پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1391 | دوره:4 | شماره:14 |تعداد مقالات:8

شاهنامه، آیینه تمام نمای فرهنگ، حکمت و اندیشه ایرانیان و تجلی گاه باورها، آداب و رسوم اجتماعی آنان است که آن را می توان با رویکردهای گوناگون واکاوید. این اثر سترگ مهمترین سند به جای مانده از فرهنگ منظوم ایران باستان است.فردوسی که ستایشگر باورهای فرهنگی از جمله آزرم و ادب است، آن را زیبنده زنان می شمارد و در موارد بسیار مردان را نیز بدان می ستاید.بی گمان استاد توس در پرداختن به فرهنگ ایران کهن، برخوردار از منابع و مآخذی خود بوده است. او در پراهمیت جلوه دادن این شاخص فرهنگی به آثار پهلوی پیش رو، نظر داشته است، از جمله آنها باید از رساله هایی چون: دینکرد، مینوی خرد، ارداویراف نامه، اندرزنامه بزرگمهر، اندرز آذرپادمارسفندان و ...نام برد.در این پژوهش کوشیده می شود به بررسی جایگاه رفیع آزرم و ادب در فرهنگ ایران باستان از دیدگاه شاهنامه و متون پهلوی پرداخته شود و بر این نکته تاکید گردد که فردوسی در پرداختن به این موضوع صرف نظر از علقه ها و باورهای فرهنگی خویش تحت تاثیر متون پهلوی بوده است.

صائب تبریزی از ستارگان پرفروغ آسمان ادب فارسی است که با نازک خیالی، پیوندهای شاعرانه ای بین حوادث و امور ایجاد می کند تا با تشبیه معقول به محسوس، از بدیهیات و امور واضح، پنجره ای به دنیای مفاهیم دیریاب بگشاید. حالات کودکان در این مشابه سازی ها، نقش قابل توجهی دارد به گونه ای که صفات و حالات آنها چون بازی، خاکبازی، ورق زدن کتاب، سنگ انداختن به درخت میوه، دویدن، گریه، میل به آغوش مادر، غفلت، قناعت، دندان در آوردن و ... از نمونه هایی است که به ترتیب برای تصویرسازی از مشغله های زندگی، غفلت و نادانی، آزار و اذیت خردمندان، شکایت، عشق و محبت، عبادت ظاهری و بی مغز و .... به کار برده است. بی شک این تصاویر بدیع و شگفت که گاه تشخیص رشته های پیوند طلایی آنها دشوار می نماید، نیازمند شرح و تحلیل است. در این مقاله بیش از بیست تمثیل از صائب را مورد تامل و تحلیل قرار داده ایم، تا نشان دهیم که این شاعر چگونه از حالات و ویژگی های کودکان برای تبیین حقایق زشت و زیبا که عمدتا نقش تربیتی و اخلاقی دارند، استفاده کرده است.

شاهنامه فردوسی مجموعه ای دلپذیر از معارف ارزنده بشری است. دامنه این معارف آنچنان گسترده است که این اثر بزرگ را از زمره آثار حماسی محض فراتر برده و آن را به دایره المعارفی از اخلاق، علم و دانش، تعلیم و تربیت، عدل و داد تبدیل کرده است. با اندک تاملی در شاهنامه، تاثیر تعلیمات ادیان الهی را در آن در می یابیم اما آنچه در این زمینه بیشتر جلوه گری می کند، پیوند بسیار عمیق شاهنامه با مبانی اسلام و بهره مندی از قرآن و کلام امامان معصوم است. خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار نهج البلاغه نیز دریای جوشانی از علم، فضل، تعلیم و تربیت و معارف ارزنده بشری است. در این مقاله سعی برآن است تا نکات تعلیمی مشترک در شاهنامه فردوسی و نهج البلاغه امام علی (ع) مورد بررسی قرار گیرد.

یکی از مباحثی که حافظ نگاهی تازه بدان داشته مساله گناه است که البته بدون داشتن یک نگرش جامع به مجموعه اشعار وی، ارائه تصویری روشن از جنبه های گوناگون گناه در شعر حافظ دشوار می نماید. نگاه حافظ به جوانب مختلف موضوع گناه دارای اهمیت است. وی معتقد است استعداد گناه کردن در وجود آدمی به ودیعت نهاده شده و این استعداد ازلی و تقدیر بشر است یعنی بشر از نظر ساختار وجودی میل به هنجارشکنی دارد وگاه از حد تجاوز می کند اما توبه ازگناه توفیقی است که سبب تحولات روحی بزرگی در انسان می گردد.مواجهه انسان با گناه از نگاه حافظ و روایت او از حال انسان، زمینه بسیاری از سوالات و ابهامات پیرامون حافظ و شعر اوست. این امر در رابطه با پای بندی یا عدم پای بندی حافظ به حدود و ارزشهای دینی، کانون اختلاف نظرهای گوناگون بوده وگاه سبب برداشتهای سطحی وگناه آلود از شعر وی شده است. در نگاه حافظ توان گناه، به معنی مجاز دانستن گناه نیست بلکه گویای این باور است که ساز شرع به گناه کسی، بی قانون نخواهد شد. از این جهت، حافظ گاه تظاهر به گناه را در جهان شعردر مقابل غرور بی گناهی - که بر نادرستی آن تاکید می کند - بر می گزیند.تظاهر به آلودگی از اندیشه های محوری شعر حافظ است که با هدف مخالفت با تظاهری دیگر یعنی تظاهر مدعیان پاکی و سلامت است. وی به منظور پرهیز از همسویی با این گروه چنان از ایشان فاصله می گیرد تا بیم تشابه او با آنان باقی نماند. مدعیان بی گناهی را گناهکاران حقیقی می داند که غرور و خودبینی آینه ادراکشان را تیره و تار کرده است. در نگاه حافظ زهد و پارسایی چون دستاویز کسب اعتبار شود یا در چشم خود زاهد جلوه ای داشته باشد، از درجه اعتبار ساقط می گردد.یکی از مهم ترین مسائل مطرح در موضوع نگاه حافظ به گناه، برداشت مثبت وی از ارتباط انسان و خدا در این زمینه و تکیه او بر رحمت الهی است. او با طرح این مساله انسانی به مبارزه کسانی می رود که تنها ادعا می کنند دامن پاک داشته اند و از این راه بازار تزویر و خودنمایی را رونق بخشیده اند. حافظ با دو پدیده ریا و خودبینی می ستیزد.مقاله حاضر با توجه به ساختار فکری برآمده از مجموعه اشعار حافظ به بررسی جنبه های تعلیمی و تربیتی عصیان و گناه پرداخته است. بدین منظور، مباحثی چون گناه گویه های حافظ، روح رندی و ملامتی، پرهیز از همسویی با اهل ریا، همچنین زمینه عرفانی و ارزشگرایی در شعر حافظ از زاویه باورهای دینی، اخلاق و بی اخلاقی، پیامدهای گناه و ثمرات پاک زیستن، گناه و اراده انسان و در نهایت عنایت خداوند متعال مورد توجه و نقد ونظر قرار گرفته است.

نخستین مشایخ صوفیه زاهدان و پارسایان واقعی بودند. آگاهی همه جانبه از گناه همراه با وحشت جزا موجب می شود که آنان برای رهایی از خود از دنیا گریزان باشند و تسلیم بی چون و چرای خداوند متعال گردند. خوف از خدا و امید نداشتن به غیر او، در عابدان زاهد و صوفیان اولیه از جمله حاتم اصم، در نهایت به ورع و زهد شدید منجر می شود. می توان گفت صوفیان اولیه پیش از آنچه عارف باشند، زاهد و عابد بودند، از آن جمله حاتم اصم.ابو عبدالرحمان حاتم بن عنوان مشهور به حاتم اصم (م.237 ه./ 851 م) در عصر معتصم، هشتمین خلیفه عباسی می زیسته و از زاهدان دوره اول (150-250ه.) است که به زهد و عبادت و اعراض از دنیا مشهور بوده است. او مرید و شاگرد ابوعلی شقیق بلخی (متوفی 154) و استاد احمد خضرویه بود.در این مقاله با بهره گیری از منابع قدیم، اندیشه و سخنان حاتم اصم بررسی شده است تا نشان داده شود که چگونه صوفیان زاهد و عابد با سخنان و اعمال خود به تعلیم شاگردان، حاکمان و عامه مردم می پرداختند. این حکایات و سخنان می تواند سندی از تاریخ تصوف و آموزه های اخلاقی صوفیان دوره اول باشد.

مختلف دیگر از جمله، روانشناسی، فلسفه، سیاست و جامعه شناسی مورد بررسی قرار داد. بوستان مدینه فاضله و جامعه آرمانی سعدی است. او در سراسر بوستان به ترسیم جامعه آرمانی خود پرداخته است، باب اول بوستان شامل چهار مطلب اساسی، عدل و تدبیر و رای، نگهبانی خلق و ترس خدای است که در برگیرنده نظریه و اعتقاد سعدی درباره ویژگی های حاکم مد نظر اوست. به نظر می رسد سعدی در نامگذاری باب اول بوستان، کلمات، عدل، تدبیر و رای و ... را آگاهانه و عمدا برگزیده است. او در این باب به نقد نظر افلاطون و دیگران پرداخته است. در این مقاله مفاهیم مطرح شده در بیت:یکی باب عدل است و تدبیر و رای              نگهبانی خلق و ترس خدایتوضیح داده شده است.

شادی یک پدیده درونی و روحی است که در زندگی فردی و اجتماعی بشر حضور و نقش فعالی دارد. از این رو در دین و عرفان اسلامی جایگاهی والا یافته است. ابعاد تعلیمی شادی در عرفان از مهم ترین نقش های آن به شمار می آید. غزلیات جلال الدین محمد مولوی بلخی - موسوم به غزلیات شمس تبریزی - به اعتبار میزان کاربرد مضمون شادی، برای تحقیق در این مورد اهمیت و ظرفیت زیادی دارد و هدف این مقاله آن بوده که پس از تعریف شادی، از دیدگاه های مختلف - بویژه عرفانی - نقش تعلیمی، عوامل و نشانه های شادی گرایی را در غزلیات شمس بررسی نماید. در این تحقیق به شیوه کتابخانه ای و اسنادی تمامی غزلیات مولوی مطالعه و شواهد مربوط به موضوع تحقیق استخراج و بررسی شد. نتیجه این بررسی نشان می دهد که مولانا شاعری شادی گرا بوده و از خواص و کارکردهای تعلیمی شادی برای القای اندیشه های عرفانی اش بهره فراوانی برده است.

تعلیم و تربیت و ابعاد مختلف و شیوه های گوناگون آن از موضوعاتی است که در متون ادب فارسی مورد توجه خاص قرار گرفته است. جامی شاعر بلندآوازه قرن نهم نیز به این مطلب به طور خاص پرداخته و بیشتر نظرات تربیتی خود را در قالب نصیحت به فرزندش ارائه کرده است. هر چند جامی بهارستان را به منظور تدریس فرزندش تحریر کرد، اما بیشتر دیدگاه های تربیتی او در مثنوی هفت اورنگ طرح شده است. جامی با تاثیر از فرهنگ اسلامی و با توجه به تمام ابعاد وجودی انسان، راهکارهای تربیتی ارائه می دهد. توصیه های او نشان دهنده آن است که در تعلیم و تربیت باید به بعد جسمانی، دینی، عقلانی، عاطفی و احساسی و اجتماعی توجه شود. ساده زیستن و دوری از رفاه طلبی، علم آموزی و مطالعه کتاب، هنرآموزی، حسن معاشرت، پایبندی به اصول مهم اخلاقی و تبعیت از شریعت پیامبر در تربیت جنبه های مختلف وجود انسان می تواند مورد توجه قرار گیرد.