هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی
سال:1388 | دوره:- | شماره:39 |تعداد مقالات:14

شناسایی دقیق مراحل مختلف فرآیند طراحی در یک رشته "عمل- محور" نظیر معماری کار آسانی نیست. در این میان، مرحله یافتن ایده اصلی، طرح مایه و یا "مولد اولیه" یک اثر معماری مرحله ناشناخته ای است. واژه مولد اولیه در سال 1984 برای نخستین بار به ادبیات طراحی پژوهی وارد گردید. تحقیقات اولیه آشکار ساخت که معماران برای طراحی، از همان ابتدا خود را وابسته به یک ایده می نمایند. مطالعات بعدی نشان داد که در اغلب موارد تنها از یک مولد اولیه استفاده نمی شود، بلکه طراحان برای دست یابی به راه حل نهایی از چندین مولد اولیه بهره گرفته و در ادامه با طی مراحل مختلفی این ایده را تجزیه و تحلیل، تفسیر و پالایش می نمایند تا طرح نهایی حاصل آید. مقاله حاضر سعی دارد تا نقش مولدهای اولیه و عوامل پردازشگر این مولدها را در فرآیند طراحی مورد بررسی قرار دهد. از این رو ابتدا مراحل طراحی از طریق نظریه های مختلف ارایه شده و سپس جایگاه مولدهای اولیه و رویکرد معماران در بهره گیری از این مولدها مورد بررسی واقع می شود. سپس نقش و چگونگی کارکرد عوامل پردازشگر در فرآیند طراحی و نحوه تاثیرگذاری آنان بر مولدهای اولیه مطالعه می گردد. در انتها نیز با ارایه یک مدل، نقش مولدها و پردازشگرها در فرآیند طراحی نشان داده می شود.

در حدود پنج دهه بیش، سازه های تنسگریتی به عنوان یکی از انواع سازه های فضاکار مطرح گردیدند. این سازه ها به دلیل دارا بودن مزایای بیشماری چون سبکی، زیبایی، کارآیی، قابلیت باز و بسته شدن و تطبیق پذیری با نیروهای ایجاد شده در سازه در سال های اخیر، توجه بسیاری از معماران، مهندسین، ریاضیدانان و متخصصین بسیاری از علوم دیگر را به خود جلب نمودند. کاربرد این سیستم در مجسمه سازی و در طراحی صنعتی و ساخت اشیا کاربردی و تزیینی، اندیشه استفاده از آن را در معماری مطرح نمود. اما به علت پیچیدگی نسبی و البته عدم آشنایی معماران با این نوع سازه در ایران علاوه بر اینکه نمونه قابل توجه ساخته شده ای از سازه تنسگریتی وجود ندارد، منابع بسیار محدود و مختصری نیز در ارتباط با آن در اختیار می باشد. بسیاری از معماران و مهندسین، سازه تنسگریتی را نمی شناسند و نهایتا فقط در حد اسم با آن آشنایی دارند. از این جهت این مقاله به منظور آشنایی بیشتر معماران و مهندسین سازه با این نو سازه و با هدف گام نهادن به سوی بکارگیری عملی آن در معماری و مهندسی سازه به معرفی سازه های تنسگریتی، ویژگی ها و کاربرد عملی آن در عرصه معماری امروز جهان پرداخته است.

فرآیند بکارگیری مصالح ساختمانی در ایران از استخراج مواد خام تا تبدیل به عناصر ساختمانی و نصب و بهره وری، امروزه بگونه ای است که زیان های جانبی و آلودگی بسیاری در محیط زیست بوجود می آورد. مجزاسازی، فناوری جدید و راهکار جایگزین تخریب است که امکان مجزاسازی و استفاده مجدد از مصالحی که به این منظور طراحی شده اند را فراهم و در ساختمان هایی که بهسازی می شوند، جداسازی لایه های مختلف ساختمان با عمرهای گوناگون را ممکن می سازد تا اجزا ساختمانی بعد از تخریب یا بازسازی به نخاله های ساختمانی تبدیل نشده و مجددا استفاده شوند و به این وسیله در مصرف مواد و انرژی صرفه جویی شده و آلودگی محیطی کمتری بوجود آید. طراحی با پیش بینی مجزاسازی در ایران که ضایعات قابل توجهی از تخریب و بازسازی ساختمان و خطرات طبیعی از قبیل زلزله دارد، رویکردی با ارزش است. همچنین مصالح و روش های بومی و پیمون های بناهای سنتی ایران، امکان تطابق با این روش را دارند. با بکارگیری اصول کاربردی این شیوه در طراحی معماری و سازه و انتخاب مصالح و همچنین طراحی اجزا و اتصالات می توان به شیوه مناسبی برای صرفه جویی در منابع و انرژی و بهبود چرخه مصالح دست یافت.

خلوت به عنوان یکی از ارکان مطلوبیت مسکن در فرهنگ های مختلف مورد توجه بوده و همواره یکی از شاخصه های مطرح برای ارزش گذاری یک خانه بوده است. علاوه بر این، به مثابه مفهومی پرتکرر در معماری مسکن، باعث بروز فرم ها یا فضاهایی نمادین در خانه ها شده است. این تحقیق بر آن است که به مطالعه ای تطبیقی بر حضور این مفهوم در خانه های درونگرای ایرانی در عهد قاجار، و تقریبا همزمان با آن دوره و همگام با تحولات مدرنیسم، در خانه های برونگرای اروپایی و آمریکایی بپردازد؛ تا با کنکاش براین موضوع، هم اهمیت این مطلب در دو فرهنگ متفاوت و متاثر از دو آیین کلی اسلام و مسیحیت، را مورد تاکید قرار دهد و هم عناصر معمارانه متفاوت و یا مشابهی را که منتج به حصول این مفهوم شده اند را شناسایی نماید. پس ابتدا به شناخت انواع و درجات خلوت در این دو فرهنگ پرداخته شده و سپس با تحلیل مراحل ورود به یک خانه درونگرای ایرانی و برونگرای غربی، تحقیق شده است که چگونه خلوت به عنوان مفهومی فطری و فرامرزی، به بروز نمادهای معمارانه خاص در خانه ها منتج شده است و توانسته صورت هایی متفاوت یا مشابه از یک مفهوم را در فرهنگ های متفاوت به خود بگیرد.

در سال های اخیر توجه به رویکرد معماری جمعی، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، موجب تغییر الگوواره های مشارکتی در معماری گردیده است. این حرکت با بررسی و تحلیل صحیح سعی در کاستن از تاثیر رویکردهای کاذب داشته و در جستجوی بهبود کیفی محیط مصنوع از طریق فهم اجتماعات، ارزش ها و خواست های ایشان می باشد. اصطلاح "معماری جمعی" (Community Architecture) با دیگر رویکردهای مشارکتی مانند "معماری اجتماعی" (Social Architecture) و "معماری مشارکتی" (Participatory Architecture) یکسان قلمداد می شده و به طور عمده همه آنها تحت عنوان معماری مشارکتی خوانده می شوند. در حالی که معماری جمعی در موضوعاتی مانند نگاه به کاربر، رابطه متخصص با کاربر، مقیاس، مکان و کاربری پروژه، سبک معماری و ... از دیگر رویکردهای مشارکتی معماری متمایز است. معماری جمعی از نظر سبک معماری گرایش های بومی گرایی نوین و ناحیه گرایی را مورد نظر قرار می دهد. "معماری جمعی" از لحاظ سطح و نوع مشارکت با "معماری مشارکتی" و "معماری اجتماعی" متفاوت است بطوری که این رویکرد بیشتر مبتنی بر باورها، ارزش ها و نیازهای جمعی مشترکی است که از طریق درک الگوهای رفتاری در یک اجتماعی با ویژگی های معین و با تکیه بر عامل "احساس جمعی" تحقق می پذیرد.

ساختمان های سنتی ایران، مدرسه هایی از علوم متفاوت معماری و معرفت شناسی در خود دارند که توجه، استدلال درست و آموزش از آنها می تواند چراغ راه معماری آینده باشد. در این پژوهش گنبد خانه سلطانیه از لحاظ اقلیمی مطالعه می گردد. در این مقاله بیشتر عنصر گنبد مورد بررسی قرار می گیرد و به وسیله نرم افزار ECOTECH که یکی از نرم افزارهای تحلیل انرژی در ساختمان می باشد، رفتار حرارتی گنبد تجزیه و تحلیل می گردد. هدف از این پژوهش بدست آوردن میزان تفاوت رفتار این دو فرم و بدست آوردن نمودارهایی است که به صورت کاملا دقیق، میزان تفاوت را نشان دهد. برای انجام این پژوهش، ابتدا گنبد خانه سلطانیه در محیط کار ECOTECH مدل سازی شد. بر اساس نمودارهای بدست آمده اینچنین استنباط گردید که: -1 در سقف گنبدی تغییرات حرارتی بیرون بنا تاثیر چندانی بر دمای داخل نمی گذارد در حالی که در سقف مستوی اینگونه نیست. -2 میزان انرژی تابشی که از سقف صاف جذب می شود حدود دو برابر انرژی است که از سقف گنبدی دریافت می شود. -3 محل بازشوها در گنبد سلطانیه به گونه ایست که در تابستان از 10 صبح به بعد، نور خورشید مستقیم وارد فضا نمی شود.

ارامنه تا پیش از گرویدن به مسیحیت دارای مذهبی شبیه مذهب ایرانیان پیش از اسلام (زرتشت) بوده اند ولی بعد از ظهور مسیحیت به این دین گرویدند، تغییر مذهب بوجود آمده موجب ایجاد تغییراتی در نحوه اجرای آیین های مذهبی گردید و به همین خاطر ارامنه شروع به تغییر بناهای مذهبی خود از جمله چهار طاقی ها به نمازخانه، ویژه مراسم آیین مسیحیت نمودند. از جمله این تغییرات در وانک مقدس استپانوس در جلفای آذربایجان اتفاق می افتد. در این کلیسا بنای قدیمی وجود دارد که در بین عوام به نام کلیسای قدیمی شهرت یافته است، ولی فرم، شکل، پلان و محل قرارگیری آن نشان از چهار طاقی دوران ساسانی دارد؛ ولی اجرای گنبد بر روی زمینه مربع با استفاده از گوشه سازی پندانتیو (Pendantive) انتساب آن به دوره ساسانی را با تردید روبرو می سازد. مطابق نظر پژوهشگران تاریخ معماری این نوع گوشه سازی در دوره ساسانی در ایران مرسوم نبود ولی مطالعات صورت گرفته بر روی بناهای مشابه ارمنستان و بیزانس (هم دوره با ساسانیان) نشان دهنده وجود این سیستم در دوره ساسانیان و رومی بوده و در کلیسای ایاصوفیه در قسطنطنیه استفاده شده که منشا ایرانی داشته است. این مقاله با مطالعه و تحلیل نظرات موجود و الگوهای مشابه و همدوره سعی در اثبات ساسانی بودن و چهار طاقی بودن کلیسای قدیمی وانک مقدس استپاتوس دارد، که بعد از قبول مسیحیت از طرف ارامنه به نمازخانه مبدل گشته است.

تحقیق حاضر در جستجوی شناخت ذهنیت مردم از مفهوم محله و ویژگی های آن و قیاس آن با تعریفی از محله است که در حرفه شهرسازی معاصر کشور رواج دارد. تفاوت اساسی و بنیادی بین این دو، یعنی نگاه متخصصین و دست اندرکاران به محله که آن را یک ساختار فضایی سازمان دهنده شهر و سلولی نظم دهنده می بیند و ذهنیت ساکنین محله که آن را طرح واره ای اجتماعی/ مکانی می داند، فرضیه اصلی تحقیق را تشکیل می دهد. روش تحقیق به صورت استقرایی، تحلیلی و پیمایشی است. نمونه های مورد مطالعه شامل 6 محله از طرح تفصیلی شهر مشهد می باشد. تنوع نمونه ها امکان تحلیل در انواع بافتهای شهری و تعمیم پذیری تحقیق را فراهم کرده است. نتایج نشان دهنده تفوت های مشخصی بین مفهوم محله و ویژگیهای آن از جمله شناسه مکانی، اندازه، قلمرو، و مرکزیت محله از نظر ساکنین و تهیه کنندگان طرح هاست. به لحاظ روش شناختی، تحقیق با استفاده از دو روش ترسیم نقشه های شناختی و پرسشنامه امکان تحلیل های عمیق تری را نسبت به مطالعات پیشین فراهم کرده است. مقاله با توصیه هایی در مورد چگونگی تاکید بر نقش و جایگاه محله در طرح های شهری خاتمه می یابد.

آستانه جمعیت پذیری و ظرفیت قابل تحمل را می توان از جمله مهم ترین مسایل در تعیین تراکم در شهرهای جدید دانست. هدف تحقیق حاضر، تبیین و ارزیابی روش تعیین آستانه های تراکم جمعیتی در شهرهای جدید و بررسی اصول، ابعاد و معیارهای تعیین تراکم در آنها است. در این پژوهش که در شهر جدید پردیس به عنوان مطالعه موردی انجام گردیده است، از روش آماری- پارامتری و تلفیقی از متغیرهای مطالعات، استفاده شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد که تراکم جمعیتی متوسط پیش بینی شده برای شهر جدید پردیس، کمتر از آستانه ها است و قابلیت افزایش تراکم جمعیتی وجود دارد. آنچه که می تواند قابل تامل باشد، رویکرد تعیین تراکم در مقیاس های شهر و محله است. یافته های تحقیق نشان می دهند که با استفاده از تعیین شاخص های مناسب و با جمع بندی نتایج هر یک از شاخص ها در قالب ضرایب وزنی و الگوریتم های آماری- پارامتری، می توان تراکم های جمعیتی و ساختمانی مورد نظر را تعیین نمود. از محدودیت این روش در نظر گرفتن داده های کیفی است. رویکرد ریاضی برای تعیین سرانه و تراکم های شهری نمی تواند به طور مستقیم مبنای عمل برای تعیین تراکم ها باشد، بلکه با استفاده از رویکردی اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی، و با استفاده از ابزار و منطق ریاضی، می توان به ابعاد مختلف تراکم شهری پرداخت.

این مقاله به موضوع نشانه- معناشناسی شهری می پردازد. نشانه- معناشناسی موضوع نسبتا جدیدی در ادبیات است که اولین بار در فرانسه در اواخر دهه 1980 مطرح گردیده است و نشانه و معنا را در گفتمان، در ارتباط با یکدیگر مورد بررسی قرار می دهد، این موضوع مانند سایر موضوعات زبان شناسی می تواند به عنوان ابزاری تحلیلی در بسیاری زمینه های علمی، فلسفی، جامعه شناسی، ادبیاتی و ... به کار برده شود. از این رو شهرسازی نیز می تواند از آن به عنوان ابزار تحلیل حوزه نشانه- معنایی شهر استفاده کند. شهر پر از معنا و نشانه هایی است که بر آن دلالت می کنند و می تواند به تولید و زایش جریانات نشانه- معناشناختی بپردازد. نشانه، معناها همواره در زایش، پویایی، حذف، تغییر، تعامل، دگرگونی و ... هستند و شهر بستر تجلی و ثبت این ویژگی هاست. آنچه در اینجا مورد توجه قرار می گیرد، ساختاری تحلیلی است که از دید معناشناسی و نیز نشانه شناسی به طور توامان در قالب مفهوم تلفیقی "نشانه- معناشناسی" به عنوان ابزاری در تحلیل رویکرد کالبدی- محتوایی شهرسازانه مورد بررسی قرار گرفته است. آزمون این تحلیل در نمونه موردی "میدان توپخانه" تهران که فضایی است دیر آشنا انجام شده است. با وجود بررسی های قبلی صورت گرفته در مورد این فضا، انتخاب این نمونه می تواند شرایط سهل تری را برای انجام تحلیل فراهم آورد.

این مقاله در پی تدقیق و تحلیل جایگاه آیین های جمعی و نقش آن در شکل گیری ساختار کالبدی شهرهای سنتی ایران است. بافت سنتی شهرها در گذشته پاسخگوی بسیاری از نیازهای عاطفی و روانی ساکنان آنها بوده در حالی که امروزه بسیاری از شهرها بدون توجه به نیازهای روانی و فرهنگی ساکنان آن بنا شده اند. ساختار شهرهای سنتی ایرانی نشان از تطبیق کامل استخوان بندی و سازمان فضایی شهرها با آداب جمعی دارد. از تاثیر گذارترین وسیع ترین آیین ها در میان شیعیان مراسم سوگواری امام سوم است. در مسیر حرکت دسته ها و هیات های عزاداری شاهد پیدایش نقاط کانونی و مهم شهر بوده و در پیرامون آن بافت مسکونی فشرده ای به وجود آمده است که با بررسی آنها ملاحظه می گردد. همگی حکایت از تطبیق کالبد شهرهای با این مراسم دارد. در این رابطه نظریه پردازان بسیاری در دهه های اخیر به تشریح جایگاه مسایل فرهنگی در شکل گیری شهرها پرداخته اند. از بررسی رویکردهای اندیشمندان در رابطه با تاثیر رویدادها بر کالبد شهر معیارهایی نظیر تعامل، انطباق، تنوع و تباین و تداوم استنتاج گردید و با معیارهای به دست آمده از این بررسی به تحلیل ساختار کالبدی شهرهای سنتی ایران پرداخته می شود.

امروزه با گسترش شهرنشینی و افزایش رفتارهای ناهنجار شهری بویژه جرایم، موضوع پیشگیری محیطی از طریق برنامه ریزی و طراحی محیطی اهمیت زیادی یافته است. علوم محیطی و شهرسازی با شناخت ویژگی های موثر مکانی و شرایط محیطی، در کنار سایر اقدامات دیگر می توانند از وقوع رفتارهای ناهنجار، جرم و جنایت در مکان های شهری پیشگیری نمایند، به نحوی که، فرد خلافکار فرصت اجرای رفتارهای مجرمانه و جنایتکارانه را در فضاهای شهری بسیار کمتر یابد. این مقاله بخشی از دستاوردهای یک پروژه مطالعاتی تحت عنوان: "تدوین ضوابط محیطی پیشگیری از جرایم در فضاهای شهری" است که در سال 1385 با هدف کاهش شرایط جرم خیزی فضاهای شهری به سفارش معاونت شهرسازی وزارت مسکن و شهرسازی توسط نگارنده در مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی معماری و شهرسازی به پایان رسیده و ضوابط و مقررات پیشنهادی آن نیز به دبیرخانه شورای عالی معماری و شهرسازی ارایه شده است. در چارچوب این مقاله، با استفاده از روش علمی تحقیق و مقایسه تحلیلی یافته های میدانی، نظریه های محیطی پیشگیری از جرم تحلیل می شود و سپس نتایج مطالعات موردی و بررسی های میدانی در جرم خیزترین فضاهای شهری شهر تهران (به عنوان مطالعه موردی) بررسی و در نهایت با توجه به وضعیت مساله تحقیق در شهرهای کشور، موضوع مطالعه جمع بندی و نتیجه گیری می شود.