پژوهش و برنامه ریزی روستایی
سال:1398 | دوره:8 | شماره:2 (25 پیاپی) |تعداد مقالات:9

1. مقدمه هدف کلی اسکان مجدد روستایی، ایجاد زمینه مناسب برای استقرار روستاهای واقع در پهنه های پرخطر و روستاهایی است که بنا به دلایل مختلف جابجایی آن ها ضروری می باشد، به طوری که وضعیت معیشتی و رفاه ساکنین از جنبه های مختلف پس از جابجایی و گذشت فاصله زمانی از آن بهبود یابد؛ لذا بر این اساس ضروری است اسکان مجدد و مکان یابی بهینه مکان استقرار روستاها بر مبنای روش های مناسب و منطبق با ویژگی های محیطی صورت پذیرد، بنابراین با توجه به اجتناب ناپذیری از جابه جایی و اسکان مجدد برخی از روستاها همچنین با توجه به ضرورت و اهمیت بررسی اثرات آن بر روی کیفیت زندگی روستائیان هدف اصلی این مقاله بررسی و پاسخ گویی به این سؤال اساسی می باشد که اسکان مجدد روستایی چه تأثیراتی بر کیفیت زندگی روستائیان دارد؟ بر این اساس رضایت کلی از کیفیت زندگی و قلمروها، ابعاد و عوامل مؤثر بر کیفیت زندگی در روستاهای زلزله زده استان آذربایجان شرقی که اسکان مجدد یافته اند، موردبررسی و تحلیل قرار می گیرند. 2. مبانی نظری تحقیق تجمیع و ادغام: یکی از سیاست های اجرایی در بازسازی مناطق آسیب دیده براثر حوادث طبیعی (مورد خاص زلزله) یا حوادث انسانی، سیاست ادغام یا یکپارچه سازی مناطق سکونتی آسیب دیده است. درجاسازی: در این روش روستا در محل اصلی خود موردبازسازی قرارگرفته است. عملیات درجاسازی (بدون تغییر مکان) به منظور ارتقای کیفی محیط زیست و زیرساخت های موجود و تهیه و تدارک خدمات اجتماعی و اجرای برنامه های اقتصادی جهت رفاه افراد اجرا می گردد. در نزدیکی سکونتگاه هیچ گونه زمین مناسب برای بازسازی وجود نداشته باشد و یا نیازی به انتقال نباشد. جابجایی و انتقال(اسکان مجدد): در این شیوه به علت حجم زیاد تخریب های ایجادشده و یا به سبب حرکات شدید و ایجاد لغزش های زمینی(در مورد زلزله)، در صورت مساعد و مناسب بودن اراضی پیرامون روستا، مکان سکونتی به نقطه ای در جوار مکان قبلی انتقال یافته و اقدام به ساخت می کنند 3. روش تحقیق روش انجام تحقیق توصیفی-تحلیلی است و برای انجام تحقیق با استفاده از فرمول کوکران تعداد 382 نمونه از بین ساکنین روستاها به صورت تصادفی ساده انتخاب و با استفاده از شاخص های ذهنی، کیفیت زندگی آن ها موردمطالعه قرار گرفت. ابزار اصلی گردآوری اطلاعات، پرسشنامه ای است که محققین آن را با توجه به اهداف پژوهش تهیه کرده اند. علاوه بر تکمیل پرسشنامه، با رویکردی کیفی از تحقیقات میدانی، انجام مصاحبه های موردی و گروهی با ساکنین روستاها و مسئولین محلی و نیز بررسی اسناد و مدارک موجود نیز استفاده و اطلاعات این دو جامعه جمع آوری گردیده است. 4. یافته های تحقیق عامل اول: این عامل با 14 عامل بارگذاری شده است. این عامل "توسعه فیزیکی" نامیده می شود. عامل با ارزش 657/12 364/37 درصد واریانس را توضیح می دهد. عامل دوم: چهار ضریب در این عامل شامل پس انداز خانوار، درآمد خانوار، دارایی های خانوار مانند مسکن، زمین، اتومبیل ها و غیره، وضعیت اقتصادی مردم است که با مقدار خاصی از 653/8، حدود 615/24 توضیح می دهد درصد تغییرات واریانس. عامل سوم: عامل با چهار عامل بارگذاری شده با مقدار خاصی از 559/2 توضیح می دهد 875/6٪ واریانس. این چهار عامل، 756/81٪ از واریانس کل داده را توضیح می دهند. عامل چهارم: این عامل با پنج ضریب بارگذاری می شود. این عامل دارای بالاترین بار در تعیین شاخص های کیفیت زندگی است که توسط 14 عامل بارگذاری شده است. این عامل "توسعه فیزیکی" نامیده می شود. عامل با ارزش 657/12 364/37 درصد واریانس را توضیح می دهد. در هر سه الگوی مطالعه شده در این شاخص تفاوت معنی داری در سطح اطمینان 0. 05٪ مشاهده شد. نمره متوسط شاخص فیزیکی در جابجایی و الگوهای بازسازی و تجمع 3652/2، 4285/2 و 0421/2. در هر سه الگو در نظر گرفته شده (جابجایی، بازسازی و تجمع) اختلاف معنی داری در سطح اطمینان 0. 05٪ مشاهده شد. نمره متوسط شاخص اقتصادی در الگوی جابجایی و بازسازی و تجمع 1658/2، 5324/2، 2693/2 بود. نتایج نشان داد که اختلاف معنی داری در سطح اطمینان 05/0 درصد در هر سه الگوی در نظر گرفته شده (جابجایی، بازسازی و ادغام) وجود دارد. نمره متوسط شاخص روانشناختی در الگوهای جابجایی و بازسازی و تجمع به ترتیب 1698/1، 0365/2 و 2/1245 بوده است. نتایج نشان داد که اختلاف معنی داری در سطح اطمینان 05/0 ٪ در هر سه دوره وجود دارد. ارزش متوسط شاخص اقتصادی در الگوی جابجایی و بازسازی و تجمع 1368/2، 7542/2 و 6985/2 است. نتایج حاصل از آزمون پیگیری توکی و شفاف نشان داد که تفاوت درونی بین سه گروه از الگوهای مورد مطالعه در هر یک از مراحل تحقیق، معنادار نبود. اما تفاوت های خارجی در زمینه اثرات الگوهای اسکان مجدد سه گانه بر کیفیت روستاهای اسکان مجدد، تفاوت معنی داری دارند 5. بحث و نتیجه گیری نتایج نشان داد که میانگین رضایت از زندگی با توجه به پاسخ بصری 47/3 بود. میانگین ارزش رضایت از زندگی با توجه به پاسخ منطقی 51/3 است. نتایج نشان داد که میانگین رضایت از زندگی عینی برابر با 677/3 و میانگین رضایت از زندگی ذهنی برابر با 669/3 است. نتایج تحلیل عاملی 9 مولفه را برای کیفیت زندگی در منطقه مورد مطالعه شناسایی کرده است. این چهار عامل از جمله توسعه فیزیکی، خدمات رفاهی، کیفیت مسکن، وضعیت اقتصادی، رفاه، مقاومت در برابر مسکن، بهداشت، مسکن راحت و روابط با شهرهای و روستاهای همسایه حدود 63 درصد از واریانس داده های اولیه را توضیح می دهد. نتایج تجزیه و تحلیل رگرسیون نشان داد که چهار عامل فیزیکی، اقتصادی، روانشناختی و مسکن که تقریبا 5/63٪ از داده های اولیه را توضیح می دهد. نتایج تجزیه و تحلیل رگرسیون نشان داد که چهار عامل جسمانی، اقتصادی، روانی و مسکن 95/90 درصد واریانس کیفیت زندگی منطقی را توضیح می دهد. نتایج آزمون T، آزمون های توکی و شفه نیز نشان دهنده اثر الگوهای اسکان مجدد بر تغییرات کیفیت زندگی و همچنین تفاوت الگوهای اسکان مجدد و کیفیت زندگی است.

1. مقدمه گردشگری در حال حاضر با عبور از نسل اول (گردشگری سواحل) و نسل دوم (گردشگری تاریخی-فرهنگی) به نسل سوم خود یعنی گردشگری خلاق رسیده است. در این شرایط جدید تنها دارا بودن پتانسیل های گردشگری برای بهره مندی از صنعت گردشگری کافی نیست. همان طور که ایران با وجود پتانسیل های کافی، توانایی رقابت موثر در بازار گردشگری عصر حاضر را به علل مختلف از جمله کمبود زیر ساخت های لازم، ندارد. لذا با توجه به تنوع فرهنگی و غنای آثار هنری و صنایع دستی موجود در کشور که بهترین پشتوانه برای توسعه گردشگری خلاق هستند و تقریبا به صورت رایگان و بدون سرمایه گذاری کلان برای نسل حاضر به ارث رسیده اند، می توان گردشگری خلاق را مطلوب ترین نوع گردشگری برای کشور ایران دانست. همچنین مناطق روستایی کشور نیز به علت فقر و کمبود امکانات و عدم امکان سرمایه گذاری کلان جهت ایجاد زیر ساختهای گردشگری، همواره در جذب گردشگر به ویژه گردشگران خارجی با مشکل مواجه بوده است. لذا پژوهش حاضر در پی راهی برای رونق گردشگری در مناطق روستایی جهت رسیدن به توسعه پایدار است و برای نیل به این هدف گردشگری خلاق در مناطق روستایی را مورد بررسی قرار داده است. 2. مبانی نظری تحقیق گردشگری خلاق به عنوان موضوع الحاقی به گردشگری فرهنگی اقامه شده و به عنوان افزوده و پادزهر در اشکال مختلف گردشگری فرهنگی و برای جلوگیری از تکرار زنجیره های فرهنگی پیشنهاد شده است. این مفهوم توسط یونسکو (2006) این گونه تعریف شده است: «گردشگری خلاق یعنی سفر به سوی تجربه های اصیل و جالب توجه و آموختن هنر، آشنایی با میراث یا ویژگی خاص یک محل و نیز برقراری ارتباط میان گردشگران و اهالی آن منطقه که پدید آورندگان آن فرهنگ زیستی هستند». در ارتباط با نقش گردشگری خلاق در توسعه مقاصد گردشگری می توان چنین اظهار نظر کرد که، هر مقصد گردشگری در تلاش برای سازگاری با تقاضاهای جدید بازار گردشگری بوده و از طریق توسعه محصولات نوآورانه به دوام خود ادامه می دهد. در واقع خلاقیت به دلیل اینکه شامل افزودن چیزی جدید به محصولات موجود گردشگری است، می تواند به عنوان منبع اساسی نوآوری مطرح باشد. یک مقصد خلاق قادر به تولید سود از نوآوری، فرهنگ، پژوهش و تولید هنری و در نتیجه تقویت سرمایه هویتی خود است. انگیزه اصلی برای سفر به مقاصد خاص، اغلب عرضه خلاق نیست، بلکه تمایل به کشف مقاصد از طریق برنامه های خلاق به عنوان بخشی از عرضه مازاد است. 3. روش تحقیق تحقیق حاضر از لحاظ هدف، کاربردی و از لحاظ ماهیت و روش، به صورت توصیفی-تحلیلی انجام شده است. برای جمع آوری اطلاعات از روش کتابخانه و میدانی(پرسشنامه و مشاهده) استفاده شده است. پرسشنامه تحقیق به صورت پنج گزینه ای طیف لیکرد بوده و روایی آن از طریق خبرگان و پایایی آن با استفاده از آلفای کرونباخ، به میزان 856/0 تایید شد. به منظور عملیاتی کردن تحقیق حاضر شش روستای تاریخی – فرهنگی واقع در شمال غرب کشور(روستاهای کندوان، اورامان تخت، ورکانه، انبوه، شیت و درسجین) به عنوان جامعه آماری انتخاب شده اند. طبق سرشماری عمومی نفوس و مسکن در سال 1390 جامعه آماری حاضر دارای 1693 خانوار و 6011 نفر جمعیت است. برای تعیین حجم نمونه در بین کل خانوارها از فرمول کوکران استفاده شده است و از بین 1693 خانوار 313 خانوار به عنوان نمونه برآورد گردید. به منظور تجریه و تحلیل داده ها از آمار توصیفی و آزمون های آماری (t تک نمونه ای، رگرسیون چند متغیره (تحلیل مسیر) و کروسکال والیس) استفاده شده است. 4. یافته های تحقیق نتایج آمار توصیفی نشان می دهد که 45 درصد از پاسخگویان دارای سن 30-20 سال بوده و 4/30 درصد جامعه نمونه دارای تحصیلات مقطع راهنمایی و 5/80 درصد آنان مرد بوده و همچنین 9/39 درصد افراد نمونه دارای شغل آزاد بوده و 1/75 درصد آنان متاهل می باشند. همچنین 6/94 درصد جامعه نمونه سابقه سکونتی بیش از 5 سال در روستا را دارند. با استفاده از آزمونt تک نمونه ای با در نظر گرفتن مطلوبیت عددی 3 نشانگر آن است که میانگین عددی محاسبه شده برای همه شاخص های خلاقیت در گردشگری روستایی به استثنای مولفه ریسک پذیری بالاتر از میانگین عددی مورد نظر بوده است. بررسی مدل برازش رگریسیون نشان می دهد که حدود 83/0 از تاثیر مثبت گردشگری در توسعه پایدار روستایی، متاثر از خلاقیت در گردشگری روستایی در محدوده مورد مطالعه، بوده است. بر اساس اطلاعات به دست آمده از تحلیل مسیر، شاخص مشارکت با 671/0 به عنوان موثرترین مولفه بوده است و در مقابل شاخص ریسک پذیری (178/0) کمترین اثر را در توسعه پایدار روستایی از طریق گردشگری در روستاهای مورد نظر داشته است. بر اساس اطلاعات به دست آمده از آزمون کروسکال والیس، از نظر میانگین گردشگری خلاق، روستای کندوان (65/257) رتبه اول و روستای ورکانه (71/41) رتبه ششم را دارا است. 5. بحث و نتیجه گیری نتایج بررسی مطالعات میدانی از طریق مشاهدات محقق در رابطه با گردشگری خلاق در روستاهای تاریخی-فرهنگی شمال غرب کشور نشان می دهد که این روستاها به علت توسعه مناسب زیرساخت های گردشگری و مطرح شدن روستاها به عنوان یک برند و مقصد گردشگری و همچنین برخورداری از منابع خلاق، وضعیت مطلوبی از نظر گردشگری خلاق روستایی دارند. از سوی دیگر بر اساس تحلیل های آماری صورت گرفته نیز روستاهای مورد مطالعه از وضعیت مطلوبی از نظر گردشگری خلاق قرار دارند. همچنین با توجه به وضعیت توسعه پایدار روستایی در نتیجه گسترش گردشگری خلاق، بررسی مدل برازش رگریسیون نشان می دهد که حدود 83/0 از تاثیر مثبت گردشگری در توسعه پایدار روستایی، متاثر از خلاقیت در گردشگری روستایی در محدوده مورد مطالعه، بوده است. بنابر این در روستاهای هدف، گسترش خلاقیت در گردشگری به عنوان یک عامل اساسی در بهبود شاخص های توسعه پایدار روستایی بوده است. ولی میزان گسترش گردشگری در این روستاها به یک اندازه نبوده و با همدیگر تفاوت دارد و در نتیجه توسعه ناشی از آن نیز در سطوح متفاوتی قرار می گیرد. به طوری که نتایج آزمون کروسکال والیس نشان می دهد، از نظر میانگین گردشگری خلاق، روستای کندوان (65/257) رتبه اول و روستای ورکانه (71/41) رتبه ششم را به خود اختصاص داده است.

1. مقدمه پدیده فقر معضلی است که جوامع بشری در تمامی دوران ها به نوعی با آن روبرو بوده و هستند. این پدیده نمودی از توسعه نیافتگی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که ثبات سیاسی، همبستگی اجتماعی و همچنین سلامت جسمی و روحی ملت ها را تهدید می کند، موجب افزایش مرگ و میر، کاهش متوسط طول عمر و بهره وری اقتصادی می گردد. از سوی دیگر، فقر موجب پیدایش بیماری های اجتماعی و فساد در جامعه می شود. کاهش فقر به عنوان یکی از مهم ترین مباحث توسعه می باشد. تعدادی از محققان اقتصاد توسعه نظیر نظیر اموانو و همکاران (1995)، بر این عقیده هستند که مبارزه با فقر شرط لازم برای رشد است. با این حال، برنامه های مبارزه با فقر همان اندازه که به کارایی سیاست گذاری و نحوه اجرای برنامه نیاز دارد، به شناخت ابعاد مختلف پدیده فقر و دلایل و پیامدهایش نیز وابسته است. بدین ترتیب بررسی و آگاهی از وضعیت فقر در یک جامعه اولین قدم در مسیر برنامه ریزی برای مبارزه با فقر و محرومیت است. 2. مبانی نظری تحقیق مرور کلی بر مبانی نظری و پیشینه پژوهش نشان می دهد که ویژگی های جمعیتی و اقتصادی خانوارها از جمله عواملی هستند که بر میزان فقر خانوارها مؤثر می باشند. متغیرهای جمعیتی نظیر وضعیت تأهل سرپرست خانوار، سن و بعد خانوار در کنار سایر متغیرهای اقتصادی نظیر نوع شغل و منبع درآمد خانوار و دیگر متغیرها از جمله مواردی هستند که بر فقر خانوارها مؤثر می باشند. همسردار بودن سرپرست خانوار نیز از نظر مهیا نمودن محیطی آرام بخش برای زندگی و افزایش بهره وری از طریق افزایش تمرکز بر مسائل شغلی می تواند بر افزایش درآمد و کاهش فقر مؤثر باشد. همچنین، سن سرپرست خانوار از دو طریق می تواند بر سطح زندگی خانوار تأثیرگذار باشد. سرمایه انسانی انباره ای از دانش است که به صورت غیرفیزیکی در نیروی کار نهفته شده است. این سرمایه، مجموعه ای از مهارتها و توانایی های فردی را شامل می شود که فرد در بازار کار آنها را به همراه دارد و از طریق کارایی و بهره وری به ظرفیت بالقوه درآمدزایی خانوار می افزاید و موجب کاهش احتمال فقر می شود. اطلاع از گستردگی فقر حاکم بر جامعه و عوامل مؤثر بر آن از مسائل مهم در تدوین برنامه های کاهش فقر به شمار می رود. با توجه به اهمیت این موضوع این مطالعه برآن است با استفاده از داده های خرد، تأثیرپذیری احتمال وقوع فقر و شدت فقر خانوارهای استان آذربایجان غربی از ویژگی های فردی سرپرست خانوار را مورد ارزیابی قرار دهد. 3. روش شناسی تحقیق در این مطالعه برای بخش تجربی مطالعه از داده های تفصیلی طرح هزینه و درآمد خانوارهای روستایی سال 1393 استان آذربایجان غربی استفاده شده است. در این سال مرکز آمار ایران از 638 خانوار روستایی پرسشنامه پر نموده و اطلاعات هزینه ای به همراه سایر اطلاعات خانوار نظیر سن، سطح تحصیلات سرپرست خانوار، وضع فعالیت سرپرست خانوار، تعداد افراد شاغل در خانوار و وضعیت تأهل جمع آوری گردیده است که در این مطالعه از این داده ها بهره گرفته شده است. پس از تعیین خانوارهای فقیر می توان نسبت به تعیین مقادیر متغیر فقر اقدام نمود که در آن متغیر فقر برای خانوارهای زیر خط فقر مقدار یک و برای خانوارهای بالای خط فقر مقدار صفر را اختیار می کند. برآورد الگوی هکمن در دو مرحله صورت می پذیرد. در مرحله ی اول لازم است عوامل مؤثر بر فقر در قالب مدل پروبیت مورد ارزیابی قرار گرفته و احتمال وقوع فقر محاسبه می گردد. در مرحله ی دوم عوامل مؤثر شدت فقر با اضافه نمودن ضریب معکوس نسبت میلز در قالب مدل رگرسیون خطی صورت می پذیرد. که با استفاده از متد MLE و به کمک نرم افزارStata به برآورد مدل اقدام می شود. 4. یافته های تحقیق نتایج تخمین مدل تحقیق نشان دهنده معنی دار بودن کلی رگرسیون در بین خانوارهای روستایی می باشد چرا که آماره LR بیش از مقادیر بحرانی جدول می باشد. در جامعه خانوارهای روستایی، تمامی ضرایب متغیرهای توضیحی در سطح کمتر از پنج درصد معنی دار می باشند. باید دقت داشت ضرایب گزارش شده در جدول شماره دو مقادیر بوده و تنها نشان دهنده جهت تأثیر متغیرهای مستقل بر کاهش فقر می باشد. نتایج حاکی از تأثیر معنی دار متغیرهای سن سرپرست خانوار، مجذور سن سرپرست خانوار، میزان سطح تحصیلات سرپرست خانوار، همسردار بودن و شاغل بودن سرپرست خانوار بر احتمال وقوع فقر خانوار در خانوارهای روستایی می باشد. میزان Pseudo R^2 برای خانوارهای روستایی 1944/0 برآورد شده است. نتایج برآورد مرحله دوم مدل هکمن دو مرحله ای در قالب مدل رگرسیون خطی نشان داده شده است و متغیرهای سن سرپرست خانوار، میزان سطح تحصیلات سرپرست خانوار، وضع فعالیت سرپرست خانوار، تعداد افراد شاغل در خانوار بر شدت فقر خانوار مورد بررسی قرار گرفته است. در این مرحله بر اساس نتایج مدل پروبیت، ضریب معکوس نسبت میلز برای خانوارهایی که شدت فقر در آنها مقداری مثبت است محاسبه شده و به عنوان یکی از متغیرهای تأثیرگذار بر شدت فقر در نظر گرفته شده است. نتایج برآورد نشان می دهد تأثیر این متغیر بر شدت فقر کاملاً معنی دار است که نشان دهنده لزوم استفاده از مدل هکمن دو مرحله ای برای پرهیز از تورش انتخاب نمونه می باشد. بررسی سایر ضرایب برآورد شده نشان می دهد ضریب وضع فعالیت سرپرست خانوار و میزان تحصیلات سرپرست خانوار در سطح زیر 10 درصد و بقیه ضرایب مدل در سطح زیر 5 درصد معنی دار می باشند. 5. بحث و نتیجه گیری در بررسی تأثیر ویژگی های سرپرست خانوار بر شدت فقر وجود دو نوع خطا محتمل است. خطای اول به انتخاب غیرتصادفی نمونه برمی گردد، به این معنا که نمونه آماری تعیین کننده عوامل مؤثر بر میزان خط فقر تنها شامل خانوارهای زیر خط فقر بوده و افرادی که بالای خط فقر هستند، در نمونه آماری در نظر گرفته نشده اند. مفهوم خطای نوع دوم این است که عواملی که بر کاهش احتمال وقوع فقر تأثیر گذارند با عواملی که میزان شدت فقر را تعیین می کنند لزوما ًیکسان نیستند، بلکه می توانند دو مجموعه متفاوت از متغیرها باشند. روش هکمن، یک روش دو مرحله ای برای برآورد مدل عوامل تعیین کننده خط فقر فراهم می کند که در آن از بروز هر دو نوع خطا اجتناب می شود. الگوی هکمن، دو الگوی پروبیت و الگوی رگرسیون خطی را شامل می شود که در مرحله اول الگوی هکمن برای بررسی اثر شاخص های مشخص کننده ویژگی های فردی سرپرست خانوار و سایر عوامل مؤثر بر احتمال کاهش فقر از مدل پروبیت استفاده شده و در مرحله دوم با اضافه نمودن ضریب معکوس میلز اثر شاخص های مشخص کننده ویژگی های فردی سرپرست خانوار و سایر عوامل مؤثر بر شدت فقر مورد بررسی قرار می گیرد. نتایج این مطالعه با نتایج مطالعات مرز و راتجن (2011)، سینگ و همکاران (2013)، محمدزاده و همکاران (1389و1391) و گریوانی و همکاران (1392) همخوانی دارد. نوآوری این مطالعه به استفاده از روش خط فقر نسبی در بررسی تأثیرپذیری فقر خانوارهای روستایی استان آذربایجان غربی از ویژگی های فردی سرپرست خانوار و نیز محاسبه احتمال وقوع فقر پس از تخمین مدل پروبیت مربوط می شود.

1. مقدمه نواحی روستایی در ایران متأثر از عوامل گوناگون ناهمگونی زیادی دارد که گاه ناشی از شرایط طبیعی مانند مختصات جغرافیایی، انزوای جغرافیایی، شرایط جغرافیایی و تفاوت های آب و هوایی و گاه ناشی از شرایط انسانی مانند رواج الگوها و شیوه های زندگی شهری است که به نوبه ی خود، بر تنوع و تفاوت های اقتصادی و اجتماعی روستاهای کشور تأثیر گذاشته است. از این رو نقطه آغازین توجه به توسعه پایدار روستایی شناخت میزان توسعه یافتگی سکونتگاه های روستایی بر اساس شاخص های گوناگون اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی است. در این پژوهش سعی شده به ارزیابی پایداری توسعه در دهستان دنباله رود جنوبی شهرستان ایذه بپردازد. در پی احداث سد کارون 3 در سال 1383، حدود 64 روستا (جمعیتی بالغ بر 16 هزار نفر) از سه دهستان دهدز تخلیه شدند. به دلیل آبگیری سد، روستائیان زمین های کشاورزی و مراتع خود را از دست دادند و به حاشیه نشینی در شهرهای خوزستان و اصفهان روی آوردند. همچنین در فاز دوم، حدود 6 روستا با جمعیتی بالغ بر 2 هزار نفر به خاطر عبور دکل های برق فشار قوی نیروگاه سد کارون 3 مجبور به تخلیه شدند. علاوه بر 70 روستای مذکور، تعداد 18 روستا که مربوط به دهستان دنباله رود جنوبی هستند؛ نیز در محاصره آب قرار گرفتند و راه ارتباطی آنان قطع گردید. بجز مشکلات دسترسی در این روستاها می توان به مشکلاتی چون، کمبود و ضعف خدمات زیر ساختی – رفاهی، بهره وری اندک تولید، کمبود فرصت های اشتغال، مهاجرت فرستی، ضعف مدیریتی و غیره اشاره کرد. لذا این روستاها علیرغم پتانسیل ها در زمینه های مختلف از جمله جاذبه های طبیعی فراوان برای گردشگری، صنایع دستی، خاک حاصلخیز و مستعد برای تولیدات کشاورزی، گیاهان دارویی، منابع آب فراوان و. . . تاکنون نتوانسته به جایگاهی که مستحق آنها است دست یابند. 2. مبانی نظری تحقیق مفهوم پایداری در چارچوب مبحث پایداری روستایی، بیانگر تعادل و پوپایی سکونتگاه روستایی در ارتباط با ساختارهای طبیعی-اکولوژیکی، اجتماعی-فرهنگی و کالبدی-فضایی است، بطوری که متضمن پایداری سکونتگاه طی روندهای مکانی-زمانی گردد. توسعه پایدار روستایی را می توان فرآیندی از تغییر و تحولات، با هدف بهبود و ارتقای کمی و کیفی سطح زندگی جامعه ی روستایی دانست، فرآیندی که به ایجاد تعادل و توازن زیستی بین دو فضای شهری و روستایی می انجامد و عمدتاً در پی ایجاد توان افزایی و کارایی لازم برای جمعیت کم درآمد و فقیر روستایی است که کمتر قادر است بر توان خود بسنده کند و بر روی پای خود بایستد. برای سنجش پایداری به فراخور بعد مورد بررسی، وجود شاخص ها و چارچوب مناسب برای نیل به نتیجه گیری صحیح و منطقی ضروری است. در ارتباط با شاخص ها و نماگرها توسعه پایدار بسته به شرایط زمان، مکان و جوامع گوناگون مفهومی نسبی است. بنابراین مهم است که شاخص ها با دقت انتخاب شوند تا بتوانند شناخت مورد نظر را از توسعه پایدار نمایان سازند. 3. روش تحقیق این پژوهش بر اساس هدف کاربردی و براساس ماهیت توصیفی – تحلیلی است. داده های مورد نیاز با استفاده از شیوه کتابخانه ای و میدانی (پرسشنامه) گردآوری شده است. محدوده مورد مطالعه شامل 18 روستا دارای سکنه و 1460 خانوار است. حجم نمونه براساس فرمول کوکران 300 سرپرست برآورد گردید که بر حسب تعداد خانوار موجود در هر روستا بین سرپرستان خانوار توزیع گردید. تحلیل داده های حاصل از پرسشنامه با استفاده از مدل پرومتی (در محیط نرم افزار ویژال پرامتی) و سیستم استنتاج فازی ( در محیط نرم افزار MATLAB) انجام گردید. 4. یافته های تحقیق براساس تکنیک پرامتی روستاها با توجه به سه جریان مثبت (Phi+)، منفی (phi-) و خالص رتبه بندی شده اند. روستاهایی که دارای بیشترین مقدار مثبت و کمترین جریان منفی باشند در جایگاه نخست و روستاهایی که از کمترین مقدار مثبت و بیشترین مقدار منفی برخوردار باشند، در جایگاه آخر پایداری توسعه قرار گرفته اند. نتایج به دست آمده از سیستم استنتاج فازی نیز نشان دهنده آن است که وضعیت پایداری دهستان مورد مطالعه بین دو سطح متوسط و پایین قرار دارد. 5. بحث و نتیجه گیری پژوهش زیادی در راستای پایداری توسعه سکونتگاه های روستایی صورت گرفته است. که توسعه یا عدم توسعه هر کدام از این سکونتگاه ها دارای شرایط مشابه و یا متفاوتی بوده اند. اما در روستاهای مورد مطالعه شاید دلیل ناپایداری و محرومیت سکونتگاه های روستایی نسبت به دیگر سکونتگاه ها متفاوت باشد. چرا که در سازمان فضایی روستاهای مورد مطالعه به دلیل آبگیری روستاها تغییراتی زیادی صورت گرفته است. این تغییرات در نظام و عملکرد سکونتگاه ها نابسامانی هایی بوجود آورده است و کیفیت زندگی و رفاه ساکنان را تحت تأثیر قرار داده است. به عبارت دیگر می توان گفت شرایط زندگی قبل از آبگیری سد کارون3 بهتر از حال بوده است. چرا که احداث سد مسیرهای ارتباطی روستاها با شهر، زمین های کشاورزی و باغات، مدارس، خانه بهداشت روستایی، منازل مسکونی، روستاهای خدمات دهنده و. . . را تخریب کرده و روستاها تا این زمان در پشت سد به حال خود رها شده اند. مجموع عوامل فوق سبب شد که خیلی از خانوارها به اجبار مهاجرت کنند و امید و انگیزه، دیگر ساکنان نسبت به آینده روستاها در ابهام باشد. لذا در چنین شرایطی دخالت در نظام سکونتگاهی به منظور پایدار نمودن و بهینه سازی آن ضروری است.

1. مقدمه صنعت گردشگری به عنوان یک صنعت پرسود و ارزان، یکی از اجزای اساسی توسعه پایدار کشورها برای مناطقی که زمینه های توسعه آن را دارند، به شمار می رود؛ به طوری که آن را صادرات نامرئی نیز نامیده اند. اکوتوریسم یکی از بخش های گردشگری است. این شکل از گردشگری سفری مسئولانه به مناطق طبیعی است که از محیط زیست حفاظت می کند و باعث بهبود رفاه مردم محلی می شود. بخش وسیعی از کشور ایران را نواحی بیابانی، نیمه بیابانی و کویری تشکیل داده که در نگاه اول ناحیه ای بی حاصل جلوه می کند و هرگونه سرمایه گذاری در آن را در ظاهر، منجر به شکست نشان می دهد. به طوری که حتی به لحاظ گردشگری و اکوتوریسم نیز مورد غفلت و بی مهری واقع شده است. مطالعه وضعیت جغرافیایی استان اصفهان نشان می دهد منطقه شرقی استان نزدیک به 66 درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده اند؛ این منطقه خشک و نیمه خشک با حداقل ارتفاع 596 متر، شیب بسیار پایین، خصایص خاص اقلیمی همراه با ویژگی ها و عوارض منحصربه فرد کویری، می تواند زمینه توسعه اکوتوریسم و گردشگری کویری را در این بخش از استان فراهم نماید. این در حالی است که در کنار این پتانسیل ها، مسئله کمبود آب و محدودیت های محیطیِ موجود برای توسعه کشاورزی و فعالیت های مرتبط، توسعه پایدار روستایی و در مجموع برون رفت از توسعه نیافتگی منطقه ای را با چالش های جدی مواجه ساخته است. بنابراین، توسعه اکوتوریسم به عنوان یک صنعت ارزان و پاک با ظرفیت هایی فراوان، می تواند از بهترین گزینه های تعدیل محدودیت های محیطی برای کشاورزی و کم آبی در این منطقه آسیب پذیر و با شکنندگی بالایِ اکوسیستمی به شمار آید و موجبات بهبود رفاه جامعه محلی، حفظ محیط زیست و نهایتاً توسعه پایدار این مناطق را فراهم سازد. 2. مبانی نظری تحقیق اکوتوریسم که اختصار واژهEcological Tourism است به عنوان یکی از بخش های گردشگری-برخلاف سایر جنبه های توریسم ازجمله توریسم انبوه 1که در آن صرفاً به سود ناشی از گردشگری تأکید می شود-دارای محتوایی چندبعدی است. این شکل از گردشگری فعالیت های فراغتی انسان را عمدتاً در طبیعت امکان پذیر می سازد و مبتنی بر مسافرت های هدفمند توأم با برداشت های فرهنگی، معنوی، دیدار و مطالعه از جاذبه های طبیعی و بهره گیری و لذت جویی از پدیده های متنوع آن است. تحرک بخشی به توسعه اقتصادی در سطح ملی و محلی، تنوع بخشی به اقتصاد، کسب سود، ایجاد زیرساخت ها، ایجاد سرمایه و بنیه مالی برای مدیریت و حفاظت از مناطق طبیعی، ایجاد عدالت اقتصادی در راستای حفاظت از منابع طبیعی، افزایش آگاهی و بینش افراد جامعه در مورد محیط زیست و حفاظت از آن، حفظ فرهنگ ها و. . . همگی از قابلیت اکوتوریسم به شمار می آیند. شاخه نسبتاً جدیدی از اکوتوریسم، گردشگری مناطق بیابانی و کویری است. گردش در بیابان ها و نواحی کویری و مشاهده جاذبه های کویری، پوشش گیاهی، حیات جانوری، اشکال مورفولوژیک، انجام فعالیت های ورزشی و بازدید از سایر جاذبه های آن ها، نوع خاصی از گردشگری را به وجود آورده که «گردشگری کویر» نامیده می شود. 3. روش تحقیق محدوده مطالعه این پژوهش شامل 6 شهرستان نائین، اردستان، آران و بیدگل، خوروبیابانک، اصفهان و نطنز واقع در شرق استان اصفهان است. این ناحیه با وسعتی نزدیک، 66 درصد کل مساحت استان اصفهان را شامل می شود. متوسط ارتفاع این ناحیه 1276 متر است. متوسط شیب این منطقه نیز 91/10 درصد است. بر اساس اطلاعات آماری سال1390، این محدوده با 582 سکونتگاه روستایی و 31 سکونتگاه شهری، 2411095 نفر جمعیت داشته است. این پژوهش با توجه به هدف، از نوع کاربردی و از نظر روش تحقیق از نوع توصیفی-تحلیلی، است. برای تجزیه و تحلیل داده ها، از روش ارزیابی چندمعیاره در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی استفاده شده است. از مهم ترین روش های ارزیابی چندمعیاره می توان به روش ترکیب خطی وزنی اشاره کرد. 4. یافته های تحقیق نتیجه همپوشانی پارامترهای توپوگرافی نشان می دهد که نزدیک به 57 درصد این ناحیه دارای توانمندی بسیار بالا و بالا برای توسعه گردشگری کویری است. به لحاظ دو عنصر اقلیمی میانگین دما و بارش، 5/4 درصد محدوده دارای توانمندی بسیار بالا و بالاست. از لحاظ اقلیمی، نزدیک به 75 درصد محدوده توانمندی بسیار پایین و پایینی برای توسعه گردشگری کویری است. در زمینه پوشش زمین و تنوع گونه های جانوری، بیشتر مساحت دارای توانمندی متوسط است. در زمینه مخاطرات نیز محدودیت چندانی مشاهده نمی شود؛ به طوری که نزدیک به 43 درصد کل مساحت منطقه دارای توانمندی بسیار بالا و بالایی است. به لحاظ سازگاری با کاربری های مجاور، 46 درصد مساحت محدوده توانمندی بسیار بالا و بالایی برای توسعه گردشگری کویر دارد. در ارزیابی توانمندی به لحاظ ویژگی های اجتماعی – اقتصادی، 72 درصد مساحت این منطقه دارای توانمندی بسیار بالا و بالایی است. نتایج مربوط به جاذبه های گردشگری نشان می دهد نزدیک به 33 درصد زمین های منطقه دارای توانمندی بسیار بالا و بالایی در زمینه برخورداری های از جاذبه های گردشگری است. نتیجه اعمال نظر کارشناسان و متخصصان در تهیه نقشه نهایی توانمندی زمین نشان می دهد که: جاذبه های متنوع گردشگری با وزن 333/0، مهم ترین عامل یا توانمندی برای توسعه گردشگری کویر در منطقه است. پوشش زمین و تنوع گونه های جانوری با وزن 171/0 عامل مهم دیگری است. سومین عامل مهم نیز معیار مخاطرات با امتیاز 128/0 است. اطلاعات آماری حاصل از نقشه نهایی توانمندی زمین نشان می دهد در کلاس بسیار مناسب 6/1 درصد و در کلاس مناسب 89/27 درصد زمین های محدوده مطالعه قرار گرفته است. در مجموع این دو کلاس نزدیک به 30 درصد کل مساحت محدوده را به خود اختصاص داده اند. 5. بحث و نتیجه گیری در پژوهش حاضر تلاش گردید با به کارگیری روش ارزیابی چندمعیاره در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، توانمندی های زمین برای توسعه گردشگری کویر در شهرستان های شرقی استان اصفهان شناسایی و تحلیل شود. جهت انجام این کار با مطالعه جامع ادبیات و ویژگی های جغرافی منطقه، پارامترهای مؤثر در ارزیابی شناسایی و در روند ارزیابی بکار گرفته شدند. می توان گفت تقریباً تمامی شرایط برای توسعه گردشگری کویر در این منطقه فراهم است؛ لذا پیشنهاد می شود توسعه گردشگری کویر در این منطقه اساس و در رأس برنامه ریزی توسعه آتی این منطقه قرار گیرد و در مناطق پتانسیل دار شناسایی شده، با به کارگیری پارامترهای جزئی تر دیگری و همچنین تعریف کارکردهای خاص گردشگری برای هر کدام از این مناطق مستعد، موتور حرکت توسعه به حرکت درآورده شود و بدین طریق پایداری منابع انسانی و طبیعی در این مناطق تضمین گردد.

1. مقدمه اهمیت فزاینده زیست پذیری ناشی از افزایش آگاهی به الگوهای ناپایدار زندگی و مصرف ناسالم و ناپایدار است که در درازمدت موجب کاهش توان منابع محیطی برای حمایت از جمعیت زمین می شود. یکی از این نگرانی ها در هر جامعه رفع نیازها و خواسته ها (مسکن، انرژی، آب و مواد غذایی)، مدیریت ضایعات، بهداشت و امنیت عمومی، آموزش وپرورش و سرگرمی، تعامل اجتماعی، مشارکت ها، فعالیت های اقتصادی و نوآوری است که با دادن خدمات به مردم برطرف می شود. با توجه به این دیدگاه، زیست پذیری با زیر ذره بین قرار دادن این نیازها و خواسته ها در بیش تر مناطقی که روبه وخامت هستند، مثل کاهش رفاه اقتصادی و افزایش نارضایتی اجتماعی، توجه زیادی را معطوف به این مناطق نموده است. سکونتگاه های روستایی واقع در شهرستان کاشمر همانند اکثر نقاط روستایی کشور طی نیم قرن اخیر با کاهش قابل توجهی از جمعیت روستایی مواجه بوده است. به استناد داده های ارائه شده از تعداد مهاجرین واردشده طی 10 سال گذشته به شهر کاشمر، حدود 56 درصد طی 3 سال گذشته وارد شهر شده اند که این امر حاکی از شدت گرفتن روند مهاجرپذیری شهر در سال های اخیر است. ساختار اجتماعی و کالبدی شهرستان کاشمر به چندین دلیل ازجمله وجود مراکز آموزش عالی، وجود دو بافت عمده غیررسمی، جاذبه های شغلی و امکانات شهرو بالا بودن نرخ اشتغال در شهر کاشمر می تواند مهاجرت روستائیان را در پی داشته باشد. بر این اساس تحقیق حاضر با هدف تعیین مؤلفه های سازنده جوامع روستایی زیست پذیر و بر پایه مطالعات پیشینه به بررسی زیست پذیری از دیدگاه ساکنان نواحی روستایی در روستاهای شهرستان کاشمر خواهد پرداخت. 2. مبانی نظری تحقیق در حقیقت رویکرد زیست پذیری، ترویج و توسعه مفاهیم کیفیت محیط زندگی مردم است تا بهترین شیوه های زیستی برای آن ها فراهم شود و بنابراین، هدف نهایی مطالعه زیست پذیری محیط زندگی و کاربرد متعاقب آن این است که زندگی مردم کیفیت زیادی داشته و هدفمند و لذت بخش باشد. در شرایط واقعی، محیط های روستایی به دلایل مختلفی مانند جمعیت کم، دوری از مرکز، انزوای جغرافیایی، ساختار اقتصادی متکی بر کشاورزی و. . . از مشکلات متعددی رنج می برند و با توجه به شرایط زندگی جوامع شهری، شرایط و کیفیت زندگی در محیط های روستایی با واقعیت ها و استانداردهای زندگی انسانی معاصر تفاوت بسیاری دارد و این، شرایط زیست و سکونت را در محیط های روستایی با چالش مواجه کرده است. ازاین رو، در شرایط فعلی، زیست پذیرسازی روستاها ازلحاظ ایجاد شرایط مناسب برای زندگی مطلوب و استاندارد و جلوگیری از تخریب روستاها و مهاجرت روستایی بسیار ضروری است. هر یک از برنامه ریزان و نظریه پردازان مختلف بسته به حیطه عملشان، تعاریف متفاوتی از روستای زیست پذیر ارائه داده اند. این تعاریف در مواردی بسیار نزدیک و مکمل یکدیگرند که در ادامه به تعدادی از آن ها اشاره می شود:-روستای زیست پذیر، روستایی است که برای همه اقشار جذاب، امن و مناسب است؛ نه فقط برای آن ها که در گروه سنی خاصی باشند.-روستای زیست پذیراز یک سو به گذشته های تاریخی و ریشه های روستائیان احترام می گذارد و از سوی دیگر به آنان که متولد نشده اند نیز اهمیت می دهد و همچنین این نوع روستا علیه هرگونه اتلاف منابع مبارزه می کند، بنابراین روستای پایدار نیز محسوب می شود.-روستاهای زیست پذیر مکان هایی برای زندگی اجتماعی، ارتباط و گفتگو هستند. این روستاها محیط سکونت و فعالیت و طراحی فضای عمومی را به گونه ای خلق می کنند که زمینه حضور ساکنان در قلمرو عمومی را فراهم می سازد. 3. روش شناسی تحقیق روش تحقیق در پژوهش حاضر با توجه به ماهیت و اهداف موضوع، توصیفی-تحلیلی است. با توجه به نو بودن موضوع تحقیق در کشور و نیز سابقه اندک این موضوع در مطالعات روستایی در سطح جهان، اقدام به استخراج شاخص ها و نما گرهای زیست پذیری در سکونتگاه های روستایی و در مرحله بعد، انطباق آن ها با شرایط روستاهای این شهرستان گردید. واحد تحلیل این تحقیق خانوارهای روستایی بوده اند و سطح تحلیل روستا است. تعداد خانوار روستاهای موردمطالعه بر اساس سرشماری سال 1395، 3781 خانوار است و با فرمول کوکران، تعداد 350 نفر حجم نمونه انتخاب و توزیع نمونه به صورت تصادفی صورت گرفته است. البته برای دقت بیشتر در ارائه نتایج تعداد 20 پرسشنامه به تعداد کل افزوده گردید. درنهایت داده ها با استفاده از نرم افزار SPSS و آزمون های همبستگی و فریدمن تحلیل شد. 4. یافته های تحقیق نتایج آزمون اسپیرمن گویای نبود رابطه معنادار بین ویژگی های فردی (سن، جنس، تحصیلات) و شاخص های زیست پذیری است. همچنین نتایج آزمون فریدمن نشان داد روستاها در بعد زیست محیطی نسبت به سایر ابعاد، زیست پذیری بالاتری دارند. در بعد اجتماعی نیز بهترین وضعیت زیست پذیری ازنظر پاسخگویان، شاخص تفریح و اوقات (میانگین رتبه 50/5) است و شاخص های دیگر نیز با درجات متفاوتی مؤثر هستند. پاسخگویان در بعد زیست محیطی در رابطه با شاخص فضای عمومی نسبت به سایر شاخص های آن رضایت بیشتری دارند. 5. بحث و نتیجه گیری نتایج نشان می دهند که شاخص های اقتصادی مانند شاخص های فرصت های شغلی موجود، درآمد مناسب و دسترسی به شغل مناسب در روستا یا شهر مجاور و. . . در میان سایر معیارها، تأثیر به سزایی در تعیین میزان زیست پذیری در نواحی روستایی این شهرستان داشته است. در میان شاخص های موردبررسی در بعد اقتصادی، بالاترین میانگین مربوط به شاخص فرصت های شغلی موجود (06/4) و پایین ترین میانگین مربوط به شاخص روشنایی کافی در مسکن (میانگین 19/2) است. در بعد اجتماعی بالاترین و پایین ترین میانگین به ترتیب متعلق به شاخص کیفیت خدمات و تجهیزات سالن ورزشی و شاخص امنیت تردد سواره در شب با وزن 55/4 و 01/2 بوده است. همچنین در بعد زیست محیطی بالاترین و پایین ترین میانگین مربوط به شاخص های آلودگی ناشی از کارگاه های صنعتی (میانگین 36/4) و شاخص کیفیت جمع آوری زباله (02/3) است. در ادامه نتایج آزمون اسپیرمن گویای عدم رابطه معنادار بین ویژگی های فردی (سن، جنس، تحصیلات) و شاخص های زیست پذیر است و فرضیه اول تحقیق با 99 درصد اطمینان رد شد. نتایج آزمون فریدمن نشان داد روستاها در بعد زیست محیطی از زیست پذیری بالاتری نسبت به سایر ابعاد برخوردارند. در بعد اجتماعی نیز بهترین وضعیت زیست پذیری ازنظر پاسخگویان، شاخص تفریح و اوقات فراغت (میانگین رتبه 50/5) است و شاخص های دیگر نیز با درجات متفاوتی مؤثر هستند. پاسخگویان در بعد زیست محیطی در رابطه با شاخص فضای عمومی از رضایت بیشتری نسبت به سایر شاخص های آن برخوردارند.

1. مقدمه توسعه روستایی به عنوان یک مقوله سرزمینی و فضا مبنا می باشد و الزاما یک مقوله بخشی نمی باشد. دراین راستا با توجه به قلمرو مکانی-فضایی متفاوت سکونتگاههای روستایی، تنوع و تکثر قابلیت های سرزمینی عرصه های روستایی در ابعاد مختلف طبیعی-اکولوژیک و اجتماعی، اقتصادی، توجه به این عرصه های فضایی در ابعاد مختلف نظیر، سیاستگذاری، برنامه ریزی، اجرا و پایش و رصد سرزمینی نیازمند اتخاذ رویکردی چند بخشی، بین بخشی، منطقه ای و بین منطقه ای، در قالب رویکرد یکپارچه سیاستگذاری آمایشی می باشد. لذا شناسایی و میزان اثرگذاری عوامل ناکارامدی نظام سیاست گذاری توسعه روستایی در ایران بایستی مشخص گردد. با توجه به این مهم، پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به سوالات زیر می باشد: 1-عوامل موثر بر ناکارامدی نظام سیاست گذاری آمایشی توسعه روستایی در ایران کدامند؟ 2-خوشه بندی عوامل موثر بر ناکارامدی نظام سیاست گذاری آمایشی توسعه روستایی در ایران چگونه است؟ 2. مبانی نظری تحقیق تبیین تئوریک مساله، نیازمند دستیابی به یک چهارچوب نظری مناسب است. سیاستگذاری فضایی، رهیافتی است به منظور فراهم کردن فرصت های راهبردی در سطوح مختلف فضاهای زیستی، یکپارچه کردن تصمیم های چندگانه در مورد مکان ها و تقویت یکپارچگی میان بخش ها است از این رو هماهنگ کننده ابعاد سیاست های بخشی بر مبنای راهبرد سرزمین است. تحلیل و واکاوی رویکردهای نظری توسعه منطقه ای نشان می دهد که ازجنبه سیاستگذاری، چهار نگرش اصلی(نگرش بخشی، نگرش فیزیکی و کالبدی، نگرش آمایشی-فضایی و نگرش آمایشی-فضایی نهادگرا مطرح بوده و سیاستگذاری های صورت گرفته هم درقالب این نگرش ها انجام پذیرفته است. در این راستا، رهیافت جدید آمایشی-فضایی نهادگرا در قالب تکثر گرایی و منطقه گرایی جدید دربرگیرندة تمامی بازیگران (اعم از دولتی و غیردولتی) و از طریق نهادها به صورت توامان پایین به بالا و بالا به پایین، شکل می گیرد. 3. روش تحقیق پژوهش حاضر از لحاظ هدف گذاری کاربردی و از نظر ماهیت، توصیفی-تحلیلی است. شیوه گردآوری داده ها، مبتنی بر داده های کتابخانه ای-اسنادی و پیمایشی و بهره گیری از ابزار گردآوری داده ها نظیر؛ فیش برداری و پرسشنامه ساخت یافته و بهره گیری از تکنیک دلفی است. افزون بر این، با توجه به الزامات بکارگیری روش دلفی(خبره محوری) تعداد 20 نفر از کارشناسان و مدیران سطوح کلان (ملی)، منطقه ای(استان) با استفاده از روش نمونه گیری هدفمند، انتخاب گردید. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از مدل تفسیری-ساختاری ISM و نرم افزار MicMac بهره گرفته شده است. 4. یافته های تحقیق به منظور تحلیل عوامل اثرگذار بر ناکارآمدی نظام سیاستگذاری آمایشی در مناطق روستایی ایران، مراحلی نظیر؛ شناسایی متغیّرهای مربوط به مسئله، تشکیل ماتریس خودتعاملی ساختاری، ایجاد ماتریس دسترسی اولیه، ایجاد ماتریس دسترسی نهایی، تجزیه و تحلیل قدرت نفوذ، میزان وابستگی و خوشه بندی عوامل اثرگذار در ناکارامدی سیاستگذاری آمایشی توسعه روستایی انجام شده است که این عوامل در خوشه های نظیر؛ متغیرهای وابسته، متغیرهای مستقل، متغیرهای اثرگذار و متغیرهای استراتژیک(کلیدی) مشخص شده است. 5. بحث و نتیجه گیری بهبود جایگاه و نقش سکونتگاههای روستایی در نظام سیاستگذاری توسعه فضایی، نیازمند اتخاذ و بکارگیری رویکرد آمایشی است؛ نتایج پ‍ ژوهش نشان می دهد که در بخش کیفی پژوهش 20 عامل واکاوی شده است و در بخش کمی پژوهش از بین عوامل واکاوی شده، عوامل «وابستگی به درآمدهای نفتی و نداشتن ثبات سیاستگذاری توسعه روستایی»و«نظام متمرکز (دستوری)سیاستگذاری، برنامه ریزی وتصمیم گیری در توسعه روستایی» اثرگذارترین عوامل در ناکارامدی نظام سیاستگذاری آمایشی توسعه روستایی قلمداد شده است.

1. مقدمه در سطح بین المللی توافق جمعی رو به رشدی وجود دارد که الگوی حکمروایی خوب برای دستیابی به توسعه انسانی پایدار و حکومت محلی مردم محور ضروری است. اغلب کشورها واجد حکمروایی خوب روستایی را بر تقویت مشارکت و کاهش فاصله حکومت با مردم، کاهش منابع و کمک های دولتی، تغییر از حکمروایی دولت محور به حکمروایی جامعه محور دانسته و آن را به عنوان مبنای سنجش و ارزیابی حکومت های محلی مورد توجه قرار می دهند. در ایران با توجه به گسترش و پراکندگی مدیریت های محلی روستایی و عهده داری وظایف قابل توجه در سطح روستاهای کشور نظارت بر عملکرد و هدایت فعالیت ها و اقدامات نهاد مدیریت روستایی را هم سو با اصول حکمروایی روستایی، امری ضروری و حیاتی می سازد. این به گونه ای است که بتوان ضمن ارتقای کارایی و اثربخشی، مسئولیت پذیری، شفافیت مالی و برنامه ای نهاد مدیریت روستایی، و از طرفی توانمندسازی، ظرفیت سازی و تقویت مشارکت مردم روستایی، از پتانسیل و ظرفیت فراوان ایجاد شده در جهت بهبود عمران و بهسازی روستایی استفاده کرد. لذا تحقیق حاضر نیز با هدف ارزیابی و سنجش حکمروایی روستایی در حکومت های محلی (دهیاری ها و شوراهای اسلامی روستایی) در ناحیه روستایی پیرامون کلان شهر کرج و ارائه راهکارهای عملی در دستیابی به حکومت محلی پایدار تحلیل تقویت نقاط قوت و ضعف آنها به اجرا درآمده است. 2. مبانی نظری تحقیق در سالهای اخیر تمایل پژوهشگران و برنامه ریزان برای تحلیل میزان انطباق قوانین و مقررات و چگونگی اعمال مدیریت محلی با اصول حکمروایی، منجر به تکوین و توسعه روش های متعدد ارزیابی حکمروایی روستایی شده است، براساس تعداد و نوع منابع اطلاعاتی مورد استفاد، می توان مطالعات انجام شده را به سه گروه "رویکرد جامع" " رویکرد مبتنی بر شهروندان" و " رویکرد مبتنی بر نظر نهادهای حکومتی و دولتی" طبقه بندی کرد. در پژوهش اخیر رویکردهای فوق برای سنجش سطح حکمروایی محلی محدوده مورد مطالعه بر کنشگران و واحدهای اثر گذار تحقیق، نوع ارزیابی از داخل یا خارج حکومت محلی، روش شناسی، ابعاد و شاخص های مورد استفاده به عنوان ارکان الگوی سنجش مناسب تأکید شد تا در نهایت براساس ماهیت و شرایط حکومت های محلی و کنشگران آن در ایران، روش شناسی و شاخص های مناسب سنجش استخراج شود. بر همین اساس نیز ابعاد، مؤلفه ها و شاخص های اولیه سنجش حکمروایی محلی استخراج و سپس سطح و رتبه حکمروایی حکومت های محلی مورد مطالعه شخص گردید. 3. روش تحقیق مطالعه حاضر از لحاظ هدف و ماهیت کاربردی و از لحاظ روش پیمایشی است. جامعه آماری مورد پژوهش شامل 2 بخشدار، 53 مدیر روستایی محلی (دهیار)، 105 شورای اسلامی روستایی و 366 سرپرست خانوار روستایی است که بر اساس نمونه گیری طبقه بندی در طی فرایند چنده مرحله ای انتخاب شده اند. تحلیل و سنجش سطح و رتبه بندی حکمروایی در ناحیه روستایی مورد مطالعه از تکنیک های PROMETHEE و ANP استفاده شد. به طور کلی این پژوهش با هدف ارزیابی و سنجش سطح حکمروایی روستایی در حکومت های محلی(دهیاری ها و شوراهای اسلامی روستایی) درناحیه روستایی پیرامون کلان شهر کرج در مرکز ایران به اجرا درآمد. 4. یافته های تحقیق نتایج مطالعه طبق روش پرامتی نشان داد از 53 حکومت محلی مورد مطالعه 53 درصد دارای حکمروایی خوب، 25 درصد دارای حکمروایی متوسط و 22 درصد دارای حکمروایی ضعیف می باشند. همچنین بر اساس تکنیک ANP دهستان آدران بالاترین رتبه حکمروایی و دهستان کمال آباد پایین ترین رتبه حکمروایی را دارا می باشند. به طور کلی یافته های تحقیق نشان داد سطح حکمروایی در حکومت های محلی مورد مطالعه در حد مطلوبی می باشد. همچنین بررسی نتایج حاصل از رتبه شاخص ها در حکمروایی روستایی در حکومت های محلی نشانگر آن است که مشارکت، شفافیت، پاسخگویی، اجماع محوری به عنوان مهمترین شاخص تاثیر گذار و عدالت محوری، کارایی و اثر بخشی، قانونمندی مسئولیت پذیری و مشروعیت به عنوان ضعیف ترین شاخص تاثیر گذار بر حکومت های محلی مورد مطالعه بوده است. همچنین رتبه دهستان آدران بالاترین سطح حکمروایی خوب روستایی و کمال آباد پایین ترین سطح حکمروایی خوب روستایی در حکومت های محلی مورد مطالعه را دارا می باشند. 5. بحث و نتیجه گیری آنچه که در این تحقیق مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت سنجش سطح حکمروایی روستاهای پیرامون کلانشهر کرج با توجه به توسعه پایدار محلی بود. توسعه پایدار محلی فرایند همه جانبه ای است که ابعاد گوناگون اکولوژیکی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی و ارتباطات متقابل آنها را در برمی گیرد، به طور کلی حکمروایی خوب و توسعه پایدار روستایی دارای ارتباطات متقابل می باشند، از یکسو توسعه و حرکت به سوی آن به تقویت مبانی حکمروایی خوب و در نتیجه افزایش کیفیت زندگی می انجامد و از سوی دیگر ایجاد و تقویت حکمروایی خوب روستایی، بسترهای مناسب جهت پایداری روستاها در ابعاد سه گانه (اکولوژیکی، اجتماعی و اقتصادی) را فراهم می کند، افزون بر این، حکمروایی خوب روستایی فرایند یکپارچه سازی کوشش های مردم روستایی و دولت برای بهبود اوضاع محیطی، اقتصادی و اجتماعی-فرهنگی نواحی روستایی است تا آن ها را قادر به مشارکت در پیشرفت محلی، منطقه ای و ملی سازد. بر همین اساس لازمة رفع ناپایداری توسعه در نواحی روستایی پیرامون کلانشهرها رفع ناپایداری ها از بدنة نهادهای مدیریتی و برنامه ریزی منطقه ای و کارآمدسازی، اثرپذیری و مسئولیت پذیری بیشتر در ادارة امور و تفویض وظایف، صلاحیت ها و قدرت به مردم و سایر ذی نفعان محلی است که تمام این ها به شیوة جدیدی مدیریت به نام حکمروایی دلالت دارد.

1. مقدمه طی دو دهه اخیر در کشورهای درحال توسعه، توجه به رشد و بهبود کالبدی سکونتگاه های روستایی و توسعه فرآیندهای آن در دستور کار دولت قرار گرفت. پیوند ابعاد پایداری به ویژه پایداری اجتماعی، نهادی، اقتصادی و محیطی، مسئله ای بسیار مهم در برنامهریزی توسعه پایدار مناطق روستایی است و اصولا کالبد سکونتگاه های روستایی بستری برای عملکرد اقتصادی و اجتماعی آنها محسوب میشود بنابراین تحول و ساماندهی کالبدی نخستین گام به منظور ارتقای عملکرد سکونتگاه ها است. آنچه که در این میان ضرورت توجه به بعد کالبدی را محرز می سازد، نابسامانی وضع کالبدی مناطق روستایی و آسیب های وارده به آن است که به واسطه توجه ضعیف به حکمروایی مطلوب به عنوان مهمترین ذینفعان در تهیه و اجرای طرح های مختلف توسعه ای در مناطق روستایی می باشد. کشور ما نیز از این وضعیت به دور نبوده و این ضعف در حکمروایی مطلوب و نابسامانی وضعیت کالبدی، روستاهای کشور را نیز تحت تاثیر قرار دادهاست. به گونهای که جوامع محلی و نهادهای برخواسته از آن در بسیاری از فعالیتهای توسعهای درخصوص محیط زندگی خود به ویژه اداره محیط روستا در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی، محیطی، کالبدی و غیره چندان مشارکت فعال نداشته و برانگیخته نمیشوند. در این ارتباط فرایند حکمروایی خوب روستایی یکی از عوامل موثر در افزایش کیفیت کالبدی سکونتگاههای روستایی است. بنابراین می توان گفت که حکمروایی خوب با مشارکت وسیع مردم، افزایش خوداتکایی، تکثرگرایی، همکاری بین کنشگران، واگذاری قدرت به سطوح محلی و ایجاد نهادهای موثر و کارا در محیط، توسعه کالبدی روستایی را تحقق می بخشد. از این رو پژوهش حاضر به دنبال پاسخگویی به این سوال می باشد که: بکارگیری فرایند حکمروایی خوب در قالب دو نهاد دهیاری و شورای اسلامی در روستاهای بخش مرکزی شهرستان نیشابور چه تاثیری بر کیفیت محیط کالبدی سکونتگاه های روستایی می گذارد؟ 2. مبانی نظری بهطورکلی حکمروایی خوب روستایی را میتوان نقطه اوج مدیریت روستایی دانست زیرا که این رویکرد با تاکید بر هویت محلی و مدیریت محلی، منجربه وسیع شدن میدان عمل روستاییان و نهادهای محلی و افزایش قدرت عمل آنها میشود. در واقع در هر جامعهای هنگام جستوجو برای راهحل توسعه پایدار، همواره حکمروایی خوب به عنوان یک ابزار حیاتی برای پیشبرد توسعه پایدار معرفی میگردد. توسعه پایدار روستایی فرایندی جامع و چندبعدی است که از این ابعاد می توان به بعد کالبدی سکونتگاه های روستایی اشاره کرد. می توان بعد کالبدی روستا را نیز از عناصر ساختاری بسیار مهم توسعه روستاها در جهت ارتقای کیفیت کالبدی سکونتگاههای مناطق روستایی به شمار آورد. کیفیت کالبدی یکی از اصول برنامهریزی روستایی است که هدف آن، افزایش مطلوبیت فضاهای کالبدی برای کار، زندگی، تفریح و عملکردهای اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. در واقع مدیران محلی در قالب الگوی حکمروایی خوب روستایی از طریق بالا بردن میزان آگاهی روستاییان در زمینه مقررات ساخت وساز، استفاده از نظرات روستاییان در زمینه برنامه های کالبدی، ارائه آموزش های لازم به روستاییان و آشنایی با نقاط ضعف و قوت وضعیت کالبدی روستای خود می توانند در افزایش کیفیت زندگی و افزایش کیفیت کالبدی سکونتگاه های روستایی تاثیر بسزایی داشته باشند. 3. روش تحقیق در این پژوهش سطح تحلیل روستا و واحد تحلیل آن مشتمل بر خانوارهای ساکن در روستاهای دارای مدیران محلی (دهیار و شوراهای اسلامی) می باشد. با توجه به اینکه در بخش مرکزی شهرستان نیشابور 113 روستا با جمعیت بالای 150 نفر وجود دارد که دارای دهیار و شورای اسلامی است، ازاینرو از طریق فرمول کوکران با ضریب خطای 0. 25 تعداد روستاهایی که برای مطالعه میدانی مورد نیاز است 13 روستا تعیین شد. بهاین ترتیب با توجه به جمعیت این 13 روستا و با استفاده از فرمول کوکران و ضریب خطای 0. 07 تعداد 192پرسشنامه تعیین شد. به منظور سنجش متغیر حکمروایی خوب از شاخص های مشارکت، بینش راهبری، مسولیت پذیری، پاسخگویی، مشروعیت، مارایی و اثربخشی، اجتماع محوری، شفافیت و عدالت محوری استفاده شده و شاخص های کیفیت محیط مسکونی، کیفیت زیرساختها، کیفیت محیط زیست و کیفیت بصری محیط کالبدی برای سنجش کیفیت کالبدی سکونتگاه های انسانی مورد استفاده قرار گرفته است. 4. یافته ها تحقیق نتایج تحقیق نشان می دهد که براساس آزمون تی تک نمونه ای سطح معناداری تمام شاخص های حکمروایی خوب روستایی زیر 0. 05 می باشد و همچنین میانگین تمامی شاخص ها از 3 کمتر است باید اذعان نمود که وضعیت حکمروایی خوب در بخش مرکزی نیشابور از وضعیت مطلوبی برخوردار نمیباشد. همچنین از آنجاییکه سطح معناداری تمام شاخص های کیفیت کالبدی سکونتگاه ها در آزمون تی تک نمونه ای زیر 0. 05 می باشد و میانگین تمامی شاخص ها از 3 کمتر است باید اشاره کرد که وضعیت کیفیت کالبدی منطقه مورد مطالعه نامناسب است. با توجه به نتایج ارائه شده از آزمون پیرسون از آنجاییکه سطح معناداری 7 روستا که شامل روستاهای خانلق، سرچاه، بشنیج، مبارکه، بحرودی، حسینآباد و میرآباد میشود، زیر 0. 05 است از اینرو میتوان گفت که در این روستاها بین دو متغیر حکمروایی خوب روستایی و کیفیت کالبدی سکونتگاهها ارتباط معناداری وجود دارد. به این معنی که بهبود عملکرد حکمروایی خوب در این روستاها منجربه افزایش کیفیت کالبدی میشود و نتایج مدل PLS نیز بیانگر این میباشد که حکمروایی خوب روستایی به میزان 62 درصد بر بهبود کیفیت کالبدی سکونتگاههای روستایی تاثیر دارد. 5. بحث و نتیجه گیری به دلیل عدم توجه به ساخت اصولی مساکن روستایی، نامناسب بودن وضعیت راه های ارتباطی و عدم هماهنگی در ساخت وسازهای روستایی که همه این موارد میتواند نتیجه انتخاب افراد نامناسب به عنوان مدیران محلی، ناآشنا بودن مدیران محلی نسبت به قوانین و مقررات مربوطه، بی اطلاعی از نقاط ضعف و قوت نواحی روستایی باشد که منجربه کاهش کیفیت کالبدی در سکونتگاههای روستایی شدهاست. لذا ضروری است به منظور بهبود وضعیت کیفیت کالبدی سکونتگاههای روستایی توجه ویژهای به برنامهریزی کالبدی شود. یکی از مهمترین عواملی که میتواند در ارتقای کیفیت کالبدی سکونتگاهها موثر باشد حکمروایی خوب روستایی میباشد. در پایان، آگاه سازی و آموزش مردم در زمینه نحوه اصولی ساختوساز در روستاها، تلاش مدیران محلی به منظور جذب همکاری سازمانهای مربوطه برای بهبود وضعیت کیفیت کالبدی سکونتگاههای روستایی، ایجاد زمینه مناسب برای جذب مشارکت آگاهانه مردم در بهبود وضعیت کالبدی، ایجاد هماهنگی و تعامل بین شوراهای اسلامی و دهیار برای رفع مشکلات کالبدی در روستا از جمله پیشنهاداتی میباشد که میتواند در بهبود عملکرد حکمروایی خوب در راستای دستیابی به افزایش کیفیت کالبدی سکونتگاه های روستایی موثر باشد.