سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1390 | دوره:4 | شماره:1 (پی در پی 11) |تعداد مقالات:23

زبان، عامل پیوند میان افراد جامعه و نهادی اجتماعی و پویاست که همانند دیگر نهادها پیوسته در حال دگرگونی بوده، با گذشت زمان و تغییر ساختار جامعه، دچار تحول میشود. فرهنگ نویسی کوششی در راستای ثبت این دگرگونیها، بمنظور سهولت فهم زبان گذشتگان و جلوگیری از گسست فرهنگی است. فاصله مکانی، بعد زمانی و نفوذ نیروهای بیگانه در حوزه یک زبان، از جمله عوامل زمینه ساز فرهنگ نویسی است. تحت تاثیر سه عامل حمله اعراب و گسترش دین اسلام؛ هجوم ترکان و ورود عناصر زبان ترکی در فارسی؛ و گسترش حوزه کاربرد زبان فارسی در خارج از قلمرو نخستینش، فرهنگ نویسی دو و سه زبانه فارسی ـ عربی ـ ترکی رونق گرفت. در این گفتار بمعرفی و بررسی این جریان فرهنگ نویسی بویژه حوزه فارسی ـ ترکی که کمتر مورد پژوهش قرار گرفته است، پرداخته خواهد شد.

مساله اصلی در این تحقیق، تنوع و تحرک در حکایت «جدال سعدی با مدعی» در گلستان است. این حکایت در بین سایر حکایات گلستان، بلکه دیگر متون نثر فارسی از حیث داشتن تحرک در سطح الفاظ و تنوع در عمق معانی متمایز است. نگارنده در دو بخش سعی میکند که تنوع و تحرک و عوامل آنها را در حکایت مذکور نشان دهد. در بخش اول راههای پرورش معانی را بعنوان پاره ای از عوامل تنوع و تحرک، با بحث از هشت مشخصه: مناظره، تعریف، توصیف، استشهاد، استدلال، مقایسه، بررسی علل و نتایج و تقسیم بندی بیان میکند. در بخش بعدی نیز چهار عامل اساسی را تحت عنوان دقایق بلاغی برمیشمارد که عبارتند از: ایجاز، اطناب، سادگی بیان و سلاست. نتیجه آنکه بدلیل وجود راههای متنوع پرورش مطالب، برخی صنایع موثر بدیعی، پاره ای از مباحث بلاغی در حکایت «جدال سعدی با مدعی»، این حکایت، نمونه و الگوی تمام عیار یک نوشتة متنوع و متحرک در گلستان و شاید در تاریخ نثر فارسی بشمار میرود.

کتاب «اطباق الذهب فی المواعظ و الخطب» اثر ادیب، شاعر و واعظ قرن ششم (ق) شرف الدین شفروه اصفهانی است که آن را به سبک مقامات و به زبان عربی نگاشته است. از این کتاب ترجمه ای بفارسی متعلق به قرن هشتم یعنی دوره فنی نثر فارسی در دست است که بسیاری از خصوصیات سبکی نثر دوره سامانی و برخی اختصاصات لهجه خراسان آن روزگار را در بردارد و مانند ترجمه های کتب دوره سامانی ترجمه ای تحت اللفظی و واژه بواژه است که بصورت زیرنویس در ذیل سطور متن عربی نوشته شده است. این ترجمه بلحاظ اشتمال بر گنجینه وسیعی از لغات قدیمی و مختصات سبکی و دستوری، در ادبیات فارسی حائز اهمیت فراوان است. در این مقاله سعی شده است علاوه بر تبیین جایگاه این ترجمه در میان کتب نثر فارسی به بررسی ویژگیهای سبکی ترجمه در سطح زبانی پرداخته شود.

در دهه های سی و چهل شخصیتهای بارز و صاحب سبکی در عرصه نمایش مدرن ظهور کردند که هریک نقش بسزایی در پیشبرد نمایشنامه نویسی در ایران ایفا کردند؛ افرادی همچون غلامحسین ساعدی، بهرام بیضایی، اکبر رادی و.... دراین میان رادی با حدود پنجاه سال سابقه نمایشنامه نویسی تنها کسی است که همواره برای نمایش قلم زده و با خلق شخصیتهایی با هویت ملی به نمادی در حوزه نمایشنامه نویسی در ایران بدل شده است. مقاله حاضر با پرداختن به مفهوم ساختار و ساختارگرایی با تکیه بر نظریات «ولادیمیر پراپ»، نگاهی گذرا به نظرات چند تن از ساختگرایان برجسته داشته و سپس در بخش تحلیل ساختاری نمایشنامه های رادی، با درنظر داشتن قرائتی آزاد از این نظریات، الگوهای ساختاری نمایشنامه های دهه های چهل و پنجاه این نویسنده را بدست آورده و با مقایسه آنها با یکدیگر شباهتهای ساختاری این آثار نشان داده شده است. علاوه بر تحلیل ساختاری، نتایجی که در دو سطح فکری و زبانی حاصل شده، در پایان بیان گردیده است، چراکه زبان نیز برای رادی جزیی از «شبکه ساخت» است که با انحراف از نرم زبان معیار احساس سبک را به مخاطب القا میکند.

مثنوی معنوی منظومه معرفت شناسانه مولوی، شاعر قرن هفتم هجریست. ویژگی داستان در داستان بودن این کتاب و ذهن سیال و عمق اندیشه مولوی در مثنوی، موجب شده است که ارتباط گسترده خواننده با آن برغم سادگی زبان و عدم استفاده از شیوه مصنوع و متکلف در آن میسر نگردد.مولوی، گاه ضمن اشاره به دشواریهای ارتباط با خواننده و ذکر علل و اسباب آن دشواریها میکوشد، تا برخی از آنها را بخواننده بشناساند و زمینه های لازم را برای ارتباط فراهم آورد.بلاغت بعنوان بخشی از سطوح سه گانه یعنی سطح زبانی، اندیشگی و ادبی که سازنده سبک ادبی هستند؛ در مثنوی معنوی مولوی جلوه ای ویژه یافته است. این مقاله میکوشد به این جنبه از ویژگیهای سبکی منظومه روایی و داستانی مثنوی بپردازد.

منشیان که حاکمان عرصه کتابت و انشاء محسوب میشدند ضمن ارایه عملی کتابت دلخواه خود در قالب تصنیفات و تالیفات، آثاری نیز در آموزش شیوه ترسل و انشاء پدید آوردند که از آنها میتوان «زینه الکتـاب» منسوب به بیهقی دبیر نامدار غزنویان، «دستور دبیری» میهنی، «دستور الکاتب فی تعیین المراتب» هندوشاه نخجوانی را یاد کرد. از دیگر نگاشته ها در این زمینه کتاب «جلالیه در علم مکاتبه» بقلم محمدبن ناموس خواری از منشیان اواخر قرن هفتم و نیمه اول قرن هشتم هجری قمریست که سه نسخه از اثر او بدست آمده است.کتاب «جلالیه در علم مکاتبه» اثر محمدبن علی ناموس خواری، مشتمل بر دو بخش رسایل علمی و عملی میباشد که در بخش اول مباحث نظری مورد نظر مولف بهمراه نمونه هایی از آداب و رسوم و باورها در حوزه انشاء و کتابت مطرح میشود و در بخش دوم نامه های مختلف اعم از اخوانیات، امثله و صدرنامه ارایه میشود.نگارندگان در مقاله حاضر برآنند تا ضمن معرفی اثر محمد خواری، به دیدگاههای مولف در حوزه انشاء و کتابت همچنین خصایص سبکی او بپردازند.

طنزگونه های ادب فارسی که با پیشینه ای نسبتا طولانی در ادبیات غیرجد ایران هویدا شده، مردمی بودن آن را در تاریخ زبان فارسی به اثبات است.با کنجکاوی در طنز صوفیانه فارسی و غیر آن، میتوان از جهت برخی کاربردها به انواع طنزها از جمله: اجتماعی، اخلاقی، تعلیمی، تفسیری، تمثیلی، رسانه ای، دینی و مذهبی، سیاسی، عاشقانه، فلسفی و نظایر آن دست یافت، برخی از این طنزها از جهت محتوا و نتایجی که از آنها دریافت میشود، میتوان با یکدیگر درآمیخت و تلفیق کرد، بگونه ای دیگر،  آنها را به دسته های محدودتری منحصر ساخت، اما در این نوشتار سعی شده است تا آنجا که ممکنست نمادها را در هر کدام از اقسام آن معلوم نمود، هر چند که گاهی اوقات ممکنست مرز این تقسیم بندی، با هم تداخل داشته و قابل ادغام در یکدیگر باشد.

شعر کودک از فروع ادبیات کودک بشمار میرود. از ویژگیهای اصلی شعر کودک میتوان آهنگین بودن با تکیه بر وجوه صوتی و موسیقایی کلمات، بهره گیری از وزن و قافیه، سادگی زبان، زیبایی مضمون و عنصرخیال را نام برد که به ذوق زیبایی شناسی و موسیقایی کودک و همچنین غریزه بازی او پاسخ میدهد. عباس یمینی شریف از جمله شاعرانی است که از لحاظ زمانی و تاریخی پس از شاعرانی چون محمود خان ملک الشعرای صبا، ایرج میرزا و میرزا یحیی دولت آبادی قرار میگیرد و میتوان او را به گواهی کوششهای پیگیرانه اش در طول چندین دهه و همچنین آثار و نامش، بعنوان یکی از پیشگامان و بنیانگذاران شعر کودک و از مطرحترین چهره های دوره نخست شعر جدید کودک به حساب آورد. از آنجا که تا بحال هیچ پژوهشی بطور مستقل به توصیف سبک شناسانه اشعار کودک و نوجوان این شاعر نپرداخته است در این مقاله بر آنیم تا به این مهم بپردازیم و هدف ما در این بررسی با تکیه بر روش توصیفی - تحلیلی معرفی ویژگیهای روساختی و زیرساختی اشعار اوست.

با توجه به آنکه تصوف اسلامی از مهمترین جریانهای فکری و فرهنگی کل جهان اسلام و بالاخص ایران بوده است، آسیب شناسی تصوف اهمیت بسیاری دارد. تصوف که در طول تاریخ با وجود فراز و نشیبهای بسیار توانسته است به حیات خویش ادامه دهد، مانند هر اندیشه شگفت و بزرگ دیگری شیفتگان و مخالفان بسیاری دارد، بگونه ای که گروهی آن را مغز و جوهر دین و گروهی کفر و الحادش فرض نموده اند. در میان نقدهایی که از صوفیه صورت گرفته است، نقد صوفی بر صوفی - بجای نقد جنبه های نظری و فکری عرفان و تصوف - با تکیه بر جنبه های عملی و رفتاری صوفیه تصویری عادلانه تر و در همان حال عینی تر از آسیبهای وارد شده بر تصوف را ارایه میدهد. از همین روی در مقاله حاضر کوشش شد که انتقادات مطرح شده بر صوفیه در کتاب مثنوی معنوی که از مهمترین منابع شناخت عرفان و تصوف است، مورد بررسی قرار گیرد.

تاکنون بیش از هشتاد کتیبه به زبان فارسی باستان از دوران فرمانروایی هخامنشیان در نقاط مختلف ایران کشف شده است. از آنجا که این کتیبه ها از خطا، اصلاح و دگرگونیهای ایجاد شده بدست نسخه برداران در امان مانده اند بنابراین تحقیق و بررسی این اسناد بسیاری از مسایل مربوط به تاریخ، تمدن و فرهنگ آنزمان را برای ما روشن میسازد. با وجود مطالعات مفصلی که بر روی کتیبه های فارسی باستان صورت گرفته تاکنون توجه خاصی به بررسی این کتیبه ها از لحاظ سبک شناسی و ساختار نگارش آنها نشده است. بنظر میرسد که دبیران الگوهای خاصی برای نگارش کتیبه ها در دست داشته اند. در این پژوهش با نگرش به ویژگیهای سبکی عناصری را که در ایجاد سبک کتیبه ها نقش داشته اند بررسی خواهیم کرد.

راحه الصدور و آیه السرور یکی از متون تاریخی نثر فارسی در احوال سلاجقه عراقست که محمد راوندی از نویسندگان توانای زبان فارسی، آن را به نثر فنی - شیوه مرسوم و رایج زمان - نوشته است. نثر این کتاب یکدست نیست، در بخشهایی که تاریخ صرف است ساده و بی تکلف، اما در مباحثی که کلام اقتضا کرده، مانند مقدمه کتاب و مدخل بحثها یا مسایل خاص از قبیل جلوس و درگذشت پادشاهان و .... نویسنده تا آنجا که میتوانسته، تمام دقایق و ظرایف شعری و ادبی را بکار گرفته و نمونه زیبایی از نثر فارسی را پدید آورده است. راوندی همانند بسیاری از نویسندگان نثر فنی، از شواهد شعری فارسی و عربی زیادی استفاده کرده؛ بگونه ای که تنها از شاعران فارسی زبان یکهزار و هفتصد و هفتاد و هشت بیت نقل کرده است. بارزترین خصیصه محور ادبی نثر او اقتباسها و تلمیحات قرآنیست که اغلب بصورت منظوم یا مسجع ترجمه شده اند. در محور زبانی، بخصوص در کاربرد افعال، ویژگیهای نثر عهد غزنوی مشهود است. ترکیبات نو مانند تنک ذوابه، تهمتن دل، حیدر تن... و اصطلاحات علوم نجوم، شطرنج، پزشکی و... نیز در راحه الصدور درخور توجه است. در این مقاله تلاش شده ویژگیهای سبکی این اثر از سه محور زبانی، ادبی و فکری تحلیل و بررسی شده، نکات دقیق سبکی آن، بخصوص از زاویه زبانی و ادبی روشنتر گردد.

سبک شعر چنانکه گفته شده، شیوه خاص اندیشه و نگارش هر فرد، اثر و دوره است. درست است که وقتی پای سبک در میان باشد، فرد و فردانیت برجسته تر نمایان میشود؛ اما مهمترین تقسیم بندی سبک، بویژه وقتی سخن از کلیات سبک شناسی در میان باشد، همان تقسیم بندی است که تحت عنوان سبک دوره از آن یاد کرده اند. محرک اصلی تغییر سبک در هر دوره ای وقایع سیاسی - اجتماعی هستند. در ایران، انقلاب مشروطه در کنار تحولاتی که در سطح جامعه ایران پدید آورد، در عرصه ادبیات نیز بی تاثیر نبود و با طرح مضامین اجتماعی، موجب تغییر سبک ادبا شد. وقایع و تب و تابهای سالهای حکومت پهلوی نیز، گرایش به رمانتیسم اجتماعی و درنتیجه تغییر سبک را در اشعار و برخی آثار گسترده ترکرد. هوشنگ ابتهاج نیز یکی از شاعرانی است که حوادث سیاسی - اجتماعی (بخصوص دهه 30) باعث شد به اجتماع و مردم روی آورد؛ سوالی که اینجا پیش می آید اینست که:- آیا سبک سایه در این تغییر نگرش، متحول شده است؟ سیر این تحول چگونه است؟در پاسخ باید گفت این تحول نگرش سایه از رمانتیسم فردی به رمانتیسم اجتماعی باعث تحول سبک اندیشه و زبان او شد. این مقاله به تفاوت سبک سایه (اندیشه و زبان) در دو حوزه رمانتیسم فردی و رمانتیسم اجتماعی میپردازد.

مطابق نظریه صورتگرایان، هنرمند(شاعر) با درهم شکستن ساختار عادی زبان، در واقع «آشنایی زدایی» میکند.آشنایی زدایی به دو شکل نمودار میشود؛ یکی هنجارگریزی (قاعده کاهی) است و دیگری «قاعده افزایی» است. هنجارگریزی انواعی دارد که یکی از مهمترین نوع آن «هنجارگریزی معنایی» است که شامل «تشبیه و استعاره» میشود که در غزل سعدی کاربرد دارد. با وجود این، این سوال مطرح میشود که آیا کاربرد تشبیه و استعاره به اندازه ای است که بتوان آنها را از مختصات سبکی غزل سعدی به شمار آورد یا خیر؟ در متن مقاله نشان خواهیم داد که در غزلیات سعدی، در حوزه هنجارگریزی معنایی، تشبیه و استعاره از پرکاربردترین آرایه هستند و کارکرد زیباشناسی آنها و شگردهای مختص شاعر در نحوه بخدمت گرفتن تشبیه و استعاره را آشکار خواهیم ساخت.

در دستور نقشگرا فرض بر اینست که الگوهای تجربه در قالب فرایندها و از طریق فرانقش اندیشگانی در زبان بازنمایی میشود. بر این اساس میتوان با بررسی انواع فرایندهای موجود در افعال و تعیین بسامد وقوع آنها در داستان، از تجارب، تفکرات و دنیای درون نویسنده آگاه شد. امکان و قابلیت دستوری برای بازنمایی تجربه در زبان، از طریق نظام گذرایی انجام میپذیرد. نظام گذرایی، مکانیسم بیان فرانقش اندیشگانی و تجربی در زبان است. در مقاله حاضر، نگارندگان، به بررسی چهار داستان کوتاه فارسی از جلال آل احمد و صادق هدایت، پرداخته اند. داستانها، بر اساس نظام گذرایی در چارچوب دستور نقشگرای هالیدی، تجزیه و تحلیل شده اند. بسامد و درصد وقوع انواع فرایندها پس از بررسی تمامی افعال موجود در داستانها، بعنوان یک شاخص سبکی لحاظ شده است. در این مقاله تلاش میشود با بررسی انواع فعلهای بکار رفته در آثار هدایت و آل احمد، طرز فکر این دو نویسنده را آشکار کرد.

آنچه سبک را میسازد عناصری چند از زبان، معنی، مضمون، تصویر و صناعت است. در سبک هندی نیز به نسبتهای متفاوت، همین عناصر دست اندرکارند. در مقاله حاضر به جنبه صناعی سبک هندی در حوزه تصویری استعاره پرداخته میشود و نوعی استعاره ناشناخته که از شاخصهای سبکی این مکتب است، معرفی و تحلیل خواهد شد. این صنعت چندپهلو را که آمیزه ای از استعاره، کنایه و ایهام است، «استعاره ایهامی کنایه» مینامیم. در کنار این صناعت و بقصد مقایسه، به معرفی چند شگرد ادبی ناشناخته دیگر نیز پرداخته میشود که برخی از نظر سازوکار صناعی، خویشاوند استعاره ایهامی کنایه اند.

در تاریخ ادبیات فارسی دوره ای به نام بازگشت ادبی شهرت دارد شاعران آن دوره چون از شعر سبک هندی -که بعد از بیدل رو به انحطاط نهاده بود - ملول و دلزده شده بودند در غزل به سبک عراقی گرایش پیدا کردند و بویژه غزل شیرین و دلنشین سعدی و غزل هنری، رندانه، جادوانه و جاودانه حافظ را سرمشق خود قرار دادند. نشاط اصفهانی یکی از شاعران آن دوره میباشد که به شعرِ پر رمز و راز حافظ توجه داشته است. پیروی و تقلید نشاط از غزل حافظ همه جانبه است و به بخشی از جنبه های غزل اختصاص ندارد. به عبارت دیگر نشاط در محورهای زبانی، فکری، سبکی، موسیقایی شعر و... از غزل حافظ تاثیر پذیرفته است. با توجه به آنکه تاکنون در مورد تاثیرپذیری نشاط از حافظ پژوهشی جامع الاطراف انجام نشده است نویسنده بر آنست تا میزان بازتاب غزل حافظ را در غزل نشاط مورد مداقه، بررسی و بازکاوی قرار دهد.

یکی از ساحتهای اصلی ادبیات فارسی، ساحت غنایی آنست، که شاعران درآن، از عواطف و احساسات درونی خویش سخن میگویند، این نوع ادبی بیش از هر چیزی بر حول محور عشق و عاشقی میچرخد و شاعران در آن، حرفهای درونیشان را خطاب بمعشوق در لباس شعر می آرایند. در این میان، طرز نگاه هر شاعری نسبت بمعشوق، با شاعران دیگر، دارای تفاوتها و تشابهاتی است، قیصر امین پور از جمله شاعرانی است که نگاهی خاص نسبت بمعشوق دارد، معشوق در شعر او دارای ماهیتی پاک و عفیف است، که شاعر با او عشق ورزی پاک و عفیفانه ای دارد. معشوق در آثار نخستین وی بیشتر معشوقی آسمانی و ازلی است، اما پس از گذار از این دوران، شاعر به فردیت خویش نزدیک میشود و معشوقی زمینی با مایه های آسمانی و آنیمایی در اشعار او جلوه میکند. دراین مقاله به تحلیل ماهیت معشوق و سیرتحول آن در اشعار قیصر امین پور خواهیم پرداخت، و در آن چهره معشوق شعر او را با تکیه بر آثارش به تصویر خواهیم کشید.

برای هر پژوهشگر ادبی مهمترین مساله در تحلیل شعر، رویارویی با جهان متن و دریافت زیبایی و کلیت یکپارچه آن و دریافت کیفیت کارکرد عناصر شعری و بررسی توانایی شاعر در بهره گیری از امکانات زبانی است. در سبک شناسی شعر، سه عنصر سبک، شعر و به تبع آن زبان، در درجه اول اهمیت قرار دارد. و هر سه مفاهیمی سیال و دستخوش تغییر وتحول است. در بررسی نوآوری در سبک نخست باید دید که شعرشاعر در کدام چارچوب زبانی و سنتی جای گرفته، کدام امکانات زبانی و بیانی و ساختاری در دسترس اوست؛ سپس، دریافت که از این امکانات چه عناصری را برگزیده، در آنها چه تصرفاتی کرده و نقش این تصرفات در پیام او چیست. عزیزی از جمله شاعران لفظ پرداز انقلاب اسلامی است و از این نظر دارای «سبک جدیدی» است، شعر او در بسیاری از موارد به مدد ذهن و زبان شاعرانه، موفق به کشف زبانی شده است که، بستر سیال این زبان، جایگاهی مناسب برای تجلی تخیل شاعرانه او و خلق بیانی تصویری خارج از مرزهای قراردادی جهان واقعی است. این پژوهش بر اساس مبانی سبک شناسی شعر، به برخی از این وی‍ژگیها می پردازد.

کارکردهای هنری گل و گیاه بمعنی بررسی هنرهاییست که با محوریت گلها و گیاهان در اشعار هنرمندانه حافظ شکل گرفته ؛ هنر بهره گیری مناسب از ابزارهای بیانی و بدیعی و در واقع هنر چگونگی بکارگیری زبانی ادبی بعنوان وسیله و ابزار نمایش مضامین مورد نظر او. در میان اشعار حافظ ابیات پرشماری به چشم میخورد که وی در آنها با استفاده از گلها و گیاهان، مضامین متعددی را در پوششی از هنرهای گوناگون می آفریند؛ هنرهایی که در سبک والای حافظ دارای جایگاه ویژه ای است. با این تمهیدات میتوان اهمیت و ارزش طبیعت گیاهی را در نظر این شاعر بلند آوازه دریافت. اما هنر حافظ در آن است که با زبانی شاعرانه و ترفندی رندانه ـ که ذاتی اوست ـ مفاهیم انسانی، اخلاقی و اعتباری ژرفی می آفریند که همواره دغدغه فکری بشر بوده و هست؛ تصویر پردازیهای بدیع و هدفمند او از عناصر طبیعی، دستمایه ای برای آفرینش و پرورش مضامین عالی گردیده است و همین موجب برجستگی کلام و چند بعدی بودن شعر او شده و از او شاعری فراملی و جهانی ساخته است.

مقاله حاضر به بررسی تشبیه و طبقه بندی انواع ساختار آن در مثنوی مولانا میپردازد. تشبیه علاوه بر اینکه از موضوعات محوری و مهم حوزه علم بلاغت و بیان محسوب میشود، بررسی و تحلیل ساختار متنوع و متعدد و عناصر تشکیل دهنده آنچه از نظر شکل و چه از جهت محتوا میتواند مبین و معرف سبک و زبان خاص یک شاعر باشد. از اینرو، از جنبه سبک شناختی نیز از اهمیت بسیار برخوردار است.از آنجا که سبک بکار رفته در مثنوی مولانا سبک تعلیمی (didactic) است، از ابزار تشبیه و تمثیل در آموزش و انتقال مفاهیم و پیامهای مختلف شاعر به مخاطب بسیار استفاده شده است.نکته مهم دیگر آنکه مقایسه بسامد اشکال مختلف تشبیه در مثنوی، نشان دهنده آن است که مولانا بیشتر از چه ساختارها و عناصری در سبک تعلیمی برای ادای مقاصد خویش سود جسته است.

وجود عنصر روایت (Narration) در ادبیات، دین، فلسفه، خاطرات و ... لزوم شکل گیری رشته ای جدید تحت عنوان «روایت شناسی» (Narratology) را سبب شد. مقوله زاویه دید(Perspective- Point Of View)  بعنوان مهمترین وجه ساختار روایی، عنصر مرکزی بسیاری از نظریه های ادبی از جمله نظریه ژرار ژنت (Gerard Genette) است. وی با کانون سازی، چه کسی روایت میکند؟ و داستان از زاویه دید چه کسی بیان میشود؟ باعث شناخت شناسنده در مواجه با متن میشود .مثنوی مولانا از جمله آثار ارزشمند ادب پارسی است که شاعر در رسیدن به هدف عالی خود - تعلیم - از عنصر روایت در آن بهره میجوید. انتخاب کانون روایت متناسب، یکی از شگردها و ویژگیهای سبکی مولانا، در داستانپردازی است که تنوع آن موجب پویایی و لذت بخشی روایت و متمایز شدن سبک  بیان مولانا میشود.نگارندگان در این مقاله پس از بیان نظریه ژرار ژنت به بررسی مقوله زاویه دید در داستان پادشاه و کنیزک و شگردهای مولانا در این زمینه میپردازند.

یکی از عوامل موثر بر سبک هر نویسنده یا شاعر، در نظر گرفتن حال مخاطب است. شاعر یا نویسنده توانا، اثرخویش را بگونه ای مدون میسازد که خواننده آن را بفهمد و بپسندد، بویژه اگر هدف، تعلیم و تبلیغ فکر یا بیان اصول و مبانی مکتبی باشد.آنچه در این پژوهش مورد توجه است سبک بیان مطالب عرفانی در تمهیدات عین القضات و نحوه ارتباط قاضی با مخاطبان است. تمهیدات از نظر زبانی و محتوایی در میان آثار عرفانی، اثری استثنایی است و بسیاری از رویکردهای نظری و آموزه های عملی عین القضات در آن بازتاب یافته است. قاضی در این کتاب، مطالب را صریح و بی تکلف بیان کرده، بگونه ای که گاهی متن به زبان محاوره نزدیک میشود، عین القضات خواننده را در نوشتار مورد خطاب قرار میدهد و ارتباط او با مخاطب بقدری قوی و زنده است که گویی با او گفتگو میکند. گاهی قاضی مخاطب را نمیشناسد، با اینحال، به بهترین وجه با او ارتباط برقرار میسازد و با کاربرد امر و نهی حضور مخاطب را در جریان کلام زنده و پررنگ میسازد و با جمله های پرسشی فراوان توجه مخاطب را جلب کرده به شنیدن مطلب عرفانی ترغیب میکند.