زبان پژوهی
سال:1390 | دوره:3 | شماره:5 |تعداد مقالات:12

در این مقاله، کاربرد صورت های اشاری فارسی را در ارتباط زبانی فرد نابینای مطلق و فرد بینا، از دیدگاهی صرفا زبان شناختی بررسی کرده ایم. بدین منظور، نخست، صورت های اشاری و انواع آن را معرفی کرده ایم. صورت های اشاری به عنوان ابزاری زبانی، کاربردهای بسیاری دارند؛ زیرا در تعامل زبانی فرد نابینا و بینا، قطعا یکی از دو طرف مکالمه، حس بینایی ندارد و مساله نابینایی، بر ارتباط زبانی بین آنها به ویژه در کاربرد صورت های اشاری اثر می گذارد. بر این اساس، در پژوهش حاضر، برای تفکیک صورت های اشاری با مصداق عینی از صورت های اشاری با مصداقی غیرعینی، از دسته بندی لوینسون (1983) درباره انواع صورت های اشاری استفاده کرده ایم و پس از پنج ماه مشاهده و مصاحبه با پنج نابینای تحصیل کرده، صورت های اشاری فارسی را در ارتباط زبانی فرد نابینای مطلق و فرد بینا و نیز مشکلات احتمالی در برقراری ارتباط فرد نابینا با بینا را توصیف کرده ایم. نتایج این بررسی ها نشان می دهد که ادراک تمام صورت های اشاری مکانی و برخی صورت های اشاری شخصی، اجتماعی و زمانی دارای مصداق های عینی، از جهاتی برای مخاطب نابینا مشکل ساز است و او برای کاربرد این صورت های اشاری، لزوما باید به وسیله قوه لامسه یا شنوایی، مواردی را که بدان ها اشاره می شود، از پیش شناسایی کرده باشد. به دلیل محدودیت هایی که در این زمینه و به ویژه در شناسایی اشیاء جدید وجود دارد، فرد نابینا برای ارجاع به اشیاء پیرامونش، از صورت های اشاری، کمتر استفاده می کند.

در این مقاله، نخست ریشه شناسی از دید زبان شناسی تاریخی تعریف شده است و پس از آن، پیشینه ای از ریشه شناسی های انجام شده ذکر گردیده است؛ سپس انواع ریشه شناسی شامل عالمانه، شبه عالمانه، و عامیانه مطرح شده، آن گاه، بحث ریشه شناسی های عامیانه به طور مفصل و همراه با مثال هایی در حوزه فرهنگی ایران شرح داده شده است. این مثال ها مربوط به جای نام های ایران است که به دلایل و اغراض گوناگون از جمله مسائل و تعصبات قومی و قبیله ای ریشه های غیرایرانی برای آنها تراشیده شده است. در این مقاله کوشش شده ریشه ایرانی آنها روشن شود. در پایان، هدف از این نوع ریشه شناسی و دامن زدن بدان از سوی برخی اقوام ایرانی و نیز پیامدهای آن به بحث گذاشته شده است.

ویژگی های آوایی و الگوی تکیه زیروبمی در گروه واژه بست و کلمه واجی نشان می دهد که گروه واژه بست با کلمه واجی متفاوت است. الگوی تکیه زیروبمی H* بر روی هجای آخر کلمه واجی و در گروه واژه بست، بر روی هجاهای قبل از واژه بست قرار می گیرد؛ بنابراین، از نظر نوایی واژه بست مستقل از کلمه واجی است؛ همچنین هیچ نشانه ای از نواخت کناری خیزان H- بعد از گروه های تکیه ای غیرپایانی یا غیرهسته دیده نمی شود؛ بلکه نواخت کناری از نوع L- است و افزایش میزان  F0بر روی واژه بست، پدیده دیرکرد قله هجا نام دارد.

یکی از دانش هایی که با قرآن کریم ارتباطی تنگاتنگ دارد، علم نحو است؛ زیرا هر چند خود از قرآن برخاسته است، عامل اصلی برای درک مفاهیم و تفسیر آن محسوب می شود. از میان شاخه های این علم، اعراب قرآن از جایگاهی ویژه برخوردار است؛ چون اگر نحو را ستون استوار دانش های قرآنی بدانیم، اعراب قرآن خلاصه آن به شمار می رود؛ به همین دلیل، از زمان های گذشته تاکنون، بزرگ ترین عالمان در این عرصه گام نهاده و با خلق آثاری جاودان، هر یک به سهم خود در جهت حفظ زبان این کتاب آسمانی کوشیده اند. تحقیق درباره اعراب قرآن و عالمان برجسته این حوزه بیانگر آن است که نحاس و عکبری از بزرگ ترین عالمانی هستند که در کتاب های تفسیر و نحو، به نظرهایشان تکیه شده است؛ بنابراین، در این مقاله، کتاب های اعرابی ایشان، یعنی اعراب القرآن نحاس و املاء ما من به الرحمن عکبری را معرفی و روش تالیف آن دو را بررسی می کنیم و محتوای آنها را نیز به صورت موردی با یکدیگر مقایسه می کنیم. با توجه به اینکه عکبری دو قرن پس از نحاس می زیسته است، این دو کتاب با وجود شباهت های فراوان، مثل بررسی اعراب قرآن از اول و به ترتیب سوره ها، تفاوت هایی هم با یکدیگر دارند. در این پژوهش، نمونه هایی از این تفاوت ها را در سه حوزه اعراب، قرائت و شواهد نشان خواهیم داد.

مقاله حاضر کوششی است برای توصیف گفتار کودکان شش ساله، فارسی زبان و تهرانی در قالب نظریه نقش گرای نظام مند هلیدی و متیسن (2004) که از منظر فرانقش متنی این نظریه انجام شده است. ضرورت و اهمیت چنین پژوهشی از آن جهت است که با وجود اهمیت مطالعه گونه گفتاری در بررسی های زبانی، پژوهش های توصیفی درباره زبان فارسی و به ویژه گونه گفتاری این زبان و در حوزه گفتار کودکان، بسیار اندک اند. داده های مطالعه شده در این رساله، مشتمل بر بیش از 4200 بند خبری ساده و مرکب است. این داده های گفتاری متعلق به کودکان، از پژوهشی انجام شده در سال های 1380 تا 1384 با نام بررسی واژگان پایه در کودکان ایرانی استخراج و تهیه شده و از طریق بیان چهارده داستان مصور (آزمون تولیدی) از سوی بیست کودک فارسی زبان جدیدالورود به پایه اول دبستان در شهر تهران (شامل ده دختر و ده پسر انتخاب شده به طور تصادفی) به دست آمده اند. هر داستان با سه یا چهار تصویر رنگی و گویا نمایش داده شده است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که:الف) نود درصد از بندهای گونه گفتاری زبان فارسی در کودکان، ساده و ده درصد دیگر، مرکب اند؛ب) میزان بروز آغازگرهای تجربی نشان دار در گونه گفتاری زبان فارسی در کودکان، هجده درصد است؛ج) حذف ضمیر فاعلی در گونه گفتاری کودکان، تمایلی غالب، بی نشان و حدود 55 درصد است؛د) در گونه گفتاری کودکان، میزان کاربرد آغازگرهای مرکب/ چندگانه، سی درصد است؛ه) در توالی های آغازگرهای مرکب/ چندگانه در گونه گفتاری زبان فارسی در کودکان، این سلسله مراتب مشاهده شده است: متنی- تجربی (98 درصد) > بینافردی- تجربی (1.5 درصد) > متنی- بنیافردی- تجربی (1 درصد)؛و) آغازگر متنی در 98 درصد از آغازگرهای مرکب/ چندگانه به کار رفته است؛ز) فراوان ترین آغازگر متنی، کلمه «بعد» و گونه هایش و پس از آن، کلمه «دیگر» و گونه هایش بوده است؛ح) در بندهای پیرو، آغازگر متنی بیشتر «که» است و پس از آن، «تا» بسیار کمتر به کار رفته است؛ط) در گونه گفتاری کودکان، کاربرد آغازگر بینافردی در آغازگرهای مرکب/ چندگانه تنها دو درصد است.

در این مقاله، از منظری نشانه شناختی و بر مبنای مکتب پساساخت گرایی به ترجمه شعر نگریسته ایم. توجه به بازی و سیلان نشانه ها در فضای باز گفتمان شعر، روابط بینانشانه ای و بینامتنی و وجود رمزگان های فرهنگی درون متن شعر، رابطه ترجمه و سپهرنشانه ای از مباحث مورد توجه ما در این مقاله است. ترجمه شعر همواره عرصه ای بحث برانگیز و قابل تامل بوده و یکی از مسائلی که این کار را دشوار می کند، بازی نشانه ها و حضور رمزگان فرهنگی است. به یقین، ترجمه های تحت اللفظی توان انتقال کیفیت شعری را ندارند و در بسیاری از ترجمه ها، روابط درون متنی و بینانشانه ای و حتی ماهیت نشانه ها تغییر می کند. هدف ما از نگارش این مقاله آن است که نشان دهیم هنگام ترجمه شعر، برخی نشانه ها حفظ می شوند، برخی به نشانه های متناسب با رمزگان فرهنگی زبان مقصد تغییر می کنند و بعضی هم محو می گردند. بدین منظور، ترجمه های کریم امامی و احمد محیط را از شعرهای شاعرانی چون سپهری، فروغ فرخزاد، شاملو و نیما یوشیج بررسی کرده ایم تا نشان دهیم که بازی نشانه ها ترجمه شعر را دشوار می کند. از سویی دیگر، در روند ترجمه، مترجم پیوسته در فضایی بینافرهنگی میان فرهنگ زبان مبدا و مقصد قرار دارد. در این فضا، رمزگان های مشترکی وجود دارند که فضای نشانه ای گسترده ای را می سازند. این فضای بافتمند فرهنگی و تاریخی، همان سپهرنشانه ای است. در فرایند ترجمه، از یک سپهرنشانه ای به سپهرنشانه ای دیگر می رویم.

انگیختگی به معنی وجود سرنخی در صورت، برای رسیدن به معناست و به طور مستقیم، ما را از صورت به معنا رهنمون می شود؛ بدان معنا که رابطه صورت و معنا همواره یا تنها قراردادی نیست و یا اینکه گاه رابطه قراردادی به رابطه تصویرگونه مبدل می شود. یکی از انواع انگیختگی، انگیختگی در سطح واژه های مرکب است. واژه مرکب شفاف، واژه ای است که از مجموع معنای اجزای آن بتوان به معنای کلی دست یافت. درباره انگیختگی، گروهی بر این باورند که واژگان ابتدایی بشر انگیخته بوده اند و با گذشت زمان، به دلیل روی دادن تغییرهای آوایی و یا دگرگونی های دیگر، درجه انگیختگی واژگان کاهش یافته است. در این پژوهش، به صورتی عمیق تر و دقیق تر به این پدیده نگریسته ایم و برای بررسی این فرضیه، با انتخاب چهار متن سفرنامه از زمان حال و استخراج 2800 واژه محتوایی از آنها، انگیختگی واژگان مرکب را در این متن ها بررسی کرده ایم؛ سپس این واژه ها را با 2800 واژه استخراج شده از چهار متن در دویست سال پیش مقایسه کردیم تا با بررسی ها و مقایسه های آماری دریابیم که از دویست سال گذشته تاکنون، واژگان مرکب زبان فارسی به سمت انگیختگی رفته اند یا ناانگیختگی. مقایسه نتایج حاصل از بررسی این دو دوره نشان می دهد که در شمار واژگان مرکب نیمه انگیخته در زبان فارسی، در زمان حال، افزایشی معنادار نسبت به دویست سال پیش صورت گرفته است؛ اما در شمار واژگان مرکب انگیخته، ناانگیخته و در مجموع واژگان مرکب، تغییری معنادار روی نداده است؛ بنابراین شاید بتوان گفت از دویست سال گذشته تا کنون، واژگان مرکب نیمه انگیخته در زبان فارسی، بیشتر به سمت شفافیت پیش رفته اند تا تیرگی.

در پژوهش حاضر، اختلال های کنشی را در بیان شفاهی اسم های ساده (مانند کتاب)، مرکب فعلی (مانند کمربند) و مرکب غیرفعلی (مانند کتاب خانه) زبان فارسی در دو بیمار زبان پریش بروکا و یک بیمار ترانس کرتیکال حرکتی، به صورت موردی و با استفاده از آزمون های نامیدن در مواجهه و تکرار مطالعه می کنیم تا روی کرد استفاده شده از سوی آنها را در تولید این اسم ها مشخص کنیم. در این مطالعه، تفاوت معناداری بین خطاها در کاربرد اسم های ساده و مرکب و نیز بین نوع خطا و هسته نحوی و معنایی اسم های مرکب دیده می شود؛ در صورتی که بین میزان خطا و مقوله دستوری سازنده اسم های مرکب فعلی و غیرفعلی، ارتباط معناداری وجود ندارد. بیماران اسم های ساده را به صورت کلی، اسم های مرکب را در آزمون تکرار به صورت تقطیع و در آزمون نامیدن، هم به صورت کلی و هم به شکل تجزیه به اجزای سازنده پردازش کرده اند.

تصریف یکی از پدیده های مهم زبانی است که پژوهش درباره آن در حوزه زبان مازندرانی، جز به گونه ای مختصر و یا در حاشیه مباحث دیگر صورت نپذیرفته است؛ در حالی که این نوع پژوهش، برای روشن کردن نقطه های تاریک صرف این زبان، ضروری می نماید. در این راستا، در مقاله حاضر توصیف و بررسی ویژگی های تصریفی زمان، شخص و شمار را در فعل های بسیط مازندرانی مبنای کار خود قرار داده ایم. پس از توضیحی مختصر درباره فرایند تصریف و مفاهیم بنیادین آن، این سه ویژگی و شیوه های تبلور آنها را شناسایی کرده ایم و از این رهگذر کوشیده ایم مسائل مبهم و شبهه ناکی چون پسوند مصدر ساز/essen /، کیفیت شناسه ها، کیفیت پیشوندهای تصریفی و تغییرهای آوایی حاصل از افزودن این وندها در ستاک فعل و همچنین چگونگی تصریف گذشته نقلی را روشن کنیم.

افعال متعدی در زبان فارسی به لحاظ تظاهر «را» همراه مفعول آنها عملکرد متفاوتی دارند (طبیب زاده، 1385). در این نوشتار نگارنده در پی یافتن پاسخ به این سوال است که آیا این تفاوت عملکرد افعال متعدی، ارتباطی به مشخصه معنایی نمود فعل دارد یا خیر. به این منظور پیکره ای متشکل از 40 فعل متعدی زبان فارسی با پیروی از طبقه بندی وندلر (1967؛ 1957) و با استفاده از مشخصه های روستین (2004) بر اساس نمود طبقه بندی شد. سپس ارتباط تفاوت رفتار این افعال به لحاظ تظاهر «را» با طبقه آنها بر اساس نمود بررسی شد. نتیجه بررسی این رابطه را تایید کرد و نشان داد مفعول افعال غایتمند، حصولی و فعالیتی می تواند همراه با «را» یا بدون آن به کار رود ولی مفعول افعال ایستا الزاما همراه با «را» به کار می رود. نتیجه آن که تفاوت رفتار افعال متعدی به لحاظ تظاهر «را» به همراه مفعول آنها بر اساس مشخصه نمود افعال قابل تبیین است.