مسکویه
سال:1388 | دوره:4 | شماره:11 |تعداد مقالات:14

آغاز جنگ جهانی اول و حضور استعمارگران انگلیسی در جنوب ایران، مردم آزادی خواه جنوب ایران را که مدتی بس طولانی بود از ظلم و تعدیات انگلیسی ها به تنگ آمده بودند، واداشت به مبارزه علیه آنان همت گمارند. از جمله حرکت هایی که در جنوب ایران با هدف مبارزه با انگلیسی ها و بیرون کردن استعمارگران از خاک بی طرف وطن صورت گرفت، قیام ژاندارمری در شیراز به رهبری یاور علی قلی خان پسیان و حمایت احزاب و برخی نمایندگان مجلس از آن بود. این حرکت که در ابتدا توانست تمامی اتباع انگلیسی ساکن شیراز را به اسارت بگیرد و تا حدودی موفق بود، با مخالفت برخی از ایرانیان طرفدار متفقین که به همکاری با انگلیسی ها پرداخته بودند، به شکست انجامید. این مقاله بر آن است به بررسی علل و چگونگی شکل گیری این قیام و سپس دلایل عدم موفقیت آن بپردازد، و امید است با روشن کردن بخشی از تاریخ مبارزات ضد استعماری جنوب ایران، یاد شهدای آزادی خواه جنوب ایران زنده نگاه داشته شود .

خراسان در اواخر عصر ساسانیان، به دلیل اختلاف های داخلی ساسانیان، به طور مستقل از سوی دهقانان و مرزبانان اداره می شد. این گروه با توجه به جایگاهی که در خراسان به دست آوردند، پس از سقوط ساسانیان، برای حفظ موقعیت سیاسی و اجتماعی خود به همکاری با اعراب مسلمان پرداختند و اعراب مسلمان نیز، به دلیل این که علاقه ای به امور اداری و کشورداری نداشتند، آن ها را در مشاغل خود ابقا کردند. دهقانان با اخذ مالیات و خراج از مردم، علاوه بر حفظ مقام و موقعیت خود، حتی در ازای پرداخت جزیه، توانستند دین آبا و اجدادی خود را نگه دارند. خلفای اموی در قرن اول هجری سعی در حفظ نظام اجتماعی - اقتصادی خراسان داشتند، زیرا اداره این ایالت وسیع، بدون همکاری حکام محلی، دشوار بود. گرایش مردم خراسان به دین اسلام منجر به کاهش درآمد مالیاتی حکام اموی در این سرزمین شد؛ بنابراین، فشارهای سیاسی و نظامی والیان اموی برای اخذ مالیات ها زمینه شورش مردم خراسان را در برابر آن ها فراهم ساخت. در نتیجه، از اواخر قرن اول هجری شورش هایی از سوی ایرانیان (خراسانیان) و سایر گروه های اجتماعی شکل گرفت و از نتایج این شورش ها تضعیف حکومت امویان در خراسان بود.

بدون شک، یکی از بهترین روزگاران مردم کرمان در سده های اخیر، دوران پادشاهی شاه عباس صفوی و حکومت گنجعلی خان بر این دیار بوده است. قرار گرفتن بر سر راه های تجاری بندرعباس و هندوستان و توجه اروپاییان به محصول تجاری با ارزش منطقه، پشم، کرمان را مبدل به یکی از آبادترین شهرهای ایران در دوره صفویه کرده بود؛ اما این روزگار خوش عمر چندانی نداشت، چرا که در دوران پادشاهی شاه سلیمان و شاه سلطان حسین، منطقه جنوب شرق، و به ویژه کرمان، از یک سو به علت اهمال و بی توجهی امنای دولت اصفهان، و از سوی دیگر به علت شرایط خاص قندهار (کلید طلایی دروازه شرق) و بلوچستان ناراضی، گرفتار ناامنی راه ها، غارت کاروان ها و کشتار مردم توسط دسته های بلوچ شد، که نتیجه آن ها مشکلات اقتصادی و ویرانی کرمان بود. شورش حاجی محمدجعفر کرباس فروش، کدخدای اصناف کرمان، نشانه ای بارز از ناخشنودی مردم از شرایط موجود و ترس و واهمه از حملات مجدد بلوچ ها و ناامیدی از حکومت وقت را به دست می دهد. البته، شورش با پا در میانی بزرگان و علمای کرمان فرو نشست، اما دیری نپایید که دربار اصفهان و حکومت کرمان، تاوان بی توجهی خود به منطقه جنوب شرق را به سختی پس می دادند.قندهار که منطقه ای سوق الجیشی در شرق و همواره مورد منازعه ایران و هندوستان بود، در دل خود محمود غلزایی را پرورش می داد که در دو حمله در سال های 1131 و 1133 ه.ق، کرمان را به تصرف درآورد و همراهی اقلیت های ناراضی ایرانی، مانند زرتشتیان و بلوچ های سنی مذهب، با وی، سقوط اصفهان و فروپاشی سلسله صفویه را به دنبال داشت.این پژوهش از نظر ماهیت و روش در ردیف تحقیقات تاریخی قرار می گیرد و به شیوه توصیفی - تحلیلی انجام شده است .

تحولات سیاسی ایران در دوره دوم مجلس شورای ملی (1329-1327 ه ق) حول محور تنش و چالش احزاب سیاسی و تلاش مشروطه خواهان برای اصلاح نظام اقتصادی ایران بود. اما سرانجام در پی دو اتمام حجتی (التیماتومی) که دولت روسیه در ذی حجه 1329 ه.ق / دسامبر 1911 م به بهانه پایان دادن به فعالیت مورگان شوستر آمریکایی، خزانه دار کل ایران - به دولت صمصام السلطنه داد، مجلس شورای ملی دوره دوم به دستور ابوالقاسم خان ناصرالملک نایب السلطنه تعطیل و نظام مشروطه در عمل برچیده شد. این دوره که مقارن با دوران نیابت سلطنت ناصرالملک بود، به علت انحلال مجلس و چیره شدن فضای اختناق آمیز سیاسی بر کشور، به دوره استبداد ناصرالملکی شهرت یافته است. چند ماه پس از آغاز دوره فترت مجلس دوم و سوم (1332-1330 ه.ق) دولت نجفقلی خان صمصام السلطنه، که قادر به رفع مشکلات داخلی و خارجی کشور نبود، جای خود را به دولت جدیدی داد که به ریاست میرزامحمدعلی خان علاالسلطنه تشکیل یافت (صفر 1331)، دولتی که دولت روس و انگلیس آن را «دولت مقتدر» نامیدند. اگر چه در دوره مورد نظر خبری از فعالیت احزاب سیاسی و انتشار مطبوعات آزاد نبود و قسمت اعظم آن در مقایسه با دوران مجلس اول و دوم توام با اختناق سیاسی سپری شد، لیکن از ماه های میانی دولت علاالسلطنه به بعد، تلاش های جدی ای از سوی عناصر ملی و آزادی خواه به منظور احیای نظام مشروطه صورت گرفت. نوشته حاضر تلاش دارد ضمن معرفی اجمالی اوضاع سیاسی ایران در دوره فترت مجلس، کوشش آزادی خواهان برای احیای نظام مشروطه را به اختصار مورد ارزیابی قرار دهد.

آیین های خاک سپاری و نحوه رفتار با کالبد درگذشتگان و نیز مراسم سوگواری و اهدای قربانی ها، از مهم ترین وجوه حیات دینی است. ترکان از دیرباز با اقوام ایرانی، به ویژه ایرانیان شرقی، شامل اقوام کوچنده سکایی و نیز مردم یکجانشین سغدی و خوارزمی، در ارتباط بودند. این نوشتار بر آن است که نفوذ و تاثیرات باورهای ایرانی را در امر تدفین نزد ترکان باستان باز کاود. در این تحقیق کوشش شده است از نتایج حفاری های باستان شناختی، گزارش مورخان و نویسندگان عصر باستان و نیز پژوهش های دانشمندان ایران شناس و ترک شناس معاصر بهره گرفته شود.نگارنده بر آن است که نحوه رفتار ترکان باستان با مردگان خویش، از آن جمله رها کردن اجساد در طبیعت، مراسم قربانی اسب و انسان، و دفن آن ها همراه مردگان، با موقعیت اجتماعی ممتاز و نیز شکل و سازه مقبره و همین طور واژه «گور»، نشان از نفوذ عناصر ایرانی دارد.

یکی از مهم ترین رخ دادهای تاریخ معاصر ایران، نهضت مشروطیت است که مظهر تحولی بزرگ بوده است. از جمله دستاوردهای مهم مشروطیت، شکل گیری انجمن ها و مدارس با دیدگاه های سیاسی متفاوت بود که نقش موثری در تحولات سیاسی عصر مشروطه داشته اند. مازندران اگر چه در جنبش های رهایی از ظلم و استبداد، همانند تهران، رشت، اصفهان و تبریز نبود، اما به دلیل نزدیکی به تهران و رشت، از تحولات آن سامان متاثر شد و با داشتن چهره هایی همچون ملاعبداله مازندرانی (مقیم عتبات)، شیخ کبیر ساروی، شریف العلما، سعیدالعلما، شیخ کبیر بارفروش (بابل)، و چهره های سیاسی نظیر محمدولی خان تنکابنی (سپهسالار اعظم)، علی خان دیوسالار کجوری، احسان اله خان ساروی و ملامحمد علامه، منشا تحولات و تاثیرات مهمی در روند شکل گیری مشروطه خواهی و نیز تاسیس انجمن ها و مدارس در منطقه گردید.تاسیس انجمن ها و مدارس فقط مربوط به تهران نبود، در شهرستان ها نیز انجمن ها اقدام به تاسیس مدارس به سبک جدید نمودند. مازندران نیز از این امر مستثنی نبود. در شهرهای ساری، بارفروش (بابل) و تنکابن، انجمن ها و مدارس مشروطه خواهی تشکیل گردید، که در این بین، روحانیان متنفذ مازندرانی نقش اساسی داشتند. اما این حرکت دوامی نیافت، چرا که دسته بندی های مشروطه خواهی و مشروعه خواهی از یک سو، و اختلافات و کشمکش های فراوان بر سر انتخاب نماینده و تاسیس انجمن ایالتی و ولایتی در شهرهای ساری و بارفروش از سوی دیگر، باعث بی ثباتی اوضاع مازندران و سربرآوردن سرکردگان محلی بر له یا علیه مشروطیت گردید. از طرفی، با شروع استبداد صغیر و قدرت گرفتن مشروعه خواهان، برخی از روحانیان متنفذ مازندرانی تغییر رویه دادند و خواسته یا ناخواسته در مسیر استبداد محمدعلی شاهی گام برداشتند. این مقاله تلاش دارد چگونگی تشکیل، فعالیت ها و پی آمدهای انجمن ها و مدارس مشروطه خواه و مشروعه خواه، و نیز نقش روحانیان مازندران در مشروطه اول را مورد مطالعه قرار دهد.

تا نگردی آشنا زین پرده رمزی نشنوی             گوش نامحرم نباشد جای پیغام سروشاساطیر در میان همه ملت ها و اقوام وجود دارند و به عنوان بخشی از فرهنگ قومی، بومی و ملی، چه در میان ملت ها و جوامع شهرنشین و چه قبایل پراکنده، اعتقادات اسطوره ای در شکل آیین ها و رسوم به چشم می خورند. اساطیر دیدگاه های جامعه ای را منعکس می کنند که در آغاز به آن تعلق داشته اند، دیدگاه های مردم نسبت به خیر و شر، خدایان و دلاوری های قهرمانان و موجودات افسانه ای.اسطوره حاصل و عصاره تفکر و اعتقادات و ناشی از اندیشه بشر است و یکی از عنصرهای اصلی سازنده فرهنگ قومی جوامع نخستین بوده و به عنوان بخشی از هویت اقوام و برآورنده نیازهای معنوی و مادی انسان به شمار می رفته است؛ پس می تواند مشخص کننده ساختار حیات اجتماعی یک قوم و ملت باشد. اساطیر در نمادها متجلی می شوند. وقتی این نمادها به اساطیر کهن یک سرزمین مربوط می باشند، ناخودآگاه بر جان و روان هر فرد تاثیر می گذارند.در این مقاله اسطوره به عنوان نمادی از تاریخ درنظر گرفته شده است و برخی از نمادهای اساطیری در تاریخ فرهنگی ایران، در منابع مربوط به پیش از اسلام و پس از اسلام مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته اند و منشا اساطیر و تغییراتی که در طول زمان در آن ها ایجاد شده و سیر این تحول، مورد بررسی واقع شده است.یافته های این تحقیق نشان می دهد که با بهره گیری از اساطیر، می توان رفتارهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و روانی اقوام گوناگون را تحلیل کرد.

دوران قاجار، دورانی است که زنان در طبقات مختلف جامعه موقعیت مناسبی نداشتند، چرا که معضلات متعددی گریبان گیر آنان بود و سرنوشت شان در دست کسانی غیر از خودشان قرار داشت.زن در جامعه قاجاری همواره در معرض تهدید خطرات گوناگونی بود که زندگی وی را دچار تغییرات ناخواسته می کرد. برای مثال، مطرود و بی پناه ماندن در اثر بی مهری شوهران، به دلیل ازدواج مجدد یا طلاق و نداشتن آگاهی از حقوق اجتماعی خود، که از تبعات ازدواج زودرس و ماندن در اندرونی ها بود؛ همچنین نبود آموزشی درست و فراگیر برای همه زنان از تمام اقشار جامعه، به این منجر می شد که تا قبل از انقلاب مشروطه تقریبا اکثر زنان ایرانی بجز مواردی در طبقات اجتماعی بالا برای خود هیچ حقی قائل نبودند.بیگانگان بسیاری که در دوران قاجار، به دلایل مختلفی به ایران سفر کردند، در سفرنامه های خود به توصیف زندگی زن ایرانی پرداخته اند و آثار آنان انعکاسی از سختی ها، ناملایمات و موقعیت اجتماعی زنان دوره قاجاریه است.در این پژوهش، سعی شده است به مساله بهداشت روانی و جسمانی زن قاجار از دید سفرنامه نویسان پرداخته شود؛ زیرا سفرنامه نویسان، بهداشت روانی و جسمانی زن ایرانی را، به علت اهمیت فردی و اجتماعی اش، مورد بررسی قرار داده اند.

لوطیان در عصر قاجار به عنوان یکی از نیروهای موثر اجتماعی درون شهری، نقش مهمی در عرصه های سیاسی و اجتماعی ایفا نمودند. ایشان در دوران مشروطیت عملا به دو گروه معارض و متخاصم (لوطیان مردم گرای حامی انقلاب و لوطیان واپس گرای حامی ارتجاع) تقسیم شدند. اگر چه در ابتدا کامیابی هایی نصیب لوطیان مردم گرا گردید، اما عدم موفقیت و عدم تحقق آرمان های مشروطه سبب افول لوطیان مردم گرا شد. چنین به نظر می رسید که با به قدرت رسیدن رضاخان، اقتدار و حضور لمپن ها در جامعه دو چندان گردد، اما نه تنها چنین نشد، بلکه حضور لمپن ها در عرصه های سیاسی و اجتماعی به حداقل رسید. بی شک نمی توان چنین استنباط نمود که لمپن ها در مدت زمان اندکی رو به اضمحلال رفته باشند. مقاله حاضر بر آن است تا چگونگی و علل پیدایش لومپن ها و گذار آنان از دوران مشروطیت به عصر پهلوی اول را بررسی نماید.

تعدد زوجات در عصر ناصری در میان طبقات مرفه جامعه رواج داشت. زنان که در بیش تر اوقات نقشی در انتخاب همسر خود نداشتند، به عنوان زن عقدی، صیغه ای و یا کنیز به حرم سراها راه می یافتند. و به نسبت موقعیت خانواده خود از حقوق و مزایای متفاوتی بهره مند می گشتند.در راس حرم سراها، حرم سرای با شکوه ناصرالدین شاه با زنان بسیار از طوایف گوناگون قرار داشت، که ظاهرا در رفاه می زیستند. کثرت زنان در حرم سراها، بالاخص در حرم شاهی، محیطی را برای رقابت، حسادت و نزاع بانوان فراهم ساخته بود که هم خطر واگذاری آنان به دیگر رجال و امرا به منظور تحکیم روابط وجود داشت، و هم رواج خرافات و مفاسد اخلاقی، حتی قتل، را در پی داشت. این مقاله با بررسی منابع به علل گرایش مردان طبقه اشراف، به خصوص ناصرالدین شاه، به تعدد زوجات و پی آمدهای آن پرداخته است.