زبان و ادبیات فارسی
سال:1391 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 6) |تعداد مقالات:8

تکرار یکی از مختصات مهم شعر سبک دوره آذربایجانی است؛ شاعران شاخص سبک آذربایجانی- نظامی، خاقانی، فلکی، مجیر بیلقانی، مهستی گنجوی- در استفاده هنرمندانه از این عنصر، برای رسیدن به نتیجه مطلوب و نهایی که تاثیرگذاری بیش تر کلام بر مخاطب است، بسیار موفق بوده اند. عامل تکرار، به شکل تکرار صامت ها و مصوت ها، تکرار حروف و اصوات، تکرار منظم و یا نامنظم کلمات و تکرار جملات در هر سه عرصه سبکی شعر آذربایجانی یعنی محورهای زبانی، ادبی و آوایی تاثیرات مهمی ایفاد کرده است و شاعران این سبک با کاربرد به جا و هوش مندانه تکرار به مقاصد متنوع و پر تعدادی دست یافته اند؛ مثل:1- بسط و توسعه و تازگی دایره ی واژگانی و آشنایی زدایی نحوی هم راه با برجسته سازی کلام.2- ورود انواع آرایش های لفظی و معنوی در کلام از قبیل: نغمه حروف و اصوات و کلمات، انواع جناس، اشتقاق و شبه اشتقاق، تصدیر، طرد و عکس، قلب و التزام.3- تقویت و تاکید موسیقی درونی و کناری شعر.4- افزایش توان دستگاه بلاغی از طریق ایجاد تصاویر نو و تو در تو با استفاده از مقوله تکرار در شعر.این مقاله پژوهشی که است در باب کارکردهای عنصر تکرار و این مقوله را هم چون یک مختصه مهم و پر بسامد سبکی در دستگاه ها و سطوح سبکی مختلف (زبانی، ادبی، موسیقایی) در آثار شاعران سبک میان دوره ای آذربایجانی پی گرفته است.

هفت پیکر یا بهرام نامه، چهارمین منظومه نظامی از نظر ترتیب زمانی و یکی از دو شاه کار او در کنار خسرو و شیرین از لحاظ کیفیت است. این اثر دارای دو بخش کلی است: بخش اول مربوط به بهرام که روایتی تاریخ گونه دارد و بخش دوم که روایت های اپیزودیک از زبان هفت هم سر بهرام است. ساختار این اثر، تحلیل ادبی آن از دیدگاه مکتب فرمالیسم را امکان پذیر می سازد. در تحلیل ساختاری روایت، شخصیت دیگر به عنوان یک فرد انسانی واقعی در متن وجود ندارد، بلکه مجموعه ای است از کنش ها، تصاویر و نشانه های زبانی. شخصیت ها در داستان های هفت پیکر، موقعیت ممتاز و جای گاه کانونی شان را در روایت ها، از دست می دهند و متنیت می یابند، به نحوی که آن ها را می توان مستوفا و جدا از زمینه و بافتارشان، مورد بحث قرار داد.در این مقاله ابتدا واژه شخصیت را در روایت شناسی ساختارگرا بررسی می کنیم. آن گاه آن را به عنوان یک کنش یا عنصر روایی تحلیل خواهیم کرد. بازنمایی شخصیت به شکل مستقیم و غیر مستقیم، منابع و نمودگارهای آن نیز در هفت پیکر نظامی در قالب کنش، نام و عنوان، زبان و ظاهر بیرونی و محیط نشان داده می شود.

اشعار حافظ، از شاه کارهای ادبیات فارسی از قرن ها پیش تاکنون است که این ویژگی خواننده را به سمت اشعار او می کشاند. شهریار نیز از جمله شاعرانی است که مجذوب سحر کلام حافظ شده و با تاثیرپذیری از شعر او آثاری به یاد ماندنی آفریده است. هدف کلی این مقاله، اثبات این تاثیرپذیری و چگونگی آن است که اهداف جزئی تری را هم در بر دارد. بنابراین ابتدا تاثر شهریار از حافظ، در دو سطح کلی زبانی و فکری دسته بندی شده و مورد توجه قرار گرفته است. در عناوین جزئی تر نیز تضمین های شهریار از اشعار حافظ، مضامین مشترک، وزن و قافیه هم سان، کاربرد ترکیبات و تعابیر هم گون، ذکر نام حافظ در اشعار شهریار، غزل هایی که در آن ها شهریار حافظ را مدح کرده و عناوین شعری مأخوذ از تعابیر حافظ برررسی شده است.

داستان سلامان و ابسال از داستان های مشهور ادب فارسی و نام یکی از منظومه های هفت اورنگ عبدالرحمان جامی است که به سبب شهرت، بازتاب وسیعی در شعر غنایی فارسی داشته است. اصل این داستان یونانی است اما با اندکی تفاوت نخستین بار، جامی آن را در قرن نهم به رشته نظم کشید و در ادب فارسی امتیاز این نوآوری را به خود اختصاص داد. جامی در این داستان معماهای فلسفی و عرفانی را به طریق مرموزی ادا کرده و عشق و محبت قهرمانان، پدیده های حیات رئالی، رموز تصوف و افکار انسان دوستانه را به وضوح نشان داده است.در این منظومه شاعر سعی کرده است اهداف والای انسانی، عشق حقیقی، مذمت شاهدپرستی و چشم پوشی از تمایلات نفسانی را به خوبی در قالب یک داستان بیان نماید. آن چه این مقاله به دنبال آن است بررسی عناصر داستان مثنوی سلامان و ابسال است. عناصری چون روایت، پی رنگ، لحن، شخصیت و ... مورد تحلیل و بررسی واقع شده است تا برای خواننده این امکان به وجود آید که در حوزه ی عناصر داستان به دریافت های نوینی دست پیدا کند.

فریدون توللی از پیش گامان نوآوری در شعر پارسی سده چهاردهم بوده است که شیوه سخن سرایی او بر شاعران جوان روزگارش اثر گذاشته است. در این جستار به بررسی روش های تکرار و اطناب در شعر او پرداخته ایم. بخش تکرار بر چند بخش است که در آن ها چند و چون شیوه توللی را بررسی کرده ایم: تکرار واژه ها در یک شعر، تکرار واژه ها در یک یا دو بیت، تکرار واژه ها در آغاز بیت یا مصرع یا دوبیتی، تکرار نمود یافته در ترکیب سازی، تکرار بدیعی، شگرد هنری در تکرار. در نتیجه این بررسی، روشن شده که تکرار از ویژگی های برجسته سبکی شعر توللی است که در هر دو دوره شاعری وی (دوره گرایش به رمانتیسم، دوره بازگشت به سنت) در شعر او دیده می شود. اما ویژگی اطناب را بیش تر در دوره نخست شاعری او می یابیم. جز در نمونه های انگشت شمار که تکرارها از سر ناچاری یا برای پر کردن وزن بوده اند، تکرارهای کاربرد یافته در شعر توللی، دارای ارزش بلاغی هستند و می توان گفت یکی از شگردهای اثر بخش ساختن سخن در شعر توللی، تکرار است.

فرمالیسم یکی از انواع مکاتب نقد ادبی است که در حدود سال 1920 در روسیه شکل می گیرد. فرمالیست ها به ادبیات به عنوان یک مقوله صرفا زبانی می نگرند و تنها راه رسیدن به معنای مورد نظر صاحب اثر را، فرم و شکل اثر ادبی می دانند. مرصاد العباد یکی از برجسته ترین آثار ادب فارسی در حوزه عرفان و تصوف است که نقد و بررسی آن با روی کرد فرمالیستی، به دلیل آراسته بودن به آرایه های لفظی و معنوی، بایسته و ضروری است. در این پژوهش سعی بر آن است که باب دوم کتاب مرصادالعباد، بر اساس اصول و قواعد فرمالیسم ها نقد و بررسی گردد و روشن شود که این عارف برجسته چگونه اندیشه های بلند خود را در پوشش واج ها، کلمه ها، زیورهای لفظی و تصویرسازی های بدیع به مخاطبان خود انتقال می دهد.

امروزه مطالعات میان رشته ای کمک شایان توجهی می کند تا بتوانیم به برخی نکات پنهان و از نظر دور مانده درباره شخصیت های ادبی دست پیدا کنیم. حکیم ناصرخسرو قبادیانی شاعر نام دار ایرانی به سبب سفرهای طولانی و تغییر مذهب و اصرار و تعصبش در ترویج آیین مورد پسند خود، شخصیتی خاص و منحصر به فرد داشته است که می توان آن را از خلال اشعارش پس از هزار سال دریافت کرد.مقاله حاضر کوشش می کند به یاری آموزه های روان شناسانه، چرایی برخی ویژگی های شخصیتی ناصرخسرو مانند تعصب و تندخویی و نصیحت گویی های افراطی او را بررسی کند.

شکسپیر به عنوان یکی از مهم ترین نمایش نامه نویسان تاریخ توجه ویژه ای به عنصر پی رنگ در نمایش نامه های تراژدی دارد. شکپیر نمایش نامه هملت را بر اساس پی رنگ سنتی ارسطو در سه بخش آغاز، میانه و پایان تنظیم کرده است و در هر بخش مخاطب را به دنبال حوادث منطقی و عامل علیت میان آن ها تا انجام فاجعه به بخش دیگر می کشد. اما احمد شاملو با برداشتی آزاد از این نمایش نامه و با تکیه بر قطعه بودن یا نبودن، از شیوه جریان سیال ذهن و شگرد حدیث نفس بهره می برد. او با ترکیب این شیوه با عنصر خیال که جوهر اصلی شعر است مخاطب را در جریان شک و تردید شخص بازی محور هملت و حوادث مهم نمایش نامه قرار می دهد.