معرفت فرهنگی اجتماعی
سال:1391 | دوره:3 | شماره:2 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی: اندیشه اجتماعی همواره در بستری تاریخی و مرتبط با فرهنگی خاص شکل می گیرد و این زمینه ها هریک به سهم خود در شکل گیری اندیشه اجتماعی هر متفکر نقش بسزایی دارد. در این نوشتار، اندیشه اجتماعی دکتر عبدالکریم سروش را از ابعاد مبانی معرفت شناختی، هستی شناختی و انسان شناختی پی خواهیم گرفت و خواهیم کوشید اندیشه اجتماعی او را در بستر اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به تصویر کشیم. دکتر سروش از اندیشوران و روشن فکران معاصر ایران است. بنابراین، اندیشه های وی را باید در جریان روشنفکری پی گرفت. او از لحاظ معرفت شناسی نسبی گراست و در مبانی انسان شناسی اش به انسان شناسی لیبرال متمایل است و در برخی نوشته هایش انسان شناسی ای رمانتیک ارائه می کند. سروش در اندیشه خود به ایده آلیسم آلمانی (عینی) می گراید. اگرچه در اندیشه های او دوره های مختلفی به چشم می خورد، زمینه روشنفکری در تمام آنها وجود دارد.   چکیده عربی:الفکر الاجتماعی دائما ما ینشأ فی مهد تأریخی یرتبط بثقافة خاصة، وکل مهد بدوره یلعب دورا فاعلا فی نشوء هذا النوع من الفکر لکل مفکر. یقوم الباحث فی هذه المقالة بمتابعة الفکر الاجتماعی للدکتور عبد الکریم سروش من زاویة المبادئ المعرفیة والوجودیة العامة والوجودیة الإنسانیة، ویحاول تصویر فکره الاجتماعی فی مهد اجتماعی وثقافی وسیاسی. یذکر أن الدکتور سروش یعد من العلماء والمفکرین الإیرانیین المعاصرین، لذا لا ینبغی تتبع أفکاره فی تیار الانفتاح الفکری. وهو من حیث المعرفیة والنسبیة ومن ناحیة أصول الوجودیة الإنسانیة، یمیل إلی الوجودیة الإنسانیة اللیبرالیة کما یطرح فی بعض کتاباته وجودیة إنسانیة رومانسیة، کذلک فهو یمیل فی فکره إلی المثالیة الألمانیة (العینیة)، وعلی الرغم من مشاهدة مراحل مختلفة فی أفکاره إلا أن جذور الانفتاح الفکری موجودة فی جمیعها.

چکیده فارسی:بحث از هویت، اصالت و ترکیب جامعه، از مباحث درخور تاملی است که در شمار مبادی فلسفه نظری تاریخ قلمداد می شود و رهیافت های مختلفی درباره آن وجود دارد. نظریه های بنیادین اندیشوران نیز در این بحث، متاثر از نوع تفسیر و رهیافتی است که از وجود جامعه پدیدار می شود و از طریق برهان فلسفی محور استدلال قرار می گیرد. در این میان، ادراک دیالکتیکی این دو و پیوند میان این دو سطح از انتزاع و ترابط عمیق سطوح خرد و کلان در اندیشه عالمان پیشین و معاصر همواره از دغدغه های فلسفی بوده که بسیاری از تاملات علمی را با خود به همراه داشته است. درباره رابطه متقابل این دو جنبه ساختی و کنشی، گرچه بسیاری از عالمان اجتماعی به هم کنشی جامعه و فرد معتقدند، سرانجام به ترجیح یک سویه از دو سطح تمایل یافته اند. آنچه در این مبحث از اهمیت جدی برخوردار است، نوع نگاه قرآن و استخراج شیوه برخورد آن در این تعامل دوسویه و نیز تاثیرات متقابل آنهاست، که در حد بضاعت در این مقاله بدان پرداخته می شود.   چکیده عربی:إن مبحث هویة المجتمع وأصالته وهیکلیته، هو من المواضیع الهامة فی أبحاث مبادئ الفلسفة النظریة للتأریخ، وهناک نتائج مختلفة حوله. والنظریات الأساسیة التی طرحها العلماء فی هذا المضمار متأثرة بنوع التفسیر وبالنتیجة اللذین یظهران إثر وجود مجتمع، ومحور الاستدلال فیها یکون عن طریق البرهان الفلسفی. و فی هذه الحالة فإن الإدراک المادی للتفسیر والنتیجة والصلة بینهما من الانتزاع والترابط العمیق للمستویات الطفیفة والعظیمة فی أفکار العلماء السابقین والمعاصرین قد کانت هاجسا فلسفیا علی مر العصور، بحیث إنه تزامن مع الکثیر من التأملات العلمیة. أما بالنسبة للعلاقة المتبادلة بین هذین المیزتین الهیکلیة والتفاعلیة، فبالرغم من أن الکثیر من علماء الاجتماع یعتقدون بوجود تفاعل بین المجتمع والفرد، لکنهم فی النهایة ذهبوا إلی ترجیح جانب واحد منهما. والأمر الذی یحظی بأهمیة بالغة فی هذا المبحث والذی تطرق الباحث إلی بیانه فی هذه المقالة هو نوع الرؤیة القرآنیة واستکشاف طریقة تعامله مع هذا التفاعل الثنائی، وکذلک التأثیرات المتبادلة فیما بینها.

چکیده فارسی:توجه به معیارهای خودی و بومی گرایی، دغدغه ای است که سال ها ذهن اندیشمندان و روشنفکران ایرانی را به خود مشغول ساخته، و نسخه های متعددی برای نوشته شده است. این مفهوم در ابتدا در واکنش به استعمار و نفوذ فرهنگ غربی مطرح و به تدریج بسط یافت. مفاهیمی مانند علم بومی و اسلامی از ابستر این مباحث به وجود آمدند. در این نوشتار، ضمن بررسی سیر اندیشه ها و فعالیت های سیاسی جلال آل احمد، این موضوع که بومی گرایی به مثابه یک مفهوم تاریخی چگونه در جریان فعالیت های ادبی، سیاسی و روشنفکرانه او مطرح می شود و تا آنجا بسط می یابد که بر نوعی علوم انسانی بومی نیز مجال بروز می دهد. بررسی ها نشان می دهد آل احمد در جریان سال های دهه بیست تا چهل، تحت تاثیر سنت ادبی و نظری روشنفکران غربی و ایرانی و وقایع سیاسی آن زمان، و با بهره گیری از تربیت سنتی مذهبی خود، روز به روز به زیست بومی مردم ایران و جهان بینی اسلامی شیعی نزدیک می شود. در مواردی نگاه مدرن و روشنفکرانه خود را به نفع سنت اسلامی جرح و تعدیل می کند.   چکیده عربی:إن الاهتمام بالمعاییر الذاتیة أو التأصیل کان من الهواجس التی حظت باهتمام العلماء والمفکرین الإیرانیین طوال سنوات، حیث دونت مواضیع عددیدة حوله. فی بادئ الامر طرح هذا المفهوم کردة فعل علی الاستعمار ونفوذ الثقافة الغربیة، وبالتدریج اتسع نطاقه فانعکست منه بعض المفاهیم، کعلم التأصیل والعلم الإسلامی. قام الباحثان فی هذه المقالة ببیان أن مسألة التأصیل التی هی بمثابة مفهوم تأریخی کیف تطرح فی النشاطات الأدبیة والسیاسیة والمنفتحة فکریا لجلال آل أحمد، ویتم الحدیث عنها وبسطها للبحث عن کیفیة ظهورها فی جانب من العلوم الإنسانیة الأصیلة، کما أنهما تطرقا إلی بیان جانب من مسیرة الأفکار والنشاطات السیاسیة لهذا الأدیب. وقد أثبتت نتائج البحث أن آل أحمد قد تأثر بالتقالید الأدبیة والنظریة للمفکرین الغربیین والإیرانیین والأحداث السیاسیة من عقد العشرینیات إلی عقد الأربعینیات، وعبر اتکائه علی تربیته التقلیدیة الدینیة کان یقترب یوما بعد یوم من واقع الحیاة الأصیلة للشعب الإیرانی والرؤیة الشمولیة الإسلامیة - الشیعیة. وفی بعض الموارد فإن مسألة جرح وتعدیل رؤیته المتحضرة والمنفتحة تنصب فی مصلحة التقالید الإسلامیة.

چکیده فارسی:این پژوهش درپی شناخت وضعیت فرهنگی منطقه حجاز پیش از بعثت پیامبر (ص) از زاویه شناخت منابع سازنده آن است. راهبرد روش شناختی برای دستیابی به منابع، مراجعه به آثار مورخان و شناسایی منابع اثرگذار بر فرهنگ پیش از بعثت و سپس تحلیل مفهومی یا کارکردی این منابع با توجه به اسناد تاریخی موجود برای دستیابی به سازوکار عمل این منابع است. حاصل این پژوهش دستیابی به چند منبع مهم و موثر در ساخت فرهنگ پیش از بعثت است. دو مورد آن، یعنی طبیعت و ارتباطات میان فرهنگی و نقشی که در ساخت فرهنگ منطقه حجاز ایفا کرده اند، در این مقاله محور بحث قرار می گیرد.   چکیده عربی:الهدف من تدوین هذا البحث هو معرفة الأوضاع الثقافیة لمنطقة الحجاز قبل بعثة رسول الله (ص) من زاویة معرفة مصادرها البناءة. والمنهج المعرفی الذی اتبعه الباحث للوصول إلی هذه المصادر یستند إلی مراجعة آثار المؤرخین وتشخیص المصادر المؤثرة علی ثقافة ما قبل البعثة، ومن ثم طرح تحلیل مفهوم هذه المصادر وأدائها حسب الوثائق التأریخیة الموجودة، وذلک لمعرفة أسس عمل هذه المصادر. وکانت نتیجة هذا البحث الوصول إلی عدة مصادر هامة ومؤثرة فی مجال ثقافة ما قبل البعثة. ومحور البحث فی هذه المقالة یرتکز حول موردین، هما الطبیعة والعلاقات الثقافیة، ودورهما فی تکوین ثقافة منطقة الحجاز.

چکیده فارسی:عقلانیت در فلسفه، جامعه شناسی، اقتصاد، منطق و سایر علوم کاربردهایی دارد و هر کدام باید به طور جداگانه مورد بحث قرار گیرند. دکتر طه عبدالرحمن فیلسوف و متفکر معاصر مغربی، با استفاده از دستاورد علوم جدید و با تکیه بر معارف اصیل اسلامی، نظریه عقلانیت را طرح کرده است. این مقاله به روش شناسی نظریه عقلانیت وی پرداخته است. حاصل اینکه این پژوهش ضمن اذعان به کارآیی روش تجربی و عقلانیت ابزاری در برخی عرصه ها آن را ناقص دانسته و انحصار عقلانیت به آن را موجب سقوط انسان می داند.   چکیده عربی:العقلانیة فی الفلسفة وعلم الاجتماع والاقتصادر والمنطق وسائر العلوم، لها مجالات تطبیقیة خاصة بها، لذا لا بد من دراسة کل واحدة منها بشکل مستقل. أما الفیلسوف والمفکر المغربی المعاصر طه عبد الرحمن فقد طرح نظریة العقلانیة اعتمادا علی إنجازات العلوم الحدیثة والمعارف الإسلامیة الأصیلة. وقام الباحث فی هذه المقالة بدراسة منهجیة لنظریة العقلانیة، حیث أثبتت نتائج البحث أنه مع نجاعة منهجه التجریبی والعقلانی فی بعض المجالات، فإنها ناقصة وتقیید العقلانیة بها یؤدی إلی سقوط الإنسان.

چکیده فارسی:برای اثبات امکان و وجوب تحقق دانش مدیریت اسلامی، راه های متخلفی وجود دارد. از جمله متقن ترین آنها تکیه بر آموزه های فلسفی است. این مقاله می کوشد با طرح بحث از امکان و وجوب در قلمرو فلسفه مدیریت به بررسی مدیریت اسلامی بپردازد. بدین منظور در بخش نخست به بررسی امکان تحقق دانش مدیریت اسلامی در دو مقام اثبات و ثبوت پرداخته شده و در بخش دوم از رهگذر نقد روش شناسی اثبات گرا و گذر از منظومه معرفتی آن، مبتنی بر رئالیسم انتقادی، از وجوب تحقق دانش مدیریت اسلامی بحث شده است. در پایان مبتنی بر مبانی حکمت صدرایی، ضمن نقد رئالیسم انتقادی، از ظرفیت های حکمت متعالیه برای پی ریزی بینان روش شناختی دانش مدیریت اسلامی به میان آمده است.   چکیده عربی:هناک طرق عدیدة لإثبات إمکانیة تحقق علم الإدارة الإسلامی ووجوبه، وأکثر الطرق إتقانا هو الاعتماد علی التعالیم الفلسفیة. قام الباحث فی هذه المقالة بطرح مبحثی الإمکانیة والوجوب فی نطاق فلسفة الإدارة بهدف دراسة الإدارة الإسلامیة، حیث تطرق فی القسم الأول إلی دراسة إمکانیة تحقق علم الإدارة الإسلامیة فی مقامی الإثبات والثبوت، وفی القسم الثانی تناول دراسة وجوب تحقق هذا العلم فی إطار نقد المنهجیة الإثباتیة والعبور من منظومتها المعرفیة علی أساس الواقعیة الانتقادیة. وفی ختام البحث استند إلی مبادئ الحکمة الصدرائیة لبیان استیعاب الحکمة المتعالیة لتأسیس أصول منهجیة علم الإدارة الإسلامی ضمن نقد الواقعیة الانتقادیة.

چکیده فارسی:امروزه طرح گسترده مباحثی چون بومی سازی و اسلامی سازی دانش، ضرورت استخراج و تبیین دیدگاه اسلام درباره مسائل اساسی علوم انسانی از جمله جامعه شناسی را بیش از پیش نمایان ساخته است. اما درتبیین علوم انسانی اسلامی، دو شیوه هست: اول نفی مطلق دستاوردهای کنونی و پایه ریزی پارادایم جدید علمی؛ دوم استفاده از علوم موجود وپالایش و تکمیل آن با بهره گیری از آموزه های اسلام.این مقاله، با روش اسنادی بر مبنای رهیافت دوم و با رویکرد مقایسه ای که از روش های اصلی تحقیقات در علوم اجتماعی است، مفهوم کنش را در آرای اندیشوران شاخص غربی بررسی، و نظر قرآن و روایات را در این باره شرح داده، به مقایسه تطبیقی آنها پرداخته است. اسلام برخلاف اغلب نظریات غربی، که به نوعی تحلیل دو متغیره و یک بعدی در این خصوص پرداخته اند، با تحلیل همه جانبه از موضوع کنش، به ابعاد روانی، جسمی، طبیعی و اجتماعی در صدور کنش اشاره نموده و پنج رکن اصلی کنش را کنشگر، آزادی، فرصت، امکانات و انگیزه (نیت) دانسته است.   چکیده عربی:لقد ظهرت مباحث واسعة الیوم أکثر من أی وقت مضی، حول المسائل الأساسیة للعلوم الإنسانیة بما فی ذلک علم الاجتماع، کتأصیل العلم وأسلمته وضرورة استکشاف آراء الإسلام وبیانها. هناک منهجان لبیان العلوم الإنسانیة، الأول نفی جمیع الإنجازات الحالیة وتأسیس مهنجیة علمیة جدیدة، والثانی الاستفادة من العلوم الموجودة وتصفیتها وإکمالها اعتمادا علی التعالیم الإسلامیة.قام الباحث فی هذه المقالة بدراسة مفهوم التفاعل فی آراء أبرز العلماء الغربیین وذکر رأی القرآن الکریم والروایات فی هذا المضمار ثم أجری مقارنة تطبیقیة بینهما وذلک وفق منهج وثائقی علی أساس المنهج الثانی المذکور أعلاه وباعتماد الأسلوب المقارن الذی یعد أحد الأسالیب الأساسیة فی بحوث العلوم الاجتماعیة. إن التعالیم الإسلامیة قد طرح تحلیلا ذا متغیرین وبعد واحد فی هذا المجال علی خلاف معظم النظریات الغربیة، إذ من خلال تحلیله الشامل لموضوع التفاعل أشار إلی الأبعاد النفسیة والجسمانیة والطبیعیة والاجتماعیة فی صدوره، اعتبر له خمسة أرکان أساسیة هی المتفاعل والحریة والفرصة والإمکانیات والدافع (النیة).