پژوهش نامه ادبیات تعلیمی (پژوهشنامه زبان و ادبیات فارسی)
سال:1392 | دوره:5 | شماره:19 |تعداد مقالات:8

سعدی شیرازی از بزرگ ترین شاعران اندرزگو و حکمت سرای ادب فارسی است که قسمت عمده ای از آثار خود را به بیان اندیشه های تعلیمی اختصاص داده است. علاوه بر بوستان و گلستان که از آثار تعلیمی سعدی محسوب می شود، وی در بسیاری از غزلیات و قصاید خود هم به مسائل تعلیمی گریز می زند و در این راه به نحو موثر و کارآمدی از ابزارهای بلاغی بهره می برد. تشبیه از کارآمدترین ابزارهای بلاغی است که وی به مناسبت های مختلف و به شیوه های گوناگون با استفاده از آن به ابلاغ پیام اخلاقی خود می پردازد. کاربرد تشبیه در اشعار سعدی با ظرافت ها و لطایف بیانی بسیاری همراه است. سعدی تشبیه را با شگردهای بیانی مختلفی مانند ذکر مشبه به پیش از مشبه، استفاده از مشبه به های محسوس و ملموس برای نشان دادن محاسن فضایل و معایب رذایل اخلاقی و نیز رعایت تناسب لفظی بین مشبه و مشبه به وارد مرحله تازه ای می کند. بسیاری از شگردهای وی در استفاده از تشبیه و تمثیل در نوع خود کم نظیر است. در این پژوهش به منظور آشکار شدن اهمیت تشبیه و چگونگی کاربرد این صنعت ادبی در اشعار سعدی به بررسی انواع تشبیه و جایگاه خاص آن در تعلیم پرداخته، لطایف و ظرایف این تصویر هنری کاویده می شود.

عرفان اسلامی سرشار از تعالیم اخلاقی و الهی است که جدای از سیر و سلوک و رسیدن به هدف متعالی کمال، نوعی آیین نامه اخلاقی و رفتاری به شمار می رود که برنامه جامع و موثری در جهت اصلاح روابط اجتماعی و بهبود و تعالی روابط دوستانه ارائه می دهد و مصاحبت و هم نشینی را به فرصتی برای رسیدن به کمالات اخلاقی و انسانی تبدیل می کند.این مقاله با بررسی متون منثور عرفانی قرن پنجم تا قرن هفتم هجری، به تبیین جایگاه مصاحبت و هم نشینی در بینش عرفا می پردازد و با تبیین و توضیح فضیلت دوستی، اهداف، آداب و شرایط آن در سیر و سلوک عرفا، جلوه ای از اجتماعی بودن عرفان اسلامی را نشان می دهد و راهکارهای عملی و نظری مثبتی را در جهت رفع مشکلات اخلاقی در روابط اجتماعی بیان می کند که در دنیای صنعتی معاصر بیش از هر چیز نیاز به آن احساس می شود.

شادی یکی از احساس های مثبت انسان است که رواج آن در هر دوره موجب رضایت خاطر همگان و همبستگی بیشتر اجتماعی در بین مردم می شود؛ به همین دلیل پژوهشگران در دوره های مختلف به بررسی عوامل موثر در ایجاد این احساس مثبت در انسان پرداخته اند؛ عواملی مانند مسائل اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی و سیاسی. شاعران، از جمله گروه هایی هستند که درباره نقش این عوامل در ایجاد این احساس، سخنان ارزنده ای گفته اند که بررسی اندیشه های آنها حتی برای انسان غم زده و هویت باخته امروز می تواند موثر باشد. هدف از نگارش این مقاله نیز بررسی نقش اصول اخلاقی و سیاسی در شاد کردن افراد با تکیه بر شعر کلاسیک فارسی است.عمل به قناعت، صبر، توکل، رضا، راستی، ساده دلی، خوی نیک، ازخودگذشتی بخشندگی و اجتناب از حرص، بددلی، حسادت، عیب جویی و بددلی از جمله امور اخلاقی هستند که می تواند انسان را به شادی برساند. عدالت محوری، دین داری، رفع نیاز فقیران و نوازش ضعیفان، بخشش مالیات ها، جلوگیری از ظلم ظالمان، قهر و لطف حاکمان، ایجاد امنیت، تدبیر، توجه به دادخواهان و حلم، از جمله عوامل سیاسی هستند که شاهان و حاکمان نیز می توانند با اقدام به آنها مردم را شاد کنند.از نظر شاعران مورد بررسی، انجام فضایل اخلاقی موجب احساس آرامش در انسان می شود و در نتیجه انسان به شادی و خوشدلی می رسد اما با توجه به این که رذایل اخلاقی همواره سبب اضطراب و پریشانی می شوند، نتیجه ای جز غم و اندوه در بر ندارند. همچنین آنها با توجه به بافت سیاسی و اجتماعی جامعه دوران خود معتقد هستند که هر گونه کار یا گفتار از سوی حاکمان و عاملان، می تواند مردم را شاد یا غمگین کند.

شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی از تاثیرگذارترین شخصیت های ادب پارسی است که آثار وی از زمان حیاتش تاکنون با استقبال فراوان مخاطبان همراه بوده است. قرن هاست که گلستان و بوستان وی در مراکز آموزشی قدیم و جدید، در ایران و خارج از ایران خوانده می شود. افزون بر زبان آهنگین، رسا و پر تاثیر، توجه شیخ اجل به مسائل اجتماعی و بایدها و نبایدهای اخلاقی، در استقبال مراکز آموزشی و دیگر مخاطبان بی تاثیر نبوده است و همین امر موجب شده است که شیخ شیراز در اذهان بسیاری از فارسی زبانان، بیشتر به عنوان یک معلم اخلاق نقش بندد.از آن جا که فرا خواندن به زیبایی ها و نیکی ها و بازداشت از بدی ها و زشتی ها از اصلی ترین مباحث و اصول علم اخلاق است و این بن مایه ها با آثار ادبی بویژه گلستان و بوستان شیخ اجل آمیختگی و پیوند استواری دارد. در این مقاله قصد بر آن بوده است که بررسی شود شیخ اجل در کتاب پر ارج گلستان، مخاطبان را به چه اموری ترغیب کرده است و از چه اموری بازداشته است و برای هدایت مخاطبان خود از چه شیوه های ترغیب یا فراخوانی و تحذیر یا بازداشتی بهره برده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که سعدی در گلستان، در 47 مورد مختلف، مخاطب را به فضایل اخلاقی فرا خوانده است و در 73 مورد نیز از رذایل اخلاقی باز داشته است در این مقاله برخی از آنها بر اساس بسامد نشان داده خواهد شد.

متنبی و سنایی دو شعر بزرگ ادبیات عرب و ادبیات فارسی هستند که هر دو به حکمت و اندرز شهرت دارند. حکمت، در شعر این دو شاعر از بسامد بالایی برخوردار است و یکی از مضمون های اصلی شعر آنها به شمار می رود. یافته اساسی این پژوهش آن است که فرهنگ اسلامی و آموزه های آن و کتب دینی به ویژه قرآن و نهج البلاغه، حکمت ایران باستان و حکمت عربی کهن، الهامات شعری و فلسفه یونان از منابع حکمت در شعر این دو شاعر به ویژه در شعر متنبی است. نگارندگان در این گفتار بر این باورند که سنایی به علت آگاهی گسترده از فرهنگ و ادبیات عرب، در برخی از مضمون های حکمت آمیز از متنبی تاثیر پذیرفته است. افزون بر این، در برخی از مضمون های حکمت آمیز این دو، همگونی هایی وجود دارد که بیشتر از باب توارد خاطر و تجربه های شعری هستند. همچنین برخی از این حکمت ها ریشه در فرهنگ ایرانی، اسلامی و یونانی دارند. این پژوهش بر آن است تا بر پایه مکتب فرانسوی ادبیات تطبیقی به بررسی همگونی ها و ناهمگونی های مضامین حکمت آمیز موجود در شعر این دو شاعر و احیانا تاثیرپذیری سنایی از متنبی بپردازد.

ادبیات تعلیمی - به مثابه نوع ادبی ارزشمند و مهم و بهترین نمود خواننده محوری - در کنار دیگر انواع ادبی همچون ادبیات حماسی، ادبیات غنایی و ادبیات نمایشی از پیشینه ای کهن برخوردار است. این نوع ادبی فارسی، گنجینه ای از آموزه های اخلاقی است که با هدف دگرگونی رفتاری مخاطب، برانگیختن صفات نیکوی اخلاقی، تعلیم حکمت و آموزش اخلاق، تببین مسایل تربیتی، فلسفی، مذهبی و مفاهیم پند و اندرزی و بیدار کردن وجدان خفته وی، تاثیری درخور توجه بر خواننده دارد؛ چرا که پیوندی گسترده با مخاطب دارد. رویکرد شاعران و ادیبان به بیان اندرزها و حکمت ها در قالب شعر از سده چهارم قمری به بعد آغاز شد و در این میان، نورالدین عبدالرحمان جامی - سراینده سده نهم هجری قمری - جایگاهی بارز در بسط و گسترش ادبیات تعلیمی فارسی دارد. دیوان جامی از نظر دارا بودن درون مایه های حکمی و مفاهیم پندگونه در خور توجه است. قصیده «جلاء الروح» او مشهور به قصیده «شینیه» که از اقبال ویژه ای برخوردار است، سرشار از آموزه های حکمی و تعلیمی است که در آیینه آن می توان مضمون پردازی اخلاقی و اندیشه ورزی حکمی و پند گونه خاقانی را به آشکارا دید. هدف از نگارش این مقاله، تبیین تعالیم حکمی و تربیتی و آموزه های اخلاقی از طریق کندوکاو در قصیده شینیه «جلاء الروح» جامی است.

«روضه الانوار عباسی» یکی از برجسته ترین آثار اخلاقی است که در زمینه حکمت عملی و در ادامه سنت سیاست نامه نویسی فارسی در زمان شاه عباس دوم تالیف شده است. صاحب این اثر ملا محمدباقر سبزواری (م.1090 ه.ق)، امام جمعه و شیخ الاسلام بزرگ عهد صفوی است که اثر خود را در تداوم سلسله تاریخی آثار به وجود آمده در زمینه حکمت عملی مدون کرده است. «سیاست مدن» به عنوان بخشی از حکمت عملی و البته در انطباق با شریعت اسلام، اساسی ترین بخش روضه الانوار را تشکیل می دهد. هدف اصلی پژوهش حاضر، معرفی روضه الانوار عباسی به عنوان مهمترین نصیحه الملوک عهد صفوی و تبیین جایگاه اخلاقی «حاکم» به عنوان اساسی ترین شخصیت موجود در این اثر ارزشمند است. از آنجا که حاکم و حکومت اخلاق مدار، می تواند یکی از بن مایه های مهم ادب تعلیمی فارسی در هر دوره ای محسوب می شود، توجه به جایگاه خاص حاکم و حکومت در این اثر ارزشند تعلیمی و بررسی تطبیقی آن با برخی از آرای خواجه نظام الملک توسی و فارابی، حائز اهمیت است هدف از این بررسی تبیین جایگاه حقیقی روضه الانوار عباسی در سنت اخلاق نامه نویسی ایران است.