پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1398 | دوره:9 | شماره:20 |تعداد مقالات:12

فرهنگ حسونا یکی از فرهنگ های اولیه ی دوران روستانشینی زاگرس است که بعد از کشف محوطه ی حسونا به عنوان یک شاخص برای این دوران مطرح گردید. این فرهنگ ابتدا در نواحی شمالی بین النهرین و سپس در مناطق دیگری نظیر ترکیه و شمال غرب ایران یافت گردید. از شروع لایه ی II حسونا سفال جدید آشپزخانه ای به نام سینی های پوست کنی یافت شد که به دلیل کاربردی بودن به گونه ای گسترده در مناطقی بیرون از مرزهای فرهنگ حسونا نیز دیده شد. این سفال بزرگ و مسطح دارای کف مقعر و لبه هایی با شیب ملایم به خارج و سطح داخلی پوشیده از برجستگی یا شیارهای عمیق و یا سوراخ دار است. پس از این که در دشت های همدان نیز با چنین نمونه هایی برخورد شد که شباهت های زیادی با این گونه سفا ل ها داشت، با روش پژوهش کتابخانه ای و میدانی با رویکرد توصیفی-تحلیل و با طرح پرسش هایی درباره ی شیوه ارتباط شرق زاگرس مرکزی با بین النهرین و این که اساساً از لحاظ زیست محیطی این دشت ها می تواند منجر به ایجاد الگوی خاص فرهنگی متأثر از فرهنگ حسونا شود؟ این پژوهش شکل گرفت و با رویکردی بوم شناختی، با فرض این که تشابهات فرهنگی ایران و بین النهرین، حداقل در نشانه های عمومی، از مشابهت های زیست محیطی تأثیر پذیرفته و این که تغییرات فرهنگی در واکنش به تغییرات روابط بوم شناختی خود را نشان می دهد، ادامه یافت. وجود این نمونه های مشابه در دشت های همدان، می تواند شواهدی از نفوذ فرهنگی آن در حدود هشت سده ی بعد در منطقه ی شرق زاگرس مرکزی باشد و این درحالی ست که شواهد این نفوذ در مناطق مرکزی و غربی تر زاگرس مرکزی کمتر دیده شده و با یافت شدن نمونه های دیگری در مناطق شرقی تر و شمالی تر استان همدان این بحث شکل گرفت که می توان یک مسیر منحنی بزرگ از شمال غرب ایران به سمت نواحی مرکزی تر و سپس غرب ایران برای جابه جایی این تکنیک ساخت سفال پیشنهاد داد.

افزایش کیفیت فنی و زیبایی شناختی سفال ها، بهره برداری از کوره های پیشرفته و تبادل فناوری سفال، برخی از رویدادهای نوین در فلات مرکزی ایران در هزاره ی پنجم قبل ازمیلاد بودند. پژوهش حاضر مبتنی بر تجزیه و تحلیل داده های سفالگری و برخی شواهد پشتیبان است که از بررسی های میدانی در دشت های قزوین و تهران، کاوش در محوطه های نویافته، نظیرِ چهاربنه و ابراهیم آباد، کاوش های بازنگری در مراکزی چون زاغه، قبرستان و سیلک، و پژوهش های آزمایشگاهی و گاهنگاری در این منطقه به دست آمده اند. تولید سفال که در نیمه ی هزاره ی ششم قبل ازمیلاد در محوطه های فلات مرکزی در سطح خانگی جریان داشت، با بهبود تولید و تزئین سفال نخودی منقوش از نوع سیلک I1-3 به نوع سیلک I4-5، روندی تخصصی پیش گرفت. در اواخر هزاره ی ششم تا نیمه ی هزاره ی پنجم قبل ازمیلاد که فرهنگ دوران مس وسنگ انتقالی (سیلک II) حاکم بود، این روند تداوم یافت. فزونی شمار استقرارها در دشت تهران، استفاده از اشیاء شمارشی و نهادن هدایایی از مواد غیربومی در قبور زاغه، ظهور سفال ظریف و قرمز منقوش چشمه علی در پهنه ی فلات مرکزی، و کشف شواهد مستقیم تولید و پخت سفال در تپه پردیس، گواهی بر رواج فعالیت های تولید کارگاهی و روابط منطقه ای و فرامنطقه ای در این دوره هستند. از دوره ی مس وسنگ قدیم (سیلک III1-3) تا دوره ی مس وسنگ جدید (III6-7b)، تحولات دیگری در سفالگری، فلزکاری و معماری پدیدار شد؛ به طور مثال، شواهد مهمی از استحاله ی سنگ مس و ذوب و قالب گیری فلز در کارگاه های تخصصی در تپه قبرستان و سیلک به دست آمده است. شاخصه های تولید تخصصی سفال در این دوران عبارتند از: استفاده از چرخ سفالگری، بهره برداری از کوره های سفال پزی پیشرفته، تزئین سطوح درونی و بیرونی ظروف با نقوش: هندسی، گیاهی، جانوری، انسانی و روایی و با رعایت مختصاتی نظیر: تناسب، تقارن، ترکیب بندی و کادربندی. این فعالیت ها بدون وجود یک سازمان و برنامه ریزی امکان پذیر نبود. این سازمان به احتمال توسط نخبگان اجتماعی پایه گذاری شد که هدایت، نظارت و پشتیبانی فعالیت های مذکور را انجام می دادند.

سفال در جایگاه چونان ماده ی فرهنگی، مدرک مهمی برای دست یابی به گاهنگاری و شناخت دوره های استقراری در هر محوطه ی باستانی است. یکی از محوطه های مهم و شاخص از نظر داده های فرهنگی، به ویژه یافته های سفالی، محوطه ی گچ سنگی شهرستان گتوند است. این محوطه در شمال دشت شوشان و در کنار رودخانه ی کارون است. در راستای کاوش آموزشی محوطه، مقادیری سفال در بررسی سطحی و محدوده ی کارگاه I و گمانه های آن گردآوری و مبنای پژوهشی بر بنیاد چند پرسش گردید. پرسش های اصلی مطرح در این پژوهش عبارتند از: 1- گونه های شاخص سفالی از چه نوع و منقش به چه طرح هایی است؛ 2-این گونه ها به کدام فازها تعلق دارد؟ در ضمن، بررسی تحلیلی وضعیت و جایگاه محوطه در بین محوطه های دشت شوشان مسأله ی دیگر این پژوهش است. برای رسیدن به پاسخ های مستدل 86 قطعه سفال شاخص انتخاب شد و با روش تطبیقی-تحلیلی مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج این مطالعه نشان داد که بیشترین سفال ها از گونه ی دهانه باز مانند کاسه ها و لیوان ها است. غیر از تعداد انگشت شمار که دارای نقوش حیوانی، مابقی منقش به طرح های هندسی است و از منظر زمانی متعلق به فازهای شوشان میانی و متأخر است. به عبارتی از منظر گاهنگاری سفالی می توان گفت: این زیستگاه در اواخر هزاره ی ششم و اوایل هزاره ی پنجم قبل ازمیلاد (شوشان میانی) شکل گرفته بود؛ مسأله ای که در بررسی های پیشین باستان شناسانی چون هنری رایت (1969) این فاز زمانی در محوطه شناسایی نشده بود. این محوطه بی وقفه از زمان شکل گیری در فاز مذکور تا واپسین دوران آغازشهرنشینی محل سکونت بوده است. همچنین مطالعه و مقایسه ی سبکی و تکنیکی سفال های شاخص نشان می دهد، صرف نظر از استمرار برخی گونه ها، به تناسب تغییر و نفوذ سنت سفالی، به ویژه در شوشان جدید 1، این محوطه نیز بی تأثیر از این تحولات نبوده و روابط فرهنگی با سایر مناطق فرهنگی داشته است.

بر روی ظروف به دست آمده از تمدن حوضه ی هلیل رود، نقوش مختلف: انسانی، گیاهی، جانوری و هندسی نقش شده است. در میان آن ها، نقوش جانوری از نظر فراوانی، خلاقیت انسانی، هنری و آیینی، ممتاز هستند. هدف اصلی پژوهش حاضر خوانش نقوش جانوری تمدن حوضه ی هلیل رود جیرفت با تکیه بر اشیاء کشف شده و به دست آمده از این تمدن در پرتو نظریه ی توتم پرستی است؛ بنابراین پرسش اصلی پژوهش این است: نقوش جانوری تمدن حوضه ی هلیل رود جیرفت چه معانی را بازتاب می دهند؟ با مطالعه ی مقدماتی نقوش این فرضیه مطرح شد که خوانش توتمی نقوش جانوری حوزه ی فرهنگی هلیل رود فهم تازه ای برای مخاطب ایجاد می کند و احتمالاً کنشگران انسانی حوزه ی فرهنگی هلیل رود برای نقش نمودن جانوران بر اشیاء نگاهی حاکی از احترام، تقدس، تابو و ترس داشتند. پژوهش پیشِ رو مطالعه ی میان رشته ای است و حوزه ی تاریخ، باستان شناسی و روان شناسی را دربر می گیرد. داده های پژوهش با مطالعه ی میدانی و کتابخانه ای نگارنده فراهم گردید و در چارچوب نظریه ی توتم پرستی به موضوع پرداخته شده است. جامعه ی آماری متشکل از 171 ظرف، 122 ظرف آن در کتاب جیرفت، کهن ترین تمدن شرق، و 49 ظرف آن در گنجینه ی آثار جیرفت، مورد بررسی قرار گرفت. در مجموع، 213 نقش شمارش شد و براساس آن ها تقسیم بندی و خوانش نقوش انجام گرفت. یافته های پژوهش حاکی از آن است که نقوش جانوری با 88/47 درصد از کل نقوش، فراوان ترین نقوش تمدن حوضه ی هلیل رود هستند و در رده ی بعدی نقوش هندسی با 65/20 درصد و نقوش گیاهی با 67/12 درصد، قرار دارند. نقوش انسان-جانوران نیز که بر 15 ظرف نقش بسته است، 73/11 درصد نقوش را تشکیل می دهند. نقوش جانوری دارای جنبه ی آیینی و دینی هستند و به احتمال زیاد انسان متمدن ساکن حوضه ی هلیل رود در نقش این جانوران و نیز نقش انسان-جانوران بر ظروف، نگاهی حاکی از احترام و تقدس داشته است.

کاوش های جدید باستان شناسی صورت گرفته در حوزه ی فرهنگی دریای سیاه و قفقاز جنوبی، بیانگر تجمع داده هایِ هنری هخامنشی و تأثیرات سبک پارسی در معماری است که شامل: کاخ ها، تالارهای ستوندار، دروازه ها، نیایشگاه ها و مقابر صخره ای می باشند. آثار معماری هخامنشی و آثاری که منتسب به سبک خانواده های هنری جدید در حوزه ی فرهنگی دریای سیاه و قفقاز جنوبی هستند در مناطق مختلفی چون: آناتولی، اکراین، روسیه، بلغارستان، گرجستان، ارمنستان و آذربایجان، به دست آمده اند. در ساتراپی تراکیه، شهرهای بوریسا و دوریسکوس به همراه یک مقر سلطنتی احداث می شوند. در پونتوس و الوزهویوک آتشکده و کاخ های هخامنشی با پایه ستون، از قره شامیرلی و ساری تپه در آذربایجان کاخ ها و دروازه، از شرق و مرکز گرجستان کاخ ها، تالارهای ستوندار و نیایشگاه ها، از ارمنستان بنای کاخ و همچنین در آناتولی مقابر صخره ای متأثر از معماری هخامنشی شناسایی شده اند. در آثار به دست آمده از این حوزه ی فرهنگی شاهد نوعی وحدت در ساخت و تزئین می باشیم که با توجه به حجم قابل توجه آثار معماری هخامنشی به دست آمده ضرورت یک پژوهش جامع، علمی و هدفمند در این باره مطرح می شود. پرسش های مطرح شده در این پژوهش عبارتنداز: 1-چگونگی تأثیر هنر و معماری هخامنشی بر معماری حوزه ی فرهنگی دریای سیاه و قفقاز جنوبی در عصر هخامنشی؟ 2-چگونگی شکل گیری سبک هنری «ایونی-هخامنشی» بر روی آثار معماری حوزه ی فرهنگی دریای سیاه و قفقاز جنوبی در عصر هخامنشی؟ نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد پیروی از سبک درباری هخامنشی باعث همگونی معماری هخامنشی در حوزه ی مطالعاتی شده است. همچنین در بخش غربی آناتولی پس از شکل گیری سبک هنری جدیدی به نام «ایونی-هخامنشی»، تأثیر مستقیم برروی آثار معماری این دوره در حوزه ی مطالعاتی گذاشته است. روش تحقیق در این پژوهش از نوع بنیادی بوده و با روش توصیفی-تحلیلی و مستندنگاری داده ها براساس روش های کمی و تجزیه وتحلیل داده ها به تحلیل معماری هخامنشی در حوزه ی مطالعاتی پرداخته خواهد شد.

آنچه ساختار اداری شاهنشاهی هخامنشی را از دیگر حکومت های باستانی متمایز می سازد، تنوع بایگانی های این دوره از نظر خط و زبان و گاهشماری است. در مرکز شاهنشاهی از تقویم فارسی باستان و عیلامی، در میان رودان، بخش های یهودی نشین و کلیه ی اسناد آرامی، مانند: الفانتین، ایدومه، از تقویم بابلی، و در مصر تقویم مصری استفاده می شد. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که، با توجه به این واقعیت که در مکاتبات میان بایگانی های مختلف از یک شیوه ی گاهشماری استاندارد استفاده نشده است، هخامنشیان براساس چه سازوکاری این گاهشماری ها را با یکدیگر هماهنگ می کردند؟ در این مقاله برای پاسخ به این پرسش، با تکیه بر اسناد و مدارک مکتوب و منتشر شده و با روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، ابتدا به معرفی شیوه های گاهشماری این دوره برپایه ی کتیبه های شاهی و بایگانی های به دست آمده از تخت جمشید، میان رودان و اسناد آرامی مصر و بلخ پرداخته و سپس چگونگی تطبیق آن ها در اسناد اداری مورد بررسی قرار گرفته است. فرضیه ی این پژوهش آن است که هخامنشیان بدون آن که بخش های مختلف شاهنشاهی را به استفاده از یک تقویم یکسان ملزم کنند، کوشیدند تا تقویم های مختلف را با یکدیگر منطبق و هماهنگ سازند. از آنجا که تقویم فارسی باستان، عیلامی و بابلی دارای ساختار گاهشماری مشابه، قمری-شمسی بودند که در آن ها ماه ها قمری و طول سال شمسی محاسبه می شد، برای آن که سال نو در آغاز اعتدال بهاری واقع شود، لازم بود که در فواصلی از سال، ماه کبیسه به تقویم بیفزایند. در میان رودان و عیلام، افزودن ماه کبیسه تا حد زیادی متأثر از عوامل سیاسی بود؛ اما پژوهش پیش رو نشان می دهد که هخامنشیان برای کارآمدی نظام اداری قلمرو گسترده ی خود، تقویم های محلی پیش گفته را ازطریق محاسبات ریاضی و نجومی و افزودن ماه کبیسه، کاملاً با هم هماهنگ کردند. بهترین شاهد این ادعا اسناد اداری مصری در دوره ی مورد بحث هستند که در آن ها به منظور هماهنگی با دیوانسالاری شاهنشاهی، در کنار گاهشماری سنتی شمسی، تاریخ گذاری قمری-شمسی نیز به کار رفته است.

آن چه امروزه به عنوان یک وجه مخرب در تاریخ هنر و فرهنگ کشور محسوب می شود، جعل آثار باستانی به معنای معاصر آن است که سابقه ای حدود 150-100 سال دارد. این آثار با توقیف از سارقان و جاعلان وارد موزه ها شده اند که تا زمانی که به عنوان اثر جعلی شناسایی نشوند، اثر اصل محسوب می شوند که از این رو، شناسایی دقیق و تشخیص اصل از غیراصل این آثار با استفاده از مطالعات علمی و آزمایشگاهی و قبل از ورود به موزه ها، اهمیت بسیار دارد. در این پژوهش، تعداد 10 سکه ی نقره ی منسوب به دوره ی هخامنشی، از یک مجموعه ی 57 عددی که در موزه ی پارس شیراز نگهداری می شوند و از سارقان آثار فرهنگی در مرودشت فارس ضبط شده اند، انتخاب و جهت تعیین اصالت سنجی مورد بررسی آزمایشگاهی قرار گرفته اند. هدف از اجرای تحقیق، پاسخ به این دو پرسش عمده بود: 1-نمونه ی سکه های نقره ی مورد مطالعه بر مبنای فناوری و ریزساختارشناسی با مسکوکات نقره ی عصر هخامنشی مطابقت دارند؟ 2-چگونه می توان از میزان تشابه ساختاری سکه ها به اصالت آن ها پی برد؟ جهت پاسخ به این پرسش ها و پس از انجام مطالعات کتابخانه ای، ابتدا سکه های مورد مطالعه توسط دستگاه PIXE مورد آنالیز عنصری قرار گرفته و میزان عناصر موجود در آن ها اندازه گیری گردید؛ سپس، نتایج به دست آمده با نتایج مطالعه ی صورت گرفته بر روی 57 سکه ی اصل هخامنشی متعلق به موزه ی ملی ایران باستان، به عنوان نمونه های شاهد، مقایسه شدند. نتایج این مقایسه نشان داد که عناصر فلزی، مانند: نقره، سرب، طلا و مس و نحوه ی پراکنش آن ها در نمونه های مورد مطالعه و در سکه های اصل هخامنشی، مقادیر مشابهی دارند که این موضوع می تواند اصالت نمونه ها را تأیید نماید. درنهایت، مطالعات تطبیقی نقوش و وزن نمونه ها، شباهت آن ها را با سکه های اصل نقره ی هخامنشی تأیید کرد.

ویژگی های طبیعی و زیست بومی رود سیمره بر روند شکل گیری و تطور استقرارهای انسانی در طول تاریخ تأثیری انکارناپذیر داشته است. در طول یک دهه ی گذشته ی پژوهش های باستان شناسی در حوضه ی آبگیر سیمره، یافته های بسیار و مدارک ارزشمند برای بررسی های تحلیلی در حوزه های گوناگون سفال، معماری و دست ساخته های متنوع فرهنگی به دست آمده است. در نتیجه ی یکی از بررسی های روشمند باستان شناختی در محدوده ای موسوم به «تنگه کافری» در حاشیه ی رود روئه، بخش هایی از عناصر ساختاری بنایی بر بستر صخره ای کوه مله روته بر تراسی از دوران سوم زمین شناسی و در شیب تند مشرف به رودخانه ی روئه آشکار شد. مجموعه ی شواهد موجود و ارزیابی های مبتنی بر بررسی اولیه مدارک سفالی، مستندنگاری آثار ساختمانی و مشاهده و درک بارزه های محیطی ضرورت شناخت را در روند طرح مسائلی چون تاریخ گذاری و اهمیت و نقش معماری شناخته شده در بستر و بافتار فرهنگی خاص آن و نسبت اش با اقلیم و جغرافیای منطقه که از اهداف این پژوهش بود؛ بنابراین بر این اساس در پی آنیم که گذشته از ارزیابی کارکرد و قدمت نویافته های ساختمانی به پرسش هایی چون: چرایی جایگاه این بنا در چشم انداز محوطه های هم دوره در حوزه ی فرهنگی سیمره؛ چگونگی ماهیت بنا از نظر کاربری معماری آن در ارتباط با سایر بناهای هم دوره در منطقه؟ چگونگی کیفیت بنا و ارتباط بالقوه ی آن با سایر محوطه های هم زمان در منطقه؟ بپردازیم که کاوشی هدفمند را در پی آورد. نتایج اولیه مؤید انطباق ساختارهای معمارانه بر طرحی نظام مند، نقشه ای دقیق و سبکی شناخته شده از دوره ی ساسانی و دلالت های برآمده از وارسی مدارک سفالی در تأیید این تاریخ گذاری است. از طرفی، موقعیت جغرافیایی و موضع راهبردی محدوده و ناحیه ی کندو کاوها، حاکی از رویارویی با یکی از مسیرهای مهم ارتباطی میان رودان و عیلام باستان و نقش حیاتی این تنگه در راهیابی از حاشیه ی رود سیمره به دره شهر و سپس به لرستان است. از همین رو استنباط انگیزه های ارتباطی، مبادلاتی و جابه جایی های اجتماعی برای برپایی این ساختارهای بین راهی دور از ذهن نیست؛ ضمن این که عواملی چون: پیچیدگی نقشه، تنوع فضا، کیفیت مصالح و گستره ی احتمالی ساخت و سازها وجود حاکم نشینی محلی در لوای حکومت ساسانی را ممکن و بایستگی های ناظر بر تداوم کاوش ها را بی تردید می سازد.

زبان سُغدی، زبان مردمان سرزمین سغد بوده است. مرکز سغد سمرقند و مهم ترین شهر آن ها، بخارا در جمهوری ازبکستان کنونی بوده است. زبان سغدی به عنوان یکی از زبان های ایرانی در آسیای مرکزی در بیان و بازتاب دستورات و سنت های دینی برخی ادیان پیش از اسلام کاربرد وسیعی داشته است. افزون بر این زبان سغدی، زبان اداری، تجاری و فرهنگی در نواحی دیگر، مانند واحه های تورفان در ترکستان شرقی بوده است. در فاصله ی سال های 1904 تا 1907 م. یک هیأت اعزامی آلمانی موفق به کشف مجموعه متون سغدی در خرابه های صومعه ی مسیحیان نسطوری در بولاییق واقع در واحه ی تورفان در شمال چین شد، که این متون مشتمل بر نمادهای اعتراف، تعمید و عشاء ربانی در مسیحیت شرقی است. پرسش اصلی در این پژوهش این است که زبان سغدی چه نقشی در گسترش و نشر مسیحیت در شاهراه ابریشم داشته است و نمادهای مسیحیت غربی (کاتولیک) تا چه اندازه در مسیحیت شرقی (ارتدوکس) حفظ شده اند؟ و درنهایت، مسیحیت شرقی در مبانی و آموزه های مسیحیت نوآوری کرده است؟ فرضیه ی نوشتار حاضر این است که نمادها در مسیحیت شرقی تقریباً با نمادهای مسیحیت در کلیسای رُم یکسان است و دیدگاه کلیسای نسطوری درباره ی ماهیت وجودی عیسی با کلیسای کاتولیک رُم مطابقت ندارد. این پژوهش با روش تاریخی-تحلیلی براساس منابع، متون و مستندات کتابخانه ای انجام گرفته است و برآیند تحقیق نشانگر آن ست که آیین اعتراف در آغاز پیدایش مسیحیت به صورت گروهی برگزار می شد، اما در ادوار بعد، اعترافات به صورت شخصی و در خفا انجام گرفت. نماد تعمید در هر دو مسیحیت شرقی و غربی متحول شده است و عشاء ربانی یا آیین سپاسگزاری در تمامی فرقه های مسیحیت با نام های شام خداوند، شکستن نان، مجلس سپاسگزاری و شراکت در شب عید فصح یهودیان یا به سنت کتاب مقدس، شام آخر، برگزار می شود.

فخر و مدین از عناصر معماری بومی ایران بوده که جایگاه ویژه ای در گونه های مختلف معماری ایرانی داشته است. این عنصر از گذشته تا به امروز در معماری کاربرد داشته و فن و روشی در چینش مصالح به خصوص آجر است؛ معماران از این فن برای ایجاد سایه و روشن جهت زیبایی بصری و همچنین جلب نگاه به سمت نمای بنا بهره برده اند؛ پژوهش های معماری انجام یافته نیز به شکل و ظاهر این فن توجه کرده اند و سایر جنبه های این عنصر، مغفول واقع شده اند؛ مسئله ی اصلی پژوهش حاضر این است که فخر و مدین در کنار تزئینی بودن، چه راهکاری برای ایجاد حس مکان در بناهای تاریخی ایرانی-اسلامی ایجاد کرده است؟ برای پاسخ، نیاز به شناخت تغییرات این عنصر در زمان و مکان استفاده آن بوده تا بتوان آن را به عنوان عنصری در جهت ایجاد حس مکان موردمطالعه قرارداد؛ برای تدقیق موضوع، مسجد به عنوان نمونه ی مطالعاتی انتخاب گردید و علت اصلی آن نیز وجود بناهایی از دوره های مختلف تاریخی است؛ همچنین این موضوع در سایر گونه های معماری کمتر موردتوجه بوده است. این تحقیق با روش تطبیقی و تعیین محورهای معین برای سنجیدن نمونه های موردمطالعه، صورت گرفته است. تحلیل تطبیقی به معنای توصیف و تبیین مشابهت ها و تفاوت های شرایط یا پیامدها پدیده ها براساس فرهنگ و سنت های رایج می باشد. اطلاعات موردنیاز از طریق مطالعات کتابخانه ای و پیمایش های میدانی جمع آوری شده است. نتایج تحقیق نشان می دهد فخر و مدین به عنوان یک عنصر معماری، ابتدا جنبه ی کاربردی داشته است. از شاخصه های اصلی که براساس آن ها فخر و مدین موردتوجه معماران بوده می توان به: امنیت، محرمیت، آسایش حرارتی و تهویه و زیبایی، تعامل بصری، نوررسانی اشاره نمود. در دوره های مختلف تاریخی با بروز تحولات در مسائل سیاسی و همین طور اعتقادی، فخر و مدین نیز دستخوش تغییر شده است؛ اما این عنصر در فواصل مختلف تاریخی در به وجود آمدن حس مکان در افراد و ایجاد تجربه حسی و عاطفی مؤثر بوده و باعث خاطره سازی و ایجاد تصاویر ذهنی در افراد می شده است.

فرآیند تغییرات اقلیمی در بلندمدت می تواند منجر به کاهش حضور افراد در فضاهای باز و پناه بردن به فضای بسته، خصوصاً در اقلیم گرم وخشک، گردد. این مسئله موجب کاهش سلامتی افراد در اثر افزایش درجه ی حرارت شده، و میزان مصرف انرژی را در ساختمان ها به دلیل استفاده ی طولانی مدت از فضای بسته، بالا می برد؛ بنابراین با توجه به نیاز ارائه ی راهکارهای اقلیمی جهت بهبود کیفیت آب و هوایی فضاهای باز و مقایسه ی آن با معماری بومی، این پژوهش به دنبال سنجش سطح سازگاری حیاط مرکزی خانه های سنتی دوره ی قاجاریه با شرایط اقلیمی در شهر شیراز است. به بیانی این سوال مطرح است که، ویژگی های فیزیکی و محیطی همچون درصد فضای باز، جهت گیری، زاویه ی دید آسمان، پوشش گیاهی، آب و مصالح مشخص، چگونه می تواند در آسایش حرارتی و میزان استفاده ی افراد از فضا تأثیرگذار باشد. از این رو با هدف تعیین اولویت تأثیرگذاری مؤلفه های فوق تعداد 7 مورد از خانه های دوره ی قاجار در سطح شیراز انتخاب شده و با استفاده از نرم افزار ENVI-met 4 basic که جهت شبیه سازی سه بُعدی و سنجش شرایط خُرداقلیم شهری مورد استفاده قرار می گیرد، به سنجش سطح آسایش حرارتی برمبنای شاخص PMV پرداخته شده است. نتایج تحقیق حاکی از آن ست که در حیاط خانه هایی که دارای کمترین ضریب دید آسمان و مساحت هستند، سایه اندازی بیشتری دیده می شود، که در نتیجه ی شرایط آسایش حرارتی بیرونی بهتری را برای ساکنین ایجاد می کنند. همچنین جهت بهینه ی چرخش حیاط حدود 27 درجه متمایل به جنوب غربی است؛ هرچند نباید از فاکتورهایی از قبیل سایه اندازی درختان و تأثیر رطوبتی حوض های آب در تلطیف هوای خُرداقلیم حیاط های مرکزی چشم پوشی کرد. ضرایب به دست آمده از تحلیل ها، نشان از همبستگی معناداری مابین «دمای متوسط تابشی» با «شاخص آسایش حرارتی PMV» در اقلیم گرم و خشک شیراز دارد.

بافت تاریخی شهر یزد بناهای مختلف از دوره های گوناگون در دل خود جای داده است که در این بین، خانه هایی که به دوره ی قاجار تاریخ گذاری می شوند از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند. از میان آن ها، دوازده خانه دارای تزئینات آینه کاری هستند که نقوش مختلفی را در برگرفته اند که از جمله ی آن ها می توان به کتیبه نگاری، نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی اشاره کرد که دسته ی چهارم شامل نقوش پرندگان است. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی، تاریخی-تحلیلی انجام شده که بدین منظور منابع تحقیق که شامل منابع مکتوب هستند، با شیوه ی کتابخانه ای گردآوری شده و با استفاده از آن ها به تحلیل مفهوم نمادین نقوش موردنظر پرداخته شده است. مهم ترین پرسش های مطرح شده در این پژوهش عبارتند از: 1. از کدام نقوش نمادین در آینه کاری خانه های شهر یزد استفاده شده است؟ 2. منشأ نمادین هر یک از این نقوش چیست؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که نقوش تزئینی را در چهار دسته ی کلی گیاهی، حیوانی، هندسی و کتیبه نگاری قرار می گیرند که هریک از آن ها می توانند دربرگیرنده ی معانی نمادین باشند. بسیاری از این نقوش در فرهنگ پیش از اسلام دارای معنا و مفهوم مخصوص به خود بوده و در فرهنگ اسلامی نیز یا با همان مفهوم و یا با اندکی تغییر به عنوان نماد مورد استفاده قرار گرفته اند. در این بین، برخی از نقوش را می توان مشاهده کرد که اگرچه در فرهنگ ایران پیش ازاسلام حضور نداشته، ولی به دلیل اهمیت و تأکید بر آن ها در فرهنگ اسلامی، هم تأثیر خود را بر روی ادبیات فارسی گذاشته و هم در هنرهای کاربردی مورد استفاده قرار گرفته اند. برخی از نقوش نیز در ادبیات فارسی دارای اهمیت بوده و به عنوان نماد در نظر گرفته شده اند؛ لذا می توان سه منشأ فرهنگ ایران پیش ازاسلام، فرهنگ ایرانی-اسلامی و ادبیات فارسی را به عنوان منشأ نمادین بسیاری از نقوشی نام برد که در آینه کاری های شهر یزد مورد استفاده قرار گرفته اند.