نهایی در آن با جبهه نور است. رد پای چنین باوری را در اسطوره ها، ادیان و حتی تفکرات دنیای جدیدی چون فیلم ها و بازی های کامپیوتری نیز می توان دید. هدف این پژوهش بررسی منشا و خاستگاه یکی از دو طرف این جدال یعنی نیروهای شر و دیوان در ادبیات کهن فارسی است؛ به همین منظور، سرچشه های پیدایش چنین تفکری را از تمدن بین النهرین و آسیای غربی که تاثیر آن بر فرهنگ ایران غیر قابل انکار است، پی می گیریم و سعی می کنیم تغییراتی را که در اثر گذشت زمان و تغییر حوزه جغرافیایی، در این باورها روی داده است، نشان دهیم؛ به ویژه که چنین باوری هم از صافی اصلاحات مصلحی چون زردشت گذشته و هم از مجرای فرهنگ دین اسلام؛ ضمن این که آگاهی روزافزون آدمی در گذر زمان و تصرف او در طبیعت و جهان پیرامونش، در تطور چنین اندیشه ای نسبت به خاستگاه اولیه اش بی اثر نبوده است.

نوشتار حاضر کوششی است در جهت تحلیل و واکاوی کهن الگوی مهم فردانیت و گذر از مصایب و مشکلاتی که قهرمان داستان در مثنوی «جمشید و خورشید» برای دستیابی به هویت با آن ها روبروست. کهن الگو به نشانه ها و نمادهای یکسان در فرهنگ های مختلف و اقوام گوناگون گفته می شود که «کارل گوستاویونگ» با مطالعات گسترده به آن ها دست یافت. فرایند فردانیت از کهن الگوهایی ست که یونگ از آن یاد می کند. به اعتقاد او؛ نفس انسان در بدو تولد هنوز به طور کامل شکل نگرفته و با از سر گذراندن فرایند فردانیت به آن چه باید باشد دست می یابد. مثنوی جمشید و خورشید داستان پسر جوانی است که به دنبال دیدن رویای یک زن تصمیم می گیرد از شرق به غرب عالم سفر کند تا او را بیابد. او در طی این مسیر با موانع و مشکلات بسیاری از جمله: رسیدن به سرای جنیان، رویارویی با اژدها، مبارزه با اکوان دیو، غرق شدن در دریای مهیب، مخالفت پدر خورشید و جنگ با رقیب مواجه می گردد. علاوه بر کهن الگوی فردانیت، کهن الگوهای مهم دیگری مانند: صورت مثالی عنصر زنانه (آنیما)، پیر دانا، مادر نیکوکار، دریا، اعداد مختلف قابل بررسی است. جمشید در طی این راه با نیروهای پلید درونش مبارزه می کند، همچنین از راهنمایی ها و کمک پیر خردمند و پری مهربان، برای رسیدن به معشوقه اش یاری می گیرد. اگرچه یونگ در قرن بیستم میلادی، موفق به کشف و معرفی کهن الگوهای مشترک در اساطیر ملل مختلف شد، این کهن الگوها بسیار دیرینه بوده اند و کاربرد آن ها در داستانی متعلق به ششصد سال پیش از این، نشانگر وجود ناخودآگاه جمعی در میان همه ملت ها و انسان ها، از گذشته تاکنون است.

پیوند ادبیات و روان از روزگار کهن مطرح بوده است؛ اما تبیین دقیق و روشمند آن بعد از نظریه های زیگموند فروید، شکل گرفت. عقده ادیپ یکی از نظریه های مهم فروید است که در این نظریه گرایش کودک پسر به مادر و پدرکشی، طرح شده است. پژوهش حاضر، نبرد رستم و سهراب را از این چشم انداز، در سطحی متفاوت بر اساس مستندات و استدلال ها نشان می دهد. زال به دلیل طرد شدن از سوی سام (پدر)، غیاب پدر و عدم هم هویتی با او، بر عقده ادیپ خود فایق نیامده، پیوندی ناگستنی با سیمرغ (مادر - معشوق) می یابد، در زندگی خود با رودابه، رابطه ای طبیعی و کامل ندارد. از منظر پدرکشی هم، چون سام از جاودانان است لایه دیگری از داستان با استحاله شخصیت ها رخ می نماید و در نبرد رستم و سهراب در حقیقت ستیز زال (= رستم) با سام (= سهراب) روی می دهد.

این پژوهش، با نگرش اسطوره ای به سفرهای قهرمان در جست و جوی جاودانگی فراهم شده است. بنابر آن که اسطوره، در ساده ترین تعریف، داستان نمونه است و همواره تکرار می شود، به داستان تاریخی اسکندر - که تکرار الگوی اسطوره گیل گمش در سرآغاز تاریخ است - پرداخته ایم و ضمن توجه داشتن به ناکامی گیل گمش و اسکندر از سعادت جاودانگی، به راز جاودانگی اوتناپیشتیم و خضر اشاره کرده ایم که در هر یک از داستان ها از موهبت بی مرگی بهره مند می شوند و آن راز، این است که خدایان یا خدا، تنها بی مرگی، را بهره انسانی می کنند که در راستای اهداف آنان/او کوشیده باشد، اوتناپیشتیم بنابر آیین سومریان، هدف خدایان از آفرینش انسان را تحقق داده است و به خدمت آنان کوشیده است که از توفان بلا خیز، جان سالم به در برده است، با بهره گیری از نظریه ناخودآگاهی جمعی یونگ و آرکی تایپ ها و نظرات فروید به سفر نمادین هریک از قهرمانان پرداخته ایم و زندگی و مرگ را در تقابل با هم معنا کرده ایم. به کوتاه سخن بنابر نظریه جوزف کمبل و آدامز لیمینگ همه سفرهای قهرمان در جست و جوی جاودانگی بر اساس تکرار مثالی سفر کهن الگوی اساطیری قهرمان شکل گرفته اند و رفتن گیل گمش به سوی اوتناپیشتیم و رفتن اسکندر در جست و جوی آب حیات از این قاعده مستثنی نیست.

دیوان خاقانی شروانی به عنوان یکی از بیش بهاترین میراث ادب پارسی، شایسته تصحیحی علمی و پیراسته است. علی رغم وجود سه تصحیح مشهور از این دیوان، همچنان اغلاط به نسبت زیادی در این چاپ ها دیده می شود. در این مقاله با پشتوانه تحلیل شگردهای شخصی تصویرپردازی خاقانی، به معرفی معیاری نویافته و بنیادین در تصحیح بایسته دیوان شاعر می پردازیم و برای اثبات کارآمدی آن، شماری از ضبط های فاسد چاپ سجادی و کزازی را مورد تصحیح علمی و انتقادی قرار می دهیم.

موضوع ولایت، یکی از محوری ترین مباحث عرفان اسلامی است که در پرتو آن مسائل اساسی دیگری نظیر توحید، نبوت، حقیقت محمدیه و ... مطرح و شرح داده می شود. از دوران آغازین عرفان اسلامی تاکنون، اهل عرفان با استناد به آیات و احادیث اهل بیت (ع) به شرح و تبیین مباحث ولایت پرداخته اند. میرزا ابوالقاسم راز شیرازی (م 1286 ه. ق) عارف شیعی قرن سیزدهم، از جمله کسانی است که در تشریح مباحث ولایت نقش بسزایی داشته است. در این نوشتار، ابتدا به طور اجمال به سیر ولایت پژوهی در عرفان اسلامی پرداخته و به دنبال آن گزارشی کوتاه از آثار این عارف بزرگ ارائه گردیده است. سپس از اهمیت و فایده این بحث در عرفان سخن به میان آمده است. آن گاه ضمن بررسی معنا و مفهوم ولایت، به بیان تقسیم بندی های گوناگون آن و نیز مباحث مرتبط با آن نظیر توحید، نبوت و حقیقت محمدیه پرداخته شده و در ادامه، شیوه ارتباط با صاحبان ولایت با عنوان «اصل مرابطه» مطرح شده و در پایان بحث نسبت معنوی - که حاصل و نتیجه پیوند با مقام ولایت است - عنوان شده است.