پژوهش های باستان شناسی ایران (نامه باستان شناسی)
سال:1400 | دوره:11 | شماره:31 |تعداد مقالات:15

به رغم دستیابی انسان به فناوری استفاده از فلزات در پیش ازتاریخ، فناوری تراش دست ساخته های سنگی اهمیت و کارایی خود را از دست نداد. در برخی از حوزه های فرهنگی با توجه به دسترسی محلی به منابع سنگ خام و به دست آوری آسان و کم هزینه، این فناوری تا هزارۀ اول پیش ازمیلاد به شکلی گسترده ادامه یافته است. پس از عصر سنگ و توسعۀ جوامع پیچیدۀ ساختار تولید دست افزار های سنگی نیز مطابق به شرایط از پیچیدگی های بیشتری برخوردار شد. در این محدوده زمانی تقاضای بیشتر جوامع گسترده و پیچیده در رابطه با استفاده از دست افزار های سنگی، منجر به شکل گیری نظام های تخصصی تولید و عرضۀ دست ساخته های سنگی شده است. در این پژوهش یکی از نظام های تولید محصولات سنگی پساپارینه سنگی در جنوب شرق دریای مازندران مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است تا براساس آن تفاوت ها و شباهت های فناوری و گونه شناسی میان پراکندگی های چالش برانگیز دست ساخته های سنگی دوره های پساپارینه سنگی و پارینه سنگی در محدودۀ جنوب دریای مازندران تبیین گردد؛ اما این که این دست ساخته ها طی چه فرآیندی و با چه زنجیرۀ عملیاتی تولید شده اند و چه بقایایی خارج از استقرارهای باستانی از مکان خود برجای گذاشته اند، پرسشی است که این پژوهش در پی پاسخ گویی به آن است. پنج پایگاه تولید دست افزارهای سنگی در منطقه ای به وسعت چهار کیلومتر مربع شناسایی و مورد بررسی باستان شناختی قرار گرفت. پنج برار بزرگ ترین مکان تولید دست افزار سنگی شناسایی شده در منطقه است. در این پژوهش، 796 قطعه دست ساخته سنگی به دست آمده از محوطۀ پنج برار رستمکلا مورد مطالعۀ فناوری و گونه شناسی قرار گرفته است. مهم ترین محصول این محوطه، تیغه های سنگی بلند است. در نتیجه، محوطه های شناسایی شده به عنوان بخشی از یک نظام گستردۀ تولید دست افزار سنگی با محوریت گوهرتپه قلمداد شده اند. هم چنین با تحلیل توالی تراش از مراحل مقدماتی تا تولید تیغه چگونگی به وجود آمدن تراشه های شبه لوالوا مورد بحث قرار گرفته است.

الیمایی ها به صورت یک ساتراپی خودمختار و گاهی نیمه خودمختار، هم زمان با سلوکیان و پارت ها در جنوب غرب، غرب و جنوب ایران از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده اند. این حکومت از اواسط قرن دوم پیش ازمیلاد تا ظهور امپراتوری ساسانی، هم زمان با حکومت سلوکی و اشکانی حضور فعالی در جریانات سیاسی و اقتصادی منطقه ایفا نموده است. عمدۀ آثار یادمانی دورۀ اشکانی در حیطۀ جغرافیایی الیمایی قرار دارند و بسیاری از سنت هایی که در دورۀ ساسانی تجلی یافته از دستاوردهای اصلی فرهنگ الیمایی بوده است. باوجود طیف گستردۀ آثار شناسایی شده مربوط به این دوره، هنوز بسیاری از جنبه های حکومت الیمایی ناشناخته است. سکه ها، ازجمله داده های سودمند و شاخص باستان شناسی هستند که با توجه به ماندگاری و فراوانی، ازطریق مطالعۀ نقش و خط استفاده شده در سکه ها، می توان اطلاعات ارزشمندی دربارۀ شناخت ادوار مختلف به دست آورد. علاوه بر این موضوعات، بهره بردن از علوم آزمایشگاهی برروی این یافته ها اطلاعات تکمیلی سودمندی را در اختیار محققین قرار می دهد. در این مقاله، مجموعه ای از سکه های مفرغی و نقره ای متعلق به دورۀ الیمایی با استفاده از دستگاه پیکسی  مطالعه شدند، تا ازطریق تجزیۀ عنصری و مشخص کردن ترکیبات شیمیایی، بتوان به پرسش هایی درمورد غلظت یا خلوص، تعداد معادن، تعداد ضرابخانه ها در این سکه ها و نمود این ترکیبات در شناخت ساختار اقتصادی و سیاسی دورۀ مذکور دست یافت. برای رسیدن به اهداف یاد شده، 35 سکه از الیماییان آنالیز گردید، این سکه ها بازۀ زمانی 85 پ.م. تا اوایل قرن سوم م. را دربر می گیرند. نتایج مشاهدات، نشان داد که سکه های آنالیز در شش ضرابخانه ضرب شده (دو ضرابخانه در هر سه دوره استفاده شده) و مادۀ خام اولیۀ آن ها از سه معدنِ متفاوت هستند. ازطرفی، نسبت درصد عناصر اصلی سکه ها در سه دورۀ الیمایی با هم متفاوت بوده و روند کاهشی درصد نقره و مس و روند افزایشی درصد سرب در سکه های آنالیز شده، بازگوکنندۀ وضعیت بهتر ضرب سکه در دورۀ اول الیمایی نسبت به دورۀ دوم و سوم و شرایط بهتر اقتصادی-سیاسی شاهان این دوره است؛ علاوه بر آن، تسلط الیماییان بر شوش تأثیر مستقیم بر خلوص و کیفیت بهتر سکه های آنان داشته است.

آثار معماری ارزشمندی از دوران تاریخی و اسلامی در بخش های جنوب غربی استان لرستان باقی مانده است که برخی از آن ها به رغم اهمیت و ثبت شان در فهرست آثار ملی، آن چنان که شایسته است مورد مطالعه قرار نگرفته اند و شناخت کافی از آن ها وجود ندارد. یکی از این آثار، بنای موسوم به «تپه زاغه» است که در مرکز دشت «رومشکان» قرار دارد. به رغم انجام مطالعات باستان شناسی در رومشکان و بازدید باستان شناسان ایرانی و غیر ایرانی از تپه زاغه، اما تاکنون این بنا محور پژوهشی دقیقی نبوده است و امروزه پرسش ها و ابهامات جدی در مورد قدمت و کارکرد آن مطرح است. در معدود گزارش های پیشین با اختلاف آراء در قدمت و کارکرد بنا و بدون استناد بر شواهد باستان شناسی و معماری به معرفی آن پرداخته شده است، اما هویت واقعی این بنای مهم که دارای ارزش خاص معماری نیز هست، هم چنان ناشناخته باقی مانده است؛ بنابراین ضرورت دارد در پژوهشی مستقل و به شیوه ای فراگیر این بنا مطالعه و دورۀ تاریخی ساخت و کارکرد واقعی آن بررسی و شناخته شود که هدف پژوهش حاضر دستیابی به این مهم است. پرسش های اصلی پژوهش از این قرار است؛ 1- عمارت موسوم به تپه زاغه در دشت رومشکان در چه دوره ای ساخته شده است؟ 2- این بنا چه کاربری در دشت رومشکان داشته است؟ فرضیۀ تحقیق از این قرار است که بنای موسوم به تپه زاغه در اواخر دورۀ ساسانی در محور راه ارتباطی سیمره به طرحان به عنوان یک کاروانسرای میان راهی احداث شده است. رهیافت نظری که این پژوهش در شناخت بنا به کار گرفته «تاریخی» است و یافته ها با مطالعات کتابخانه ای و بازدیدهای میدانی گردآوری شده اند. برآیند پژوهش نشان می دهد این اثر یک کاروانسرای میان راهی است؛ درواقع یکی از «منازلی» است که در محور ارتباطیِ تاریخی شهر کهن «سیمره» و شهرهای شمالی استان خوزستان به منطقۀ «طَرحان/ طرهان» در غرب لرستان ساخته شده است. عناصر معماری، مصالح به کار رفته و سفال های پراکنده در عرصه و پیرامون اثر نشانگر آن است که دورۀ اولیۀ ساخت بنا ساسانی بوده و تا اواخر سده های میانۀ دوران اسلامی از آن استفاده می شده است.

کَثَه، یکی از مراکز استقراری است که به همراه میبد، نائین و فهرج، چهار شهر مهم ناحیۀ یزد را تشکیل می دادند. اگرچه متون محلی یزد، ایجاد آن را مربوط به دوران قبل از اسلام می دانند که توسط «اسکندر مقدونی» احداث شده و در دوران اسلامی موجودیت نداشته است؛ با این وجود، متون جغرافیایی از آن به عنوان یکی از شهرهای دوران اسلامی نام می برند. این مقاله با هدف بررسی جای نام شهر کثه و با شیوۀ توصیفی تاریخی-تحلیلی به دنبال پاسخ گویی به این پرسش ها است؛ 1-جایگاه شهر کثه در منابع چیست؟ 2-با توجه به ویژگی های جغرافیایی دشت یزد-اردکان و تطبیق آن با توصیفات متون، کدام یک از مراکز استقراری در این دشت را می توان با کثه مطابقت داد؟ متون محلی کثه را از ساخته های اسکندر می دانند که برخی از اسرای گرفته‎شده در نبرد با «داریوش سوم» را در آنجا زندانی می‎کند. این شهر پس از ساخت شهر یزد، متروک شده و ساکنین به این شهر مهاجرت می کنند. اما، جغرافیدانان آن را یکی از مراکز استقراری ناحیۀ یزد در دوران اسلامی دانسته که نشان دهندۀ تناقض بین گفته های آنان با متون محلی یزد است. نتایج این پژوهش نشان می دهد که جغرافیدانان مسلمان با توجه به ویژگی های جغرافیایی ناحیۀ یزد از واژۀ کثه برای نامیدن یکی از مراکز استقراری آن استفاده کرده اند که با تطبیق توصیفات آنان با ویژگی های جغرافیایی دشت یزد-اردکان می توان دهستان رستاق را پیشنهاد داد؛ چراکه این دهستان از همان ابتدا از مجموع چندین روستا تشکیل شده بود که این روند تا به امروز نیز ادامه دارد. این دهستان از دیرباز یکی از قطب های کشاورزی استان یزد به شمار می آید. هم چنین به دلیل وجود راه ری-کرمان از اهمیت زیادی برخوردار و به واسطۀ وجود آن با استقرارهای جنوب و جنوب شرق ایران در ارتباط بوده است. این امر با توجه به داده های باستان شناسی قابل اثبات است.

محوطۀ تاریخی سیروان در استان ایلام، با استناد به منابع تاریخی و مطالعات اولیۀ کارشناسان، مربوط به دورۀ ساسانی و قرون نخستین اسلامی است. متأسفانه باوجود اهمیت باستان شناختی سیروان، در این منطقه فعالیت های گستردۀ باستان شناسی و مطالعات باستان سنجی اشیاء به دست آمده، انجام نشده است. به منظور بررسی سیستماتیک نمونه های حاصل گمانه زنی اولیه جهت انجام مطالعات زمین باستان شناسی محوطه، در این پژوهش 14 نمونه از یافته های سفالی به دست آمده از این محوطه، مورد بررسی و آزمایش قرار گرفتند. با توجه به این پرسش که ویژگی های ژئوشیمیایی، شباهت ها و تفاوت های ساختاری نمونه های موردمطالعه چیست و با هدف شناسایی عناصر و فازهای تشکیل دهندۀ این نمونه ها، تخمین دمای پخت و هم چنین ترسیم الگویی جهت طبقه بندی آن ها، آنالیزهای طیف سنجی فلورسانس پرتو ایکس (XRF) و پراش اشعۀ ایکس (XRD) انجام شد. میزان انحراف معیار مقادیر اکسیدهای اصلی سیلیسیم، آلومینیوم، آهن، کلسیم و منیزیم در این 14 نمونه به ترتیب 527/11، 290/3، 705/2، 887/5، و 087/2 محاسبه شد. پراکندگی بالای مقادیر این عناصر به ویژه در سیلیسیم و کلسیم، نشان دهندۀ تنوع در منابع و فرآوری مواد اولیه است و حاکی از آن است که این نمونه ها متعلق به کارگاه های متفاوت سفالگری، مناطق و یا دوره های تاریخی متفاوت هستند؛ هم چنین به طور کلی الگویی برای طبقه بندی این نمونه ها مشاهده نمی شود، مگر در دو نمونۀ شماره های S8 و S9 که ازنظر ترکیب شیمیایی و فازهای مینرالی، شباهت بسیاری دارند. سه نمونۀ S12،S13 و S14 نیز به طور کامل مشخصات شیمیایی متفاوتی دارند و احتمال می رود محصولات وارداتی باشند. در نمونه های با درصد کلسیم اکسید بالا (بیشتر از 6% وزنی) به نظر می رسد از ترکیبات آهک دار موجود در منطقه به عنوان مادۀ پُرکننده استفاده شده است. با توجه به عدم شناسایی کانی های رُسی و حضور فازهای کلسیت (احتمالاً باقی مانده از مواد اولیه)، دیوپسید و گلنیت (محصولات فرآیند پخت)، دمای پخت نمونه ها نیز در حدود 850 تا 900 درجۀ سانتی گراد تخمین زده می شود.

قلعه ها بناهای امن و مستحکمی هستند که در گذشته در نقاط مهم و گذرگاه ها ساخته می شدند. موقعیت جغرافیایی استان خراسان جنوبی به لحاظ ویژگی های طبیعی، چون: رشته کوه ها و دشت های کم ارتفاع، هویت خاصی بدین منطقه بخشیده و کم آبی و خشک سالی محیط موجب بی ثباتی سیاسی و درنتیجه معماری امنیتی و ساخت قنات را در سازگاری با محیط به وجود آورده است. بخش دستگردان در محدودۀ جغرافیایی غربی استان خراسان جنوبی قرار دارد و به دلیل شرایط ویژۀ جغرافیایی، مانند: قرارگیری در حاشیۀ کویر لوت و دور بودن از مراکز شهری و خدماتی بزرگ، تبدیل به منطقه ای غیرقابل دسترس از مراکز حکومتی طی دوره های مختلف تاریخی شده است؛ از این رو، آثار معماری فراوانی را در خود جای داده است. در بررسی باستان شناسی بخش دستگردان طبس در سال 1394ه‍.ش.، قلعه هایی مربوط به اواخر سلجوقی تا اوایل پهلوی شناسایی شده که تاکنون ساختار و کارکرد هر یک مطالعه نشده است. لازم به ذکر است شیوۀ قلعه سازی در منطقه بر شیوۀ معماری بسیاری از بناهای این منطقه، مانند به کارگیری برج و حصارهای مرتفع، تأثیر گذارده است.  این مقاله با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با انجام فعالیت های میدانی و مراجعه به منابع کتابخانه ای، مانند منابع تاریخی دوران اسلامی انجام گرفته است و درپی پاسخ به این پرسش است؛ گونه شناسی قلعه های دستگردان براساس کارکرد و عناصر سازنده به چه نحوی قابل ارزیابی است؟ هدف این پژوهش شناخت و مطالعۀ ساختار کالبدی معماری قلعه های دستگردان طبس، گونه بندی و گاهنگاری آن ها است. مطالعه سیر تاریخی دگرگونی در ساختار و عوامل تأثیرگذار بر کالبد قلعه ها و ترسیم الگوی حاکم بر ساختار معماری این گونه بنا، از دیگر اهداف این پژوهش است. مطالعه بناهای امنیتی این منطقه نشان می دهد، شرایط اقلیمی با مناطق بیابانی گسترده و نقاط مرتفع پناهگاهی و تحولات سیاسی ـ اجتماعی به دلیل قرارگیری بر سر راه های ارتباطی با مرزهای شرقی و همچنین دوری از مراکز شهری منطقه و نبود یک حاکمیت وابسته به دولت مرکزی بر فرایند شکل گیری ساختار معماری امنیتی بخش دستگردان طبس در دوره اسلامی تأثیرگذار بوده است.

در حفر گورستان برزولِ شهرستان نهاوند با هدف دفن متوفیان، به صورت اتفاقی به اشیاء مختلفی از جنس سفال و مفرغ سالم برخورد گردیده که در نوع خود قابل توجه است. این اشیاء نویافته دربردارندۀ 35 قطعه از سفال های مختلف سده های میانی اسلامی از نوع سفال های ساده و لعابدار (تک رنگ فیروزه ای، زرین فام و مینایی) و اشیاء و ظروف فلزی مفرغی (پی سوز و انواع ظروف) است. گورستان امامزاده فضل در جنوب غربی برزول واقع شده و از قبرستان های کهن دوران اسلامی در شهرستان نهاوند به شمار می آید که مقبرۀ امامزاده فضل نیز در آن قرار دارد؛ سنگ قبرهای قدیمی با تاریخ های بیش از یک سده در این قبرستان مؤید قدمت تاریخی این قبرستان است. هدف از این پژوهش تحلیل و تاریخ گذاری با بررسی ویژگی های شکلی و تزئینی و هم چنین چگونگی دفن اشیاء مکشوف در قبرستان برزول است. در این راستا، پرسش های پژوهش را می توان این گونه طرح کرد که، اشیاء قبرستان برزول متعلق به چه دورۀ تاریخی است؟ و این که، دفن و قرارگیری این اشیاء در قبرستان مذکور با چه هدفی صورت گرفته است؟ روش پژوهشِ جستار حاضر به صورت مطالعۀ تطبیقی و به صورت تحلیلی-توصیفی است که گردآوری اطلاعات آن نیز به دو روش کتابخانه ای و میدانی صورت پذیرفته است. برآیند پژوهش نشان می دهد که اشیاء مکشوف از این قبرستان به صورت هدفمند دفن و براساس تاریخ گذاری نسبی و تطبیقی متعلق به سده های شش و هفت هجری قمری است؛ همچنین با توجه به کاربری این محوطه به عنوان قبرستان در طول تاریخ براساس تاریخ سنگ قبرهای موجود در قبرستان و امامزاده فضل و عدم حضور موادی فرهنگی که بتوان این محوطه را به عنوان یک محوطۀ استقراری قلمداد کرد، حضور اشیاء مکشوف می توانسته به صورت هدفمند به منظور حفظ و مصون ماندن آن از دستبرد و غارت در مواقع خطر و بحرانی و یا به احتمالِ کمتر جنبۀ خرافی بودن آن ازسوی دفن کنندگان، قلمداد کرد.

از سدۀ نخستین پیش ازمیلاد تجارت بین دنیای شرق و غرب ازطریق جادۀ ابریشم آغاز گردید و کالاهای تجاری، سنن، فرهنگ و باورهای دینی بین تمدن های چین باستان و سرزمین های شرق مدیترانه مبادله شد. در کنار مسیرهای خشکی و به هنگام ناامنی جادۀ ابریشم، مسیرهای آبی جایگزین مسیرهای قبلی شده و خلیج فارس حلقۀ اتصال بازارهای چین باستان با سرزمین های غربی تر گردید. درمیان بنادر تاریخی خلیج فارس، مانند: مهرویان، سینیز، گناوه، ریشهر، سیراف، نای بند، حریره، هرمز قدیم و تیس، بندر کمتر شناخته شدۀ نجیرم، نقش مهمی در تجارت دریایی بر عهده داشته است. این بندر تاریخی به فاصلۀ (به خط مستقیم) 60 کیلومتری شمال غربی بندر تاریخی سیراف و 10 کیلومتری غرب شهر بندری دیر واقع شده است. در بررسی و شناسایی باستان شناسی بنادر شمالی خلیج فارس  در بهار 1388ه‍.ش.، بندر تاریخی بتانه که در منابع جغرافیای تاریخی «نجیرم» ذکر شده است مورد بازشناسی و مطالعۀ باستان شناسی قرار گرفت و مواد فرهنگی سطح محوطه به صورت تصادفی جمع آوری گردید. پراکندگی مواد فرهنگی شامل قطعات سفالی است که رایج ترین فرم آن ها، فرم اژدری و رایج ترین تکنیک تزئین، اسگرافیاتو است؛ هم چنین نمونه های سفال لعابدار فیروزه ای به فراوانی شناسایی شد. شناسایی ده ها قطعه سفال های چینی، مانند: سلادن، چانگشا و آبی سفید و سکه های چینی حکایت از ارتباطات تجاری گستردۀ ایرانیان با چین باستان از دورۀ ساسانی تا سده های میانی دوران اسلامی داشت. پرسش های بنیادی این پژوهش بدین شرح است؛ 1- مواد فرهنگی و وارداتی در بندر تاریخی نجیرم کدامند؟ 2- برپایۀ مقایسۀ مواد فرهنگی بندر نجیرم با سایر نواحی، تجارت دریایی این بندر با سایر بنادر خلیج فارس و تمدن های دیگر چگونه است؟ در این پژوهش، ضمن معرفی سفال و سکه های متعلق به سلسله های چین باستان در بندر تاریخی نجیرم، این مواد فرهنگی با سایر محوطه های حوضۀ خلیج فارس مقایسۀ تحلیلی شده است. این مطالعات نشان دهندۀ  جایگاه مهم نجیرم در شبکۀ تجارت دریایی درون منطقه ای در خلیج فارس و فرامنطقه ای از اقیانوس هند تا شرق آسیا (چین باستان) است. در جادۀ ابریشم دریایی، نجیرم پا به پای بندر تاریخی سیراف، کانون تجارت دریایی در خلیج فارس بوده است.

خان لنجان به استناد مدارک تاریخی، ازجمله سکونتگاه های کهن و پیرامونی جنوب شهر اصفهان محسوب می گشت که از قرون اولیه اسلامی تا قرن هفتم هـ.ق، به عنوان یک شهرک اسلامی در مرکز «رُستاق اَلَنجان» یا ناحیۀ لَنجان کنونی مطرح بوده است. با وجود اعتبار شهرک خان لنجان، اغلب پژوهشگران مطالعات خود را بر قلعۀ کوهستانی آن متمرکز نموده و همچنان ابهامات و  پرسش هایی در مورد موقعیت مکانی، ساختار اجتماعی-اقتصادی و هم چنین عوامل مؤثر بر رکود این شهرک وجود دارد. این در حالی است که شناخت مؤلفه ها و ساختار این سکونتگاه به عنوان نمونه ای موردی از شهرک های پیرامونی که به وفور در ایران دوران اسلامی وجود داشته اند، می تواند به عنوان الگویی جهت مطالعه و تحلیل اینگونه از استقرار ها مورد استفاده پژوهشگران قرار گیرد. در مقاله پیش رو روش پژوهش توصیفی- تحلیلی گزینش و کوشش می شود با بهره گیری از داده های حاصل از منابع مکتوب، بررسی باستان شناسی منطقه و سنجش از دور، موقعیت و گستره تقریبی این شهرک پیشنهاد شده و ساختار و تحولات آن از سده های نخستین اسلامی تا قرن هفتم هجری مورد مطالعه قرار گیرد. نتایجِ حاصل حاکی از آن است که برخلاف نظر محققان پیشین، شهرک خان لنجان در جنوب کوه قلعه بزی گسترده شده و قابل تطبیق با شهر فیروزان نمی باشد. وجود ظرفیت های زیست محیطی و موقعیت استراتژیک این ناحیه، هم چون دسترسی مستقیم به آب زاینده رود، قرار داشتن در مسیر راه های باستانی فارس و بختیاری و مجاورت با قلعه کوهستانی خان لنجان، در مجموع از سه منظر زراعی، تجاری و دفاعی در رشد و رونق آن تأثیر گذارده اند. این شهرک بر مبنای نظریه«شبکه شهری»، در طول حیات خود از نظر مناسبات سیاسی زیرمجموعه و تابع قصبه اصفهان محسوب می گشت اما در سطح ناحیه لنجان، از نقشی مرکزی برخوردار و در مدیریت سکونتگاه های خرد و کلان پیرامونی خود دخیل بوده است. از عوامل مهم افول تدریجی شهرک خان لنجان، می توان به تخریب قلعۀ کوهستانی آن و گزینش شهر فیروزان به مرکزیت ناحیه لنجان در دورۀ ایلخانی اشاره نمود.

شهر سلطانیه به عنوان مرکز سیاسی، پایتخت سلاطین ایلخانان مغول، در سال 703 تا 716 ه‍.ق.، در 30 کیلومتری جنوب شرقی شهر زنجان ساخته شد. ارزش تاریخی سلطانیه علاوه بر پایتخت و مسائل سیاسی آن، نشان دهندۀ پیشرفت شگرف معماری در دوران اسلامی، بناهای مختلفی اعم از عام المنفعه و خصوصی احداث گردیده است. معماری آرامگاهی یکی از مهم ترین تجلیات هنر معماری ایرانی و اسلامی است. در سدۀ هشتم هجری قمری، شاهد ساخت یادمان های مذهبی تاریخی متعددی که در فرهنگ معماری ایران به «برج های آرامگاهی» موسومند. تپه نور، یکی از بزرگ ترین تپه های باستانی دشت سلطانیه، در 1500 متری جنوب گنبد سلطانیه قرار گرفته است. با توجه به پژوهش های انجام شده در نقاط مختلف سلطانیه، تپه نور یکی از مکان های مهم و حاوی اطلاعاتی مربوط به دورۀ ایلخانان مغول می باشد. کاوش در مهرماه 1388 در تپه نور مرکزی انجام گرفت و با هدف نمایاندن آثار معماری متمرکز گردید. در پژوهش حاضر تلاش بر ارائه نتایج کاوش، بحث تحلیل سازۀ معماری و گاهنگاری آن است. گردآوری اطلاعات براساس روش میدانی و کتابخانه ای انجام گرفته است. پرسش اصلی این پژوهش بدین قرار است؛ معماری به دست آمده در طی کاوش مربوط به مقابر دورۀ ایلخانی است؟ و ازلحاظ معماری و تزیینات با سایر مقابر دوره ایلخانی شباهت دارد؟ انجام کاوش در این محوطه منجر به شناسایی برج مقبره ای از دورۀ ایلخانان گردید. این سازۀ سنگی از داخل دارای پلان چلیپایی و نمای بیرون پلان دوازده ضلعی است. ابتدا داخل فضای گنبد را با لاشه سنگ و ملاط گچ نیم کوب به شکل چلیپا، همراه با یک ورودی دهلیز مانند و ساقۀ گنبد که در حال حاضر موجود نمی باشد، ساخته اند. این محوطه ازلحاظ معماری و تزئینات بنا با مقبره های باغ گنبد سبز قم (خواجه علی صفی، گنبد شمالی و مقبرۀ خواجه اصیل الدین)و برج مقبره ای آذربایجان (سه گنبد ارومیه، گنبد کبود مراغه)، برج مقبرۀ باباحسین ملایر، برج مقبرۀ امام زاده هود درجزین همدان و... مقایسه نمود.

بنای گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه، یکی از پایتخت های ایلخانان مغول که به دست «سلطان محمد خدابنده الجایتو» ساخته شد به عنوان هفتمین بنای ایران در سال 2005م. در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. ازنظر معماری شاخص و تزئینات رنگی و نقاشی های دیواری برروی بسترهای مختلف بنای گنبد سلطانیه از مهم ترین و پرکاربردترین بناهای موجود در دورۀ ایلخانی است. درهمین راستا، باتوجه به این که شناخت نوع رنگ ها و نحوۀ اجرای این تزئینات می تواند یکی از مهم ترین موضوعات و مباحث موردنظر درجهت شناخت بیشتر و بهتر این بنا و تکنیک ها و رنگ های رایج در قرون میانی اسلامی باشد؛ این پژوهش براساس پرسش هایی ازقبیل: شناسایی لایه ها و نحوۀ آماده سازی زمینۀ اجرای تزئینات رنگی و نقاشی ها چیست؟ و مطالعات شیمیایی و ساختارشناسی رنگ های به کار رفته در گنبد سلطانیه استفاده از چه نوع مواد رنگزایی برای آراستن بدنه ها را نشان می دهد؟ انجام شده است. براساس مطالعات صورت گرفته  به نظر می رسد رنگ دانه های به کار رفته در تزئینات گنبد سلطانیه عمدتاً ساختارهای مبتنی بر مس، آهن باشند. در روند این مطالعه با بررسی دقیق مطالعات مشابه در قالب پیشینۀ تطبیقی تحقیق اطلاعات جامعی از مواد رنگ ساز و شیوه های نقاشان دورۀ ایلخانی پرداخته شده است. روش تحقیق در این مطالعه به صورت تجربی و توصیفی بوده است که دراین راستا برای بررسی ترتیب لایه ها در آرایه های نقاشی از روش میکروسکوپ الکترونی روبشی (SEM) و نیز برای تشخیص نوع رنگ دانه های به کاررفتۀ سبز، آبی، زرد، قرمز، سفید و سیاه از روش های پراش پرتوی ایکس (XRD) و روش های شیمیِ تر استفاده شده است. آنالیز SEM به خوبی فن شناسی آرایۀ گچی و ترتیب لایه های نقاشی را نشان داد. نتایج مطالعۀ فوق در قالب آنالیزهای دستگاهی نشان دهندۀ آن است که مواد رنگ ساز استفاده شده شامل: رنگ های مالاکیت و سبز زنگار برای رنگ سبز، آزوریت مس برای رنگ آبی، و قرمز اُخرا در قالب اکسید آهن برای رنگ های قرمز و اُکر برای رنگ زرد و درنهایت از انیدرید و سیاه کربن برای رنگ های سفید و سیاه به ترتیب استفاده شده است.

شهر تاریخی سنگ بست در مجاورت روستای سنگ بست در شمال فریمان واقع شده است. با عنایت به ارزشمند بودن این مجموعۀ تاریخی، این نخستین پژوهش نظام مند باستان شناسی است که تاکنون انجام پذیرفته است. اهمیت و وسعت محوطه ایجاب می کند که انجام پژوهش باستان شناسی در یک بنای مشخص از این مجموعۀ وسیع، با هدف معلوم انجام شود؛ بنابراین، مهم ترین بنای این شهر منحصربه فرد تاریخی، یعنی مسجد جهت انجام گمانه زنی جهت بررسی ویژگی های معماری آن انتخاب گردید. طبق شواهد و اطلاعات موجود در متون تاریخی این مسجد در زمانی ساخته شده است که سبک معماری خراسانی رو به افول و سبک معماری ایرانیِ رازی رو به گسترش بود؛ لذا ضرورت داشت به این پرسش پاسخ داده شود که مسجد سنگ بست با تفکر معماری شیوۀ خراسانی ساخته شده یا شیوۀ رازی؟ و یا ترکیبی از هر دو سبک در آن اجرا شده است؟ این پژوهش به روش توصیفی تاریخی-تحلیلی، مبتنی بر کاوش های باستان شناسی و مستندات و مطالعات کتابخانه ای انجام شده است؛ گمانه های واقع در ضلع جنوبی و قبلۀ مسجد نشان داد مسجد مذکور دارای یک ایوان با جرزهای قطور و رفیع و شبستانی در طرفین آن است. در مقابل محراب، منبر مسجد قرار دارد که احتمالاً منبر قرون اولیۀ اسلام تخریب شده و در قرن 8ه‍.ق. منبری جدید با مصالح آجر و گچ ساخته شده است. به نظر می رسد مسجد تاریخی سنگ بست تا اوایل دورۀ صفوی که رو به افول گذاشته، بارها مرمت شده است. ویژگی های معماری پلان بنا نشان می دهد که شباهت به آثار شیوۀ خراسانی دارد، اما تزئینات کتیبه های کوفی گچ بری، و کوفی آجرتراشی، تعیین کنندۀ اصالت معماری ایرانی سبک رازی است؛ لذا می توان مسجد تاریخی سنگ بست را بنایی از دوران گذر از معماری سبک خراسانی به رازی دانست.

مازندران یکی از حوزه های فرهنگ ایرانی است که دارای مقابری با ویژ گی های ساختاری منحصربه فرد است. قرن هشت و نُه هجری قمری دورۀ شکل گیری و قوام برج مقابر در مازندران است؛ این سازه ها اغلب دارای ساختاری مشابه و شامل گنبد رُک، بدنه و ساقه هستند. هرچند  بسیاری از آن ها در طول سالیان متمادی دچار آسیب شده اند، اما مسألۀ اصلی، کمبود مطالعات منسجم و علمی دربارۀ ساختار این مقابر در جهت حفاظت و مرمت آن هاست. هدف اصلی این پژوهش، شناسایی و کشف تناسبات موجود در عناصر اصلی مقابر دورۀ تیموری مازندران (بدنه، کوهه1، ساقه2 و گنبد رُک3) است. بر این اساس، حدود سی مقبرۀ تاریخی با رهیافت اثبات گرایی و ازطریق مطالعات میدانی و سندپژوهی مورد بررسی قرارگرفتند و نقاط مشترک و تمایز آن ها شناخته شد. در این میان تعداد هفت مقبره به دلیل تشابه کالبدی و ساختاری برای بررسی دقیق تر انتخاب شدند. در این پژوهش سعی شده است به پرسش هایی ازقبیل: مقصود از وجود تناسبات پنهان در مقابر قرن هشت و نه هجری قمری مازندران چیست؟ و آیا مقابر موردمطالعه دارای ارتباط شکلی و ساختاری با یکدیگر هستند و از نظم تناسباتی مشابهی پیروی می کنند؟ پاسخ داده شود. پژوهش پیشِ رو نشان می دهد، مقابر مورد مطالعه دارای تناسب 1/1، 2/1 و 3/1 در بدنه، ساقه و گنبد رُک هستند. شناسایی تناسبات پنهان می تواند در بازخوانی و بازسازی خطوط اصلی مقابر آسیب دیده راهگشا باشد؛ علاوه بر آن، ادامۀ پژوهش در این زمینه ممکن است منجر به کشف «نظام تناسبات» ویژه ای در این حوزه شود. مقابر موردمطالعه، هرچند دارای نظام شکل گیری متنوعی هستند؛ اما تناسباتی خاص و تقریباً یکسان بر ساختار آن ها حاکم است.

نقوش تزئینی سنگ قبرها، بازخوردی از شرایط فرهنگی، اجتماعی و دینی است، که در قالب نقوش: حیوانی، گیاهی، هندسی، انسانی، کتیبه نگاری و نقوش نمادین تجلی می یابد. مطالعۀ کیفیات پیدا و پنهان قبرستان های تاریخی، به منظور درک بخشی از عوالم و روابط حاکم بر جوامع گذشته اهمیت زیادی دارد؛ چراکه ازطریق تأمل در کیفیات محیطی این محوطه ها و هم چنین تحقیق در مواد فرهنگی پراکنده در محیط آن ها، می توان نقبی بر فهم برخی ناشناخته ها از پیشینۀ جوامع و درک زوایایی از ماهیت فکری غالب بر آن ها زد. در پژوهش پیشِ رو که به شیوۀ میدانی و به روش توصیفی و تحلیلی به انجام رسید، نقوش و آرایه های موجود برروی سنگ قبرهای گورستان شیخ وسو در روستای ترجان شهرستان سقز، توصیف، طبقه بندی، طراحی، مستندنگاری و تحلیل شدند. هدف نوشتار حاضر این است که تا با اتکاء بر شواهد نوشتاری و باستان شناختی ازجمله سنگ قبرهای، گورستان مذکور به اهمیت و جایگاه سیاسی، اجتماعی و مذهبی روستای ترجان در دورۀ قاجاریه پی برد. فرض بر آن است که موقعیت سرحدی در بین کُردستان مُکریان و اردلان به روستای ترجان در  عصر قاجاریه اهمیت دوچندانی بخشید و با این که تاکنون هیچ گونه پژوهشی در ارتباط با این قبرستان صورت نگرفته است؛ لذا مطالعه و بررسی قبرستان مزبور می تواند، اهمیت این نوع آثار را در مطالعات باستان شناختی دوران اسلامی شهرستان سقز و به ویژه استان کُردستان نشان دهد. سنگ قبرهای، قبرستان تاریخی ترجان به عنوان یک نمونه در قالب یک جامعه آماری به لحاظ زمانی و ریخت شناسی قابل مقایسه با دیگر قبرستان های قاجاری و تزئینات معماری منطقۀ مُکریان ازجمله بوکان و مهاباد است. در این مقاله سعی خواهد شد تا به این پرسش ها پاسخ داده شود که؛ افراد شاخص به خاک سپرده شده در این قبرستان چه کسانی بوده اند و در تاریخ این منطقه چه نقش یا جایگاهی داشته و مطالعۀ کتیبه های ادبی و نقش مایه های غنی سنگ قبرهای قبرستان شیخ وسو ازلحاظ تنوع و کیفیت آثار، کدام نتایج مهم فرهنگی و اجتماعی عصر خویش را بازگو می کنند؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که تعدادی از سنگ قبور با تزئینات قابل توجه موجود در این قبرستان متعلق به خاندان «قوج بیگ» و اشخاصی با پایگاه اجتماعی بالا در منطقۀ مُکریان بوده اند و باتوجه به آن که مطابق متون خاندان قوج بیگ دارای موقعیت ممتازی در سطح منطقۀ مکریان بوده اند؛ در نتیجه مشخص می شود که روستای ترجان نیز از اهمیت سیاسی و اجتماعی قابل توجهی در این زمان در سطح منطقه مذکور برخوردار بوده است.

هنر آجرکاری از قدیمی ترین و در عین حال از زیباترین روش های تزئین بنا است که عاملی مهم در شناخت فرهنگ و هویت ایران نیز قلمداد می شود. آجرکاری از دوران باستان تا به امروز همواره دچار تحول و گاهی تکامل، چه ازلحاظ شیوۀ تولید و اجرا و چه ازلحاظ تزئینات شده است. در چگونگی تزئینات نمای بیرونی بناها، عوامل بسیاری دخیل هستند که از مهم ترین آن ها بازتاب تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است؛ با بروز این گونۀ تحولات در دوران قاجار و پهلوی، آجرکاری نیز از رشد خوبی برخوردار شد. هدف، مطالعۀ بصری و عوامل تأثیرگذار اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بر تزئینات آجرکاری بناهای قاجار و پهلوی در تهران است؛ از این رو، تزئینات آجرکاری بناهای تهران در دوران قاجار و پهلوی چیست و عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تأثیرگذار بر آن کدام است؟ روش پژوهش توصیفی-تحلیلی و شیوه های گردآوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی (مشاهدۀ آثار و عکس برداری) است. یافته ها نشان داد، آجرکاری این دوران تحت تأثیر سه عامل اساسی است؛ 1-عناصر تزئینی هنر اسلامی و سنت های گذشته (اسلیمی، اژدها، قطاربندی، نقش مایۀ هندسی، مشبک، گلچین، رگ چین، فلس ماهی)؛ 2-تزئینات جاری اروپا (گل فرنگی و تزئینات برجسته، برگ کنگر اروپایی1، نروماده ونیزی2، گردنبندی3، برگ برگی4 و گلدانی)؛ 3-تزئینات ایران باستان (برگ کنگرایرانی، برگ پالمت، گل نیلوفر آبی، زنجیره خمپا، فرشتۀ بالدار5، نبرد انسان با موجودات اساطیری، تاج و پَر، پلکان، چینش قرینه پرندگان، سَرعقاب). تزئینات معماری اروپا از اواخر دورۀ «ناصرالدین شاه» و تزئینات ایران باستان از دورۀ «احمدشاه»، آجرکاری را تحت تأثیر قرار دادند و تا دورۀ پهلوی اول تداوم یافتند. شایان ذکر است این تأثیرگذاری نه تنها مخدوش کننده نبوده، بلکه در برخی موارد، ترکیب این سه مورد تزئینات بدیعی را ایجاد کرد. نقوش آجرکاری قاجار در مقابل آجرکاری پهلوی تزئینی تر است؛ این درحالی است آجرکاری پهلوی با توجه به گسترش باستان گرایی نشانگر مفاهیمی عمیق تر است.