الهیات تطبیقی
سال:1395 | دوره:7 | شماره:16 |تعداد مقالات:13

آموزه تشبیه و تنزیه یکی از پیچیده ترین آموزه های کلامی است که از دیرباز متفکران اسلامی را به خود مشغول کرده است. از یک سو، اهل حدیث و اشاعره و ازسوی دیگر، معتزلیان و گروهی از متلکمان شیعه با قرائت های کاملا متفاوتی بدین آموزه نظاره کرده اند. گروه اول به سمت تشبیه و گروه دوم به سمت تنزیه سوق یافته اند.و اما در این میان ابن عربی و شارحان مکتب او به قرائتی جدید، یعنی تشبیه در عین تنزیه دست یافته اند که این نظریه مطابق برخی از آموزه های شیعی است. صدرالدین محمد شیرازی، مشهور به ملاصدرا، با بهره گیری از همین نظریه اخیر، درصدد عرضه قرائت نوینی از آن برآمد و چنانچه در ادامه مقاله آمده است، این تقریر، عقلی ترین بیان در شرح این مساله است. در این نوشتار تلاش شده است پس از بیان مختصری در توضیح مکاتب مختلف در این موضوع، جایگاه تقریر وحدت تشکیکی وجود در حکمت متعالیه مطرح و نقطه قوت آن را بررسی شود.

حضرات خمس، حقیقتی جامع در عرفان اسلامی است که نخستین بار در مکتب ابن عربی به شکل مصطلح آن مطرح شد. حضرات خمس ناظر بر درجات و مقامات وجود مطلق و مراتب کلی هستی است که جایگاه ظهورات و تجلیات حق تعالی است. قیصری و امام خمینی که هر دو متاثر از آموزه های مکتب ابن عربی هستند، تمایز آرای آشکاری با یکدیگر و با سایر عرفا در این زمینه دارند و در برخی موارد، ابداعاتی را نیز می توان در آن ها سراغ گرفت. به اعتقاد ایشان، مراتب وجود، منحصر در پنج حضرت است که عبارتند از: لاهوت، جبروت، ملکوت، ملک و انسان کامل. از میان این حضرات، لاهوت، جزء مراتب ذات است و بر مرتبه ذات و احدیت اطلاق می شود. سه مرتبه دیگر نیز ازجمله مراتب خارج محسوب می شوند. همچنین انسان کامل، جامع حضرات پیشین است و از آن تحت عنوان کون جامع یاد می شود. گونه رویکرد قیصری و امام خمینی به موضوعات عرفانی و ازجمله حضرات خمس، تحت تاثیر سنتی است که از آن برخاسته اند. بدین لحاظ، عرفان امام خمینی، رنگ و بوی عرفان شیعی دارد. تطبیق آرای قیصری و امام در مواردی نظیر مفهوم وجود، اسماء و صفات الهی، مفاتیح غیب، عماء، مراتب ذات حق، مراتب خارج، انسان کامل و نظایر آن ها که همگی داخل در مقوله حضرات خمس هستند، اختلافات مبنایی ایشان را در این زمینه به خوبی تبیین می کند. تفاوت تاملات عرفانی این دو عارف برجسته، بویژه در مساله حقیقت محمدیه و اضافه شدن حقیقت علویه در عرفان امام، جلوه بیشتری می یابد.

مساله مرگ، مساله همیشگی بشر بوده است و ادیان و مکاتب فلسفی و کلامی، آن را ازجمله دغدغه های وجودی و معرفتی انسان می دانند. توجه به موضوع مرگ در آثار آگوستین و ارتباط آن با مقوله گناه کمتر مطرح شده است. بررسی آثار آگوستین نشان می دهد که وی با توجه به آیین مسیحیت، به ویژه تعالیم پولس، بیش از پیشینیان به ارتباط مرگ و گناه توجه دارد. او مرگ را بر مبنای گناه نخستین و دیگر گناهان توجیه می کند و حتی گناه را علت مرگ می داند. به باور آگوستین، خداوند انسان را به گونه ای آفریده است که اگر گناه نمی کرد، از زندگی جاودانه برخوردار می شد. اقسام مرگ اعم از مرگ جسم، مرگ نفس و مرگ ابدی در اثر نافرمانی به سراغ انسان می آید. وی تاکید می کند که اولین زوج بشری بر اثر عصیان و بر مبنای داوری عادلانه خداوند مجازات شدند. همچنین نسل بشر در اولین انسان، حاضر بود؛ بنابراین، مجازات گناه دربردارنده همه انسان هاست؛ ازاین رو، هر انسانی درحالی متولد می شود که ذات او آلوده به گناه نخستین است. وی درمورد گناه نخستین و پیامدهای آن به افراط می گراید و هیچ کسی را به جز حضرت عیسی و مادرش از گناه مبرا نمی داند.

از گذشته دور، حل و توجیه مساله «شر» ازجمله پرسش های همیشگی و دشوار بشر در مسیر فهم هستی بوده است. سابقه و دیرینه این مساله در عرصه دین و نیز ادبیات، نشانه نقش آن در جهان بینی بشر نسبت به ریشه های وجودی آن است و این یکی از دلایل مهم توجه ویژه سنت های کلامی فلسفی به این مساله است. فیلسوفان و متالهین آگاه بوده اند که توجیه شر در زمینه باور و اعتقاد دینی کاری است سترگ؛ بنابراین تلاش آنان همواره موفقیت آمیز نبوده است. توجیه این مساله گاهی به ثنویت و چندخدایی انجامیده و گاهی نیز عملا به بروز تعارضات نظری منجر شده است. از دیدگاه مانی - که برخاسته از برخی سنت های کهن دینی و آیینی ایران زمین است - شر (تاریکی)، داخل در سرشت موجودات زمینی و این جهانی است. آیین مذکور مدعی است در پی تحقیق کشف قوانین حاکم بر این هستی مرکب از خیر و شر و روند رهایی و تطهیر از آن است. اندیشه های مانی در برخی مذاهب کهن ایرانی و غیرایرانی، در پهنه هند و آفریقا و آسیای میانه تاثیر گذاشت. آگوستینوس سال ها معتقد بود دین مانی تنها تفسیر عقلانی پذیرفتنی از نحوه شکل گیری جهان است؛ زیرا منشأ شر را به درستی تبیین کرده است. برخی شر را حاصل نقص و ضعف در اراده دانسته اند و برخی دیگر – از جمله در بسیاری از سنت های فلسفی و کلامی عالم اسلام- شر را نتیجه فقدان کمال و غیبت خیر می دانند و برای آن اصالتی قائل نیستند. مساله مهم در این نوشتار، تبیین وجه وجودی شر به طریقی است که در مذهب مانی تدارک شده است؛ نوعی حضور واقعی شر و در عین حال ضدیت آشکار آن با خیر در پهنه گیتی و نیز توجه به علل ثنویتی که از درون آثار مانی راه به بیرون باز می کند و بنا بر ادعا، در مراحلی بالاتر به وحدت و یگانگی می رسد. اگر صرف نظر از مبدایی که مانی برای واقعیت شر در نظر گرفته است، آن را در اثر درآمیختگی با خیر، مخلوقی زنده و یگانه با خیر ببینیم، نیازمند نگاهی پدیدارشناسانه به شر هستیم؛ آن هم از جنبه وجودی و نه از حیث عدمی آن؛ اما در اینکه این تصویر بتواند در برابر نقد عقلی و نظری تاب بیاورد یا خیر، نکته دیگری است که به اجمال تلاش شده است برخی از کاستی های این شیوه نقد و بررسی – که به دنبال تبیین شناختی شر در حوزه نظری است – ارائه شود.

مساله وحدت وجود ازجمله مهم ترین و پیچیده ترین مطالب فلسفی و عرفانی است. این مساله همواره محل بحث و تامل اندیشمندان بسیاری بوده است. برخی چون ابن عربی، قونوی، عبدالرازق کاشانی با رویکرد شهودی و کسانی چون ملاصدرا با رویکرد عقلی و صبغه فلسفی آن را اثبات کرده اند و کسانی همچون علاءالدوله سمنانی، این مساله را به چالش کشیده و نقد کرده است. در این نوشتار، تلاش شده است دیدگاه ملا محمدمهدی نراقی در مساله وحدت وجود، بررسی و موضع نقادانه اش بر آراء اندیشمندان این مساله به ویژه نظریه ملاصدرا و عرفا تبیین شود. ابتدا، دیدگاه اجمالی ایشان در مورد وحدت وجود، مطرح و در نهایت، انتقادات این حکیم بزرگوار نسبت به نظریات مربوط به آن بیان شده است.

حذف علت غایی در تاریخ اندیشه، در مباحث علمی و فلسفی تغییراتی ایجاد کرده است و این موضوع عامل تغییر نگرش انسان به بحث خداوند بهعنوان یک خالق و قدرت لایزال بوده است و اصلیترین مساله انسان، یعنی بحث درباره معنای زندگی او را تحت تاثیر قرار داده است. این امر، دلیل اصلی بهحاشیهراندن اولوهیت خداوند و جایگزینشدن قوای انسانی شده است که نتیجه نهایی آن حاکمیت رویکردهای نیهیلیستی و پوچ گرایانه بوده است. به دنبال آن، استیلای سکولاریسم و دینپیرایی مساله معنای زندگی انسان را به چالش کشیده است و پس از آن، انسان خداوند را نه همچون منشأ معنا، بلکه بهعنوان مانعی بر سر راه زندگی می داند. ازاینرو، بر آگاهی و اراده خود تکیه می کند و خود را آفریننده معنای زندگی میپندارد. به همین دلیل، بحث کشف و جستجوی معنای زندگی، دستخوش تغییر شده است و به جای آن، رویکردهای معنا آفرین و سخن از جعل معنا، جایگزین شدهاند. این مساله که آیا انسان سازنده و آفریننده معنای زندگی خویش است یا آن را از عاملی بیرونی کسب میکند، امروزه به چالش بزرگی برای بشر تبدیل شده است. تقابل اندیشمندان خداباور و ملحد اهمیت چنین مسائلی را دوچندان می کند. به همین دلیل، در این پژوهش تلاش شده است برای این پرسش، با توجه به دو رویکرد خداباور و غیرخداباور کیرکگور و سارتر، که از اندیشمندان مکتب اگزیستانسیالیسم و از پیشگامان تحولات شگرف فلسفه معاصر هستند، پاسخی مناسب بیابیم. ازیکسو، تکیه کیرکگور بر سابجکتیویته بهعنوان یک حقیقت پایدار برای کشف معنای آبجکتیو زندگی با توجه به سپهرهای هستی، و ازسویدیگر، بیمعنابودن بنیادین زندگی به دلیل وجودنداشتن خداوند از نظر سارتر که با توجه به آگاهی انسان میتوان به روش سابجکتیو برای آن معنایی جعل کرد، ژرف اندیشی شده است.

ابن میمون آندلسی «عقل» را مهمترین ممیزه انسان از سایر حیوانات و نعمتی از جانب خداوند برای بشر می داند که مهمترین عامل پیونددهنده بین او و حق تعالی می باشد. به باور این متفکر، میزان بهره گیری از این گوهر است که مراتب افراد در قرب و بعد نسبت به باری تعالی را تعیین نموده و بکارگیری و بهره گیری ازعقل و علم در عرصه اجتماعی را نیز موجب رشد جامعه و تعاملات حسنه در میان مردم می داند. ابن میمون به عنوان یک خاخام برجسته یهودی، پیروی از فرامین شریعت حضرت موسی را راهی می داند که می تواند انسان را به کمالات مادی و معنوی نائل نموده و زمینه شکوفایی عقلی و خلقی جامعه را فراهم آورد. در همین راستا وی مراتبی را برای سیر تکاملی انسان برشمرده و معتقد است که صرفا وصول به مرتبه پایانی که دربرگیرنده معرفت به حقایق و خصوصا معرفت به خداوند و افعال اوست می تواند سعادت حقیقی را برای انسان فراهم آورد. با این حال به عقیده ابن میمون، هیچ یک از این محاسن نمی تواند توجیه کننده قول به محوریت انسان در میان جمیع مخلوقات و اینکه او غایت خلقت ممکنات است، محسوب گردد.قریب به دیدگاه های فوق را در آراء صدرالمتالهین شیرازی نیز می توان یافت. نزد او «ناطقیت»، به عنوان ممیزه اصلی انسان از سایر حیوانات است و ادای حق عقل در دو بعد نظری و عملی آن، موجبات سعادت و کمال حقیقی انسان را فراهم می آورد. در این رویکرد،پیروی از قوانینی که در عرصه های فردی و اجتماعی توسط شریعت مصطفی (ص) در قالب عبادات، معاملات و قواعد اخلاقی، مقرر شده است، به عنوان بهترین دستورالعمل برای شکوفایی انسانیت بر شمرده می شود.با این حال در اندیشه صدرایی نیز کمالات عقل نظری، مرتبه ای والاتر از عقل عملی دارد و مراعات دستورات قوانین شرع در قوالب مزبور، طریقی برای وصول به سعادت نهایی انسان در بعد نظری که عبارت از مشاهده معقولات و حقایق و اتحاد با حق است، به شمار می آید. با وجود توانایی های نهفته در عقل، صدرا نیز مانند ابن میمون، انسان را تنها در میان مخلوقات عالَم ماده دارای محوریت دانسته و باور به خَلق تمام ممکنات از بهر انسان را نمی پذیرد.

خلود اهل نار و عذاب ابدی یکی از بحث های مهم و پیچیده ای است که عالمان دیانت را مشغول کرده است و هریک به مقتضای اصول و مبانی فکری خویش روش متفاوتی برای حل این مساله و سوالات مطرح دراین باره در پیش گرفته اند؛ ازجمله اینکه چگونه عذاب ابدی و خلود همیشگی در آتش با رحمت و عدالت خداوند سازگار است و اینکه چگونه ممکن است گناه محدود، عذابی نامحدود داشته باشد. این تفاوت رأی را در نظرات ابن قیم اشعری و علامه طباطبایی، فیلسوف و مفسر شیعی به خوبی می توان مشاهده کرد. ابن قیم جوزی ازجمله متکلمانی است که قائل به خلود در عذاب نیست و به طور وسیع و روشمند به مساله خلود اهل نار پرداخته است. وی در بخشی از سخنان خود، آراء قائلین به خلود را بیان کرده است و در بخشی دیگر، آن ها را نفی و نقد می کند. وی با بیان ادله فراوان عقلی و نقلی، جاودانگی نداشتن در آتش را اثبات می کند. علامه طباطبایی در تفسیر آیاتی که مربوط به خلود اهل نار است، بر اصل خلود پافشاری کرده است و سعادت و شقاوت، خیر و شر در آدمیان را به ظهور حالات و ملکات نفسانی نسبت می دهد که در دنیا کسب کرده اند و معتقد است اگر کفر و شرک در نفس رسوخ کند، باعث عذاب دائمی می شود؛ اما بر این نکته نیز تاکید می کند که خلود در نار به کافران اختصاص دارد. وی در رابطه با خلود اهل نار بر این نکته تاکید دارد که قرآن کریم بر خلود و جاودانگی در آتش، نص صریح دارد و معتقد است نمی توان همه احکام شرع و خصوصیات معاد را با مقدمات کلی عقل اثبات کرد؛ زیرا دست عقل به آن خصوصیات و جزئیات نمی‏رسد و تنها راه اثبات آن، تصدیق به نبوت پیامبر صادق است. ابن قیم جوزی و علامه طباطبایی هریک با توجه به مشرب و مبانی فکری که داشته اند، در تبیین مساله خلود در عذاب دلایلی بیان کرده اند که به لحاظ روشی و محتوایی و تفسیری متفاوت اند.

آیا حوزه ای فراتر از عقل منطق ناپذیر وجود دارد که احکامش ضد عقل باشد؟ این پرسش همواره عرفان را به رویارویی در برابر فلسفه فراخوانده است؛ ازاین رو، همیشه عرفا، عرفان شناسان و دین پژوهان در غرب مسیحی و شرق اسلامی به دو حوزه «عقل» و «طور ماورای عقل» و نسبت بین این دو توجه داشته اند. ملاصدرا و کی یرکگور می پذیرند که عقل، منبع معرفتی کامل برای درک حقایق نیست. کی یرکگور در مواجه با پارادوکس موجود در سپهر دین به توقف عقل حکم می دهد. ملاصدرا قلمروهای ادراکی و حوزه های معرفتی را در هر دو حوزه عقل و طور ورای آن، دارای هماهنگی و انسجام می داند. کی یرکگور زیست اندیشوری است که در تقسیم بندی خویش از مرحله های زندگی، سپهر دین را فراتر از اخلاق، عقل و زیبایی شناسی برشمرده است. از دیدگاه ملاصدرا و کی یرکگور، سپهر دین و طور ورای عقل هویتی رازآلود و تمثیلی دارد؛ تمثیلی که زبان شعری و ساخت های ادبی نیست؛ بلکه یک طرز خاص از تفکر و یک روش خاص برای نیل به معرفت است. در این مقاله تلاش شده است همسانی ها و ناهمسانی های این دو شیوه زیست (سپهر دین و طور وراء عقل) از نگاه این دو بررسی شود.

تبیین مساله سعادت و فضیلت در نظام فکری ارسطو، به عنوان معلم اول و فارابی، به عنوان معلم ثانی، گره گشای مهم ترین مسائل حکمت عملی، یعنی اخلاق و سیاست بوده است. مساله اساسی این نوشتار بیان رابطه فضیلت و سعادت است. به کاربردن عنوان کمال اول به فضیلت و کمال ثانی به سعادت و به دست آوردن سعادت ازطریق فضیلت بر مبنای رعایت حدوسط، در نگرش این دو فیلسوف مشایی بهترین رابطه لحاظ شده این دو مساله است. ازطرفی به کارگیری طرح مدینه فاضله فارابی و تاکید بر آن به این دلیل بوده است که تحقق سعادت فردی، منوط به سعادت اجتماع است و این مساله را بیان می کند که فارابی در نظام اجتماعی هم، به صورت کامل، سعادت را به کار برده است. هر دو، فضیلت را برحسب جنس، ملکه و برحسب نوع، حدوسط می دانستند. با وجود این اشتراکات، اختلافاتی در دیدگاه این دو فیلسوف وجود دارد که مهم ترین آن ها تفاوت در نگرش این دو متفکر بوده است. ارسطو سعادت را مساله ای اخلاقی و نه دینی دانسته است؛ ولی فارابی سعادت را مساله دینی و اخلاقی قلمداد کرده و اساس هستی شناسی خود را بر مبنای توحید بنا نهاده است. نقطه افتراق دیگر این دو فیلسوف در تحقق سعادت است که ارسطو سعادت را به این دنیا محدود می داند؛ ولی فارابی علاوه بر سعادت دنیوی به سعادت قصوی معتقد است که همان قرب به کمال خداوند است و در این دنیا محقق و حاصل نمی شود. فارابی با این تفکر به سعادت، جنبه و حیثیتی عرفانی بخشیده است. علاوه بر این در مشهورترین تقسیم فضیلت که مشترک بین ارسطو و فارابی است، ارسطو بر نقش فضایل عقلانی در به دست آوردن سعادت اعتقاد داشته است؛ اما فارابی، هرچند سعادت را در گرو کسب فضایل دانسته است، درعین حال مهم ترین نقش را به فضایل اخلاقی داده است و به سعادت اجتماعی در قالب مدینه فاضله توجه بیشتری کرده است.

یکی از مسائل مهم دین پژوهی، مساله تنوع دینی است که امروزه اهمیت زیادی دارد. در این پژوهش، دیدگاه کنت ول اسمیت، یکی از برجسته ترین دین پژوهان معاصر، درباره مساله تنوع دینی بررسی شده است. این بررسی با استفاده از روش تحلیلی تبیینی و با مراجعه به آثار وی انجام شده است. به نظر اسمیت، دین پژوهی، بررسی معنای ظواهر دین در نظر باورمندان به آن، بررسی ایمان در قلب انسان ها و مطالعه اشخاص است، نه مطالعه داده ها. او معتقد است باید به جای واژه دین از مفاهیم ایمان و سنت انباشته استفاده کرد. ایمان، پاسخ شخصی انسان به امر متعالی است که مشاهده نمی شود و متنوع است. سنت انباشته، صورت و تجلی ایمان است که مشاهده می شود و امری تاریخی و متنوع است. ایمان واحد است؛ اما از آنجا که ایمان هیچ شکلی ندارد، مگر زمانی که در شکل های خاصی ابراز شود، همواره متکثر و متنوع است. اسمیت به الهیات مسیحی کثرت گرایانه معتقد است و مخالف دیدگاه انحصارگرایی و شمول گرایی است. نجات از دیدگاه او با دلتنگی و عشق به خدا حاصل می شود که در قلب انسان هاست. حقانیت نیز در هر شخص با ایمان وجود دارد و دین حق متکثر است؛ درنتیجه، کنت ول اسمیت براساس تعریف خاص خود از دین، هم در حوزه حقانیت و هم در حوزه نجات، یک کثرت گرای دینی است. البته میراث دینی شخصی و ارتباط مستقیم او با پیروان ادیان مختلف بر تفکر کثرت گرایانه او موثر بوده است.