چکیده عربی:إن کتاب «الإمتاع و المؤانسة» ممتع مؤنس کإسمه، و إن أحکام أبی حیان التوحیدی النقدیة منثورة مبعثرة بین کتبه و رسائله و لم یصدر أبوحیان هذه الأحکام بهدف توضیح نظریة نقدیة معینة و قد اعتمدت خطة البحث علی استخراج النصوص النقدیة من کتب التوحیدی و لا سیما کتاب الإمتاع والمؤانسة و تصنیفها و دراستها دراسة تحلیلیة و إذا تتبعنا محاولات التوحیدی فی النقد التطبیقی وجدنا أنها لا تتعدی الأحکام السریعة المجملة الشاملة.یتناول التوحیدی قضیة اللفظ والمعنی فلا یفرق بینهما و إن کان یفرق بین أنواع الإفهام التی تعتمد علی الناطق والسامع، ولکن إذا کان لابد من تقدیم واحد منهما علی الآخر، فإن التوحیدی یقدم المعنی، ذلک لأنه أقرب إلی العقل، أما اللفظ فأقرب إلی الحس. و البلاغة فی رأیه لا تعنی تصنعا مردودا و تقصیا لوحشی الکلام، و لا یهم البلاغة إذا ما تحققت أن لا یفهمها السامع لقصور طبعه أو بعده عن أسباب الفضیلة و لا تتحقق البلاغة فی رأی التوحیدی إلا بشرطین: الأول هو توفر الموهبة الفنیة و الثانی هو العمل الدؤوب و الأخذ المتواصل.
چکیده فارسی:احکام نقدی توحیدی در میان کتاب ها و رسائل وی پراکنده شده است. وی این احکام را با هدف توضیح یک نظریه نقدی مشخص، بیان نکرده است. چارچوب این پژوهش بر استخراج متون و دیدگاه های نقدی از کتاب های ابوحیان توحیدی، به ویژه کتاب «الامتاع و الموانسه» و دسته بندی و بررسی تحلیلی آن مبتنی است و اگر تلاش های توحیدی را در عرصه نقد تطبیقی و کاربردی مورد بررسی قرار دهیم، درخواهیم یافت که این احکام و دیدگاه ها در صدور احکام سریع و کوتاه خلاصه می شود.توحیدی، مساله لفظ و معنا را مورد بررسی قرار می دهد و تفاوتی میان آن دو قائل نیست، هر چند میان انواع درک و فهم گوینده و شنونده تفاوت قائل می شود، اما اگر بخواهد یکی را بر دیگری ترجیح دهد، توحیدی معنا را مقدم بر لفظ می داند چرا که معنا به عقل نزدیک تر است و لفظ به حس. بلاغت از دیدگاه وی به معنای تصنع ساختگی و مردود و در پی واژگان وحشی و نامانوس بودن نیست و بلاغتی را که شنونده به علت کوتاهی طبعش یا دوری از عوامل برتری دادن ادب فاخر، توان درک آن را ندارد، مورد توجه قرار نمی دهد و بلاغت در نگرش او، جز با دو شرط محقق نخواهد شد: اول: فراهم بودن استعداد هنری و دوم تلاش طاقت فرسا و یادگیری فراگیر. یکی از پدیده های کلی که حیات فکری را از طریق کتاب «الامتاع و الموانسه» متمایز می سازد، کشمکش فکری میان اصیل (بومی) و دخیل (وارداتی) است. این کشمکش فکری، گویای آزادی فکری حاکم بر جامعه، پیشرفت شیوه های مناظره فکری، جنبش فکری بزرگ حاکم در جامعه و نیز وجود گفتگوی فکری بر گرد پایه های بنیادین مسلمانان یعنی زبان، دین و ادبیات است.