مطالعات شهر ایرانی اسلامی
سال:1393 | دوره:- | شماره:16 |تعداد مقالات:7

شهر اسلامی، از نظر ماهیت و ساختار فضایی خاصی که دارد، از اوایل قرن بیستم، مورد توجه محققان قرار گرفت و در بین شهرسازان و شهرشناسان مقوله ای جدا را به خود اختصاص داد. تاکنون تحقیقات گسترده ای از طرف اندیشمندان مسلمان و غیرمسلمان، درباره شهر اسلامی انجام شده و برای آن، ضوابط و معیارهایی بر طبق اصول و ارزش های اسلامی، متفاوت از دیگر شهرها قائل شده اند. از آیات قرآن کریم و روایات اسلامی متعددی می توان، به معانی و مفاهیم عمیقی در مورد هستی و ماهیت شهر اسلامی پی برد. بنابراین، هدف این مقاله، تبیین «چیستی» و «هستی» شهر اسلامی با طرح این پرسش است که، ابعاد چیستی شناسی (شناخت ابعاد ماهوی) و هستی شناسی (شناخت ابعاد وجودی) شهر اسلامی از منظر متون اسلامی (آیات و روایات) کدام است؟ این مقاله،که به روش تحلیلی و با ابزار میدانی و کتابخانه ای و بهره گرفتن از متون اسلامی، نگاشته شده، این نتیجه را به همراه دارد که، با توجه به، مفاهیم اساسی دین اسلام از قبیل وحدت، عدالت، امنیت، محرمیت، تواضع، طبیعت گرایی، شهر اسلامی را از نظر تاثیرپذیری این مفاهیم، می توان، به دو بعد ماهیتی (چیستی) و وجودی (هستی) تقسیم کرد. بعد ماهیتی، به بررسی ابعاد و صفات هویتی و کالبدی و بعد وجودی، به بررسی ابعاد تجلی حضور عناصر وجودی و کنش های فردی و جمعی مسلمانان، منطبق با اصول نام برده شده، در شهر اسلامی می پردازد.

معماری نقطه تلاقی نیاز انسان با هنر است و می توان آن را تجلی فکر و هنر بشر دانست. آنچه که معماری به ما می نمایاند، نمایی است از اجتماع، اقتصاد، مذهب و فرهنگ جامعه انسانی که بنا در آن شکل گرفته است. دوران هخامنشی از فصول پر افتخار تاریخ هنر و معماری ایران است که بدون شک بناهای عظیم آن هنوز هم موضوعی برای تفکر بسیاری از پژوهندگان معماری، باستان شناسی و تاریخ هنر است. آن چه که امپراتوری هخامنشی را خاص و باشکوه می کند، تلفیق هنر سرزمین های دیگر و گذشتگان آنها با عناصر بومی پارسیان است. این التقاط، از دید برخی منتقدان، ضعف معماری هخامنشی محسوب می شود، اما با واکاوی های بیشتر این نکته مشخص می شود که هنرمند خوش ذوق هخامنشی، این عناصر گرته برداری شده را پروراند و با ترکیب آنها با خصایص معماری اصیل ایرانی، در نهایت سبک با شکوهی را در معماری به وجود آورد. در این پژوهش نگارندگان با استناد به کتیبه های شاهان هخامنشی مرتبط با آثار معماری و همچنین بررسی و تحلیل یافته های حاصل از کاوش های باستان شناسی سعی دارند الگو و سبک معماری خاص و شاخص امپراتوری هخامنشی را معرفی نمایند. روش تحقیق این پژوهش با استفاده از گزارش های باستان شناسی موجود و مطالعات تاریخی ـ تطبیقی آثار معماری برجای مانده است. آن چه به عنوان برآیند این پژوهش باید به آن اشاره کرد سبک خاص معماری در دوران هخامنشی است که شامل صفه سازی در زیر بنا، آپادانا (تالارهای ستون دار)، ستون های عظیم سنگی و سرستون ها، پایه ستون ها، برج های گوشه ایی، معماری پیکره ایی، دروازه های یادمانی و ... است.

چالش های موجود در زمینه بهسازی آثار تاریخی، از موضوع های بحث برانگیز معماری است. از عوامل اصلی این چالش ها می توان به تفاوت دیدگاه های موجود در این حوزه اشاره کرد. دو دیدگاه عمده در این مبحث که زمینه ساز افتراق نظر شده و ضرورت پژوهش حاضر را تبیین می کند، نگاه انحصاری مرمت گران و نگاه مهندسان سازه است. نگاه ویژه مرمت به بهسازی بناهای تاریخی و ضرورت ارتقای ایستایی این آثار، موجب تضعیف دیدگاه مشترک و رشد دیدگاه های انحصاری گردیده است. پرسش اصلی پژوهش آن است که آیا رابطه ای میان نگاه مهندسان سازه، با نگاه مرمت گران و معماران به مقوله بهسازی آثار تاریخی وجود دارد؟ آیا بهسازی با ملاحظات فنی و مرمتی دو رویکرد متقابل قلمداد می شوند یا مکمل؟ این دو رویکرد، دو وجه مهم تهیه طرح های بهسازی آثار تاریخی هستند، لذا توجه به هر دو دیدگاه ضروری است، و به واسطه دیدگاه بینابین معماران، فرآیند انتقال حیات اثر تاریخی از گذشته به آینده اعتبار بیشتری خواهد یافت. در این مقاله با مطالعات کتابخانه ای و تفکیک دو دیدگاه موجود، شناخت عمیقتر و دقیقتر مساله میسر گردید، سپس در نگاهی تحلیلی ملاحظات فنی و مرمت معماری استخراج شد و با پرسشنامه ای کیفی و مصاحبه با صاحب نظران تفاوت دیدگاه های متخصصان مرمت گر، مهندسان سازه و معماران درباره شاخص های به دست آمده، گردآوری و مورد ارزیابی قرار گرفت. سپس به روش همبستگی، رابطه متغیرهای مستقل و وابسته بررسی شد. نمونه های متعددی از بهسازی آثار تاریخی در ایران و جهان با توجه به ملاحظات هویتی، تاریخی و سازه ای مورد مطالعه قرار گرفت. در نهایت با رویکردی همگرا، دیدگاهی بینابین با تمرکز بر حفظ و احیای میراث هویت ایرانی ـ اسلامی برای بهسازی بناهای تاریخی میسر گردید. نتایج به دست آمده نشان می دهد نقش آموزش در ارتقای سطح آگاهی متخصصان و مسوولان تاثیر مهمی در نزدیکی دیدگاه های موجود دارد و هم چنین نقش آفرینی معماران به عنوان کارشناسانی میان رشته ای و پاس داران هویت ایرانی اسلامی، برای دستیابی به راه کارهایی مطلوب در بهسازی و هم چنین تقریب دیدگاه متخصصان پاسخی اثربخش به مسائل موجود است.

مسجد جامع جهان نما در سده یازدهم هجری و پس از بنای دهلی نو (شاه جهان آباد) به دستور شاه جهان ساخته شد. در آن زمان دهلی مساجد جامع دیگری نیز داشت. در کتیبه این مسجد گفته شده این مسجد هم زمان با ساخت شهر شاه جهان آباد (دهلی امروز) در زمان حکومت بابریان و به دستور شاه جهان ساخته شد. این مقاله با هدف شناساندن مسجد، جست وجوی بستر تاریخی و فرهنگی آن به تحریر درآمده است؛ بستری که ارتباط فرهنگی ایران و هند را بیان می کند. تحقیق با روش توصیفی تاریخی و با تکیه بر داده های کتابخانه ای و مشاهده میدانی انجام شده است. این بنا از بزرگ ترین مساجد جهان اسلام و شبه قاره است. پیش از مسجد جامع جهان نما، دهلی سه مسجد جامع دیگر به نام های قبه الاسلام در قرن هفتم هجری، جامع فیروز شاهی در قرن هشتم هجری و پورنا در قرن نهم هجری داشت تا این که شاه جهان در قرن یازدهم هجری مسجد عظیم جهان نما را وسیع تر از مساجد پیشین بنا کرد و تاکنون مسجد جامع دهلی باقی مانده است. مسجد جامع جهان نما، با صحن وسیع و سردرهای رفیع و مناره های بلند، محصول قرنها تجربه مسجدسازی در شبه قاره است. سبک و شیوه این مسجد تلفیقی از معماری سنگی هند و معماری ایران دوره اسلامی است. در ساخت آن برای نخستین بار از سنگ مرمر استفاده شده است. در حالی که پیش از این، مساجد، مقابر و کاخ های هند را با سنگ سرخ می ساختند. این مسجد چند کتیبه دارد؛ بلندترین آن ها کتیبه ای بر پیشانی شبستان قبله است که به خط ثلث و زبان فارسی است. متن آن هم چون ادبیات آن دوره مصنوع و سرشار از استعارات و تعبیرات شاعرانه است. نکته مهم این که در این دوره کتیبه در اکثر مساجد ایران به زبان عربی است. به نظر می رسد احداث شهر جدید جهان ما و مسجد جامع آن در جوار دهلی کهنه متاثر از تجارب شهرسازی ایران در زمان صفویه باشد. توسعه شهر قزوین و اصفهان و مساجد شاه این دو شهر نمونه هایی بارز هستند. مهاجرت هنرمندان و معماران ایرانی در این زمان به هند را نیز می توان تاکیدی بر این مدعا برشمرد.

فراغت، از نیازهای فطری انسان و فضای شهری فراغتی، بستر مجموعه مشغولیت های آزادانه و توام با لذت مردم در زمان فراغت در شهرهاست که متاسفانه در شهرهای ایرانی چنان که باید بروز نیافته است؛ زیرا کالبد، عملکرد و معنای فضاهای شهری بالفعل و بالقوه نه تنها با انتظارات عام از فضاهای فراغتی بلکه با ویژگی های موثر بوم اعم از طبیعی، اجتماعی، فرهنگی و رفتاری نیز سازگار نیست. لذا فضاهای فراغتی، فضاهای کم رونقی هستند که شهروندان در آن احساس بی هویتی، عدم حس تعلق و لذت می نمایند و فراغت واقعی را تجربه نمی کنند. از این رو اساس مقاله، چیستی فضای شهری فراغتی و چگونگی طراحی بوم محور آن، متناسب با بومِ طبیعی و انسانی و تدوین اصول طراحی این فضاها است، با این هدف که کیفیت، سرزندگی و سازندگی مورد انتظار برای فعالیت های اختیاری و اجتماعی شهروندان و کسب لذت از اوقات فراغت برآورده گردد. لذا با اذعان به نقش طراحی شهری و شناسایی ویژگی های فضای شهری فراغتی و طراحی بوم گرایانه به طور عام به روش تحلیل محتوا و آگاهی از ویژگی بوم فراگیر ایران، شهرها و شهروندان ایرانی به روش توصیفی، اصول و معیارهایی، به عنوان راهنمای طراحی فضاهای شهری فراغتی در ایران به طور خاص، ارائه گردید. در ادامه، پژوهش با استفاده از روش های پیمایشی و مقایسه ای و با هدف تحلیل شاخص های موثر بر سرزندگی فضاهای فراغتی و مقایسه این شاخص ها در خیابان قیام و دهم فروردین در شهر یزد به انجام رسید. نتایج این بررسی نشان می دهد خیابان قیام نسبت به خیابان دهم فروردین، به دلیل موقعیت در بافت تاریخی و هم جواری با بازار سنتی شهر از یک طرف و ویژگی های کالبدی، تنوع عملکردی و حضورپذیری اش از طرف دیگر، شرایط مناسب تری برای گذران اوقات فراغت شهروندان به وجود آورده است. هر چند نتایج این پژوهش حکایت از آن دارد که حتی خیابان قیام نیز دربرگیرنده ویژگی هایی است که برای حضور مستمرتر و هدفمندتر شهروندان نیازمند اتخاذ رویکردهایی متفاوت و کاراتر بر اساس ویژگی های فرهنگی، بومی و محلی شهر یزد است.

پژوهش های متعدد و متنوعی که در صد سال اخیر در زمینه «شهر اسلامی» صورت گرفته، باعث انباشته شدن حجم زیادی از متون نظری گردیده است که دیدگاه ها و نظرات ارائه شده در آنها، تعدد، تنوع و گاه تناقض و اختلاف فاحشی با یکدیگر دارند. این گستردگی و تنوع و در مواردی تناقض، موجب ابهام و سرگشتگی پژوهشگران این حوزه، به ویژه پژوهشگران جوان شده و هم چنین، فهم صحیح از حدود و ثغور و مرزهای این مطالعات را با مشکلاتی همراه کرده است. بر همین مبنا، در پژوهش حاضر سعی شده است محتوای منابع اصلی موجود و در دسترس در زمینه مطالعات شهر اسلامی بررسی و رویکردهای حاکم بر این مطالعات تبیین و تحلیل گردد، تا ضمن رفع مسائل موردنظر، موجبات تشخیص و انتخاب رویکرد صحیح در مطالعات آتی برای تدوین مبانی نظری شهر اسلامی فراهم شود. نتایج این پژوهش، که با هدف زمینه سازی برای تدوین مبانی نظری شهر اسلامی و با روش توصیفی- تحلیلی و اسنادی به انجام رسیده است، حاکی از حاکمیت سه رویکرد اصلی مورفولوژیک (فرم محور)، ساختارگرایانه، ساختارشکنانه (نقادانه) و چند زیررویکرد یا گرایش در این حوزه است.

از دیرباز فضاهای باز در معماری و شهرسازی ایران مورد توجه بوده و می توان گفت هیچ بنایی احداث نمی شده مگر آن که ساماندهی و شکل گیری صحیح فضاهای باز آن نیز مدنظر معمار بوده است. اصول پایدار معماری گذشته ایران در فضاهای باز نیز مشاهده می شود؛ از آن جمله می توان به احترام به طبیعت، توجه به تناسبات، وحدت میان کل و جزء، پایداری و هماهنگی با اقلیم، ایجاد حس مکان و هویت فضایی اشاره نمود. در این میان همیشه توجه خاصی به فضای باز در طراحی مسکن ایرانی وجود داشته است. رعایت الگوهای بومی پر و خالی در خلق فضاهای زندگی ایرانیان منطبق با فرهنگ همسازی با طبیعت این ملت در اقلیم های مختلف کشور و برای قرنهای متمادی شیوه عملکرد معماران بوده است. در قرون اخیر متاسفانه با گذشت زمان و بالاخص با حضور فرهنگ بیگانه در معماری مسکونی این سرزمین، توجه به خلق فضاهای باز پویا و هماهنگ با زندگانی ساکنان، به فراموشی سپرده شده و محدود شدن چنین اماکنی به پارکینگ ها، انبارها یا مسیرهای تردد به درون واحدهای مسکونی، عملا به کارگیری فضاهای باز را به عنوان بخشی از محیط زندگی انسان، از مجموعه های مسکونی حذف کرده است. این مقاله شامل سه بخش میباشد. دو بخش اول در فرآیند پژوهشی کتابخانه ای و با کنکاش در منابع مختلف، ابتدا به بررسی ویژگی های فضاهای باز در معماری گذشته ایران می پردازد و شکل گیری آن را در مسکن ایرانی تحلیل میکند و سپس سیر تحول الگوی فضای پر و خالی در معماری معاصر ایران و چالش های حادث شده در ایجاد فضاهای باز مجموعه های مسکونی امروزی بررسی شده است. در بخش سوم مولفان تلاش کرده اند تا با به کارگیری روش تحقیق کیفی و بر اساس شرایط موجود و قوانین کنونی معماری و شهرسازی حاکم در کشور، با تدوین راهکارها و پیشنهادهای طراحی در فضاهای باز، اصول بیانشده بخش اول در شکل گیری این اماکن را در معماری مسکونی احیا نمایند.