پژوهشنامه نهج البلاغه
سال:1398 | دوره:7 | شماره:26 |تعداد مقالات:7

توحید صفاتی، بیان­ گر رابطه صفات ثبوتی حقیقی با ذات الهی است و در آن سه دیدگاه عمده مطرح است: زیادت صفات بر ذات (دیدگاه اشاعره)، نیابت ذات الهی از صفات (دیدگاه معتزله) و عینیت صفات با ذات الهی (دیدگاه امامیه). امیرالمؤمنین(ع) در خطبه اول نهج­ البلاغه، کمال اخلاص را نفی صفات از ذات الهی می­ داند: «کَمَالُ الْ إِخْ لَاصِ لَهُ نَفْ ی الصِّفَاتِ عَنْ هُ». تفسیرهای متعددی در تبیین این روایت، عرضه شده است. نوشتار حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با هدف تحلیل و ارزیابی آموزه «نفی صفات» در نهج­ البلاغه به بررسی این مسئله در اندیشه ابن­ میثم بحرانی پرداخته است. از رهگذر این جستار مشخص می­ شود که ابن میثم بحرانی در حوزه هستی­ شناسی، نظریه نفی صفات حقیقی الهی را پذیرفته و آن را با فرهنگ دینی به ویژه فرهنگ نهج­ البلاغه هماهنگ می­ داند و در حوزه معرفت­ شناسی، صفات الهی را اعتبارات عقلی می­ داند. اعتبارات عقلی در اندیشه ابن میثم، برگرفته از نظام فلسفی سهروردی است و بیانگر مفاهیم ذهنی صرف در مقابل مفاهیم ماهوی است. در دیدگاه ابن­ میثم میان مفاهیم منطقی و مفاهیم فلسفی خلط گردیده و صفات الهی در شمار مفاهیم منطقی قلمداد شده است.

آشنایی­ زدایی که از دستاوردهای مکتب فرمالیسم روس است، شامل تمامی شگردها و فنونی است که نویسنده با بهره­ گیری آگاهانه از آن ها، کلام را از شیوه ی معمول خارج ساخته و مفاهیم موردنظرش را با زبانی ناآشنا ارائه می دهد تا با انحراف از زبان معیار و به تأخیر انداختن مخاطب در دریافت معنای متن، کلام خویش را برجسته نماید و سبب لذّت ادبی مخاطب شود. خطبه ی 221 نهج­ البلاغه از جمله خطبه­ های مهم و تأثیرگذاری است که امیرمؤمنان با بهره­ گیری از زبان ادبی و با تصرّف در ترکیب و ساختار جملات آن، دست به آشنایی­ زدایی زده است. لذا تحلیل و بررسی خطبه ی مذکور بر این مبنا حائز اهمیت است و می­ تواند زوایای نهفته ی هنری و برجستگی­ های آن را فرادید مخاطب قرار دهد. این نوشتار با روش توصیفی– تحلیلی و با الهام از مؤلفه­ های آشنایی­ زدایی معنایی و ساختاری به واکاوی خطبه ی یادشده پرداخته است و به این نتایج دست یافت که امام(ع) در حوزه ی معنایی و در محور جانشینی با به کارگیری استعاره و کنایه و در محور همنشینی با استفاده از مجاز و تشبیه و در حوزه ی ساختاری با استفاده از شگردهایی چون؛ تقدیم وتأخیر، التفات و حذف، بافت روایی خطبه را فراتر از متون عادی قرار داده و مفاهیم موردنظرش را به زیباترین صورت ممکن به تصویر کشیده است. در واقع امام(ع) با گریز از مؤلفه­ های شناخته شده ی معنایی و نحوی و با به تأخیر انداختن مفاهیم موجود در خطبه سبب آشنایی زدایی و به تبع آن برجستگی خطبه شده و توان القای مفاهیم را به اوج رسانده است.

از نظر فلاسفه، شناخت فرد به خاطر چندبعدی بودن آن، تنها از طریق مطالعة جنبه­ های شخصیتی وی حاصل نمی­ شود؛ بلکه لازم است ساحت­ های دیگر از جمله ارتباط با سایر انسان­ ها نیز لحاظ شود. اینجا بود که مفهوم «خود» و «دیگری یا دیگر بودگی» در فلسفه مطرح شد. این مفهوم به وسیله باختین از فلسفه وارد ادبیات شد. وی در ادبیات طرح مباحثی چون دیگری، گفتگو و غیره را در بازخوانی متون گذشته مؤث«ر می­ دانست. نهج­ البلاغه یکی از همین متن­ هایی است که اتفاقاً گفتگو در آن نقش زیادی دارد. به بیان دیگر قسمت عمدة نهج­ البلاغه گفتگوی امام با مردم است که در جهت پاسخ به پرسشی یا در واکنش به امری و یا غیر این­ ها ایراد شده است و همة این­ ها در جهت افق مفهومی شنونده قرار دارد. یافته­ های این جستار بیانگر آن است که دیگری برای امام، گروه­ های مختلف مردم از قبیل نزدیکان، حاکمان، منافقان، دشمنان و غیره هستند که از موضع امام در قبال هریک از آن ها «من/ خود» متعالی امام برای شنوده و خواننده مشخص می­ گردد. حال سؤال اصلی این است که «دیگری یا دیگران» در کلام امام چگونه نمود پیدا کرده است؟ برای پاسخ به این پرسش از شیوة تحلیلی توصیفی با تکیه بر مطالعة اسنادی بهره برده و در تجزیه وتحلیل اطلاعات از روش تحلیل محتوا استفاده شده است.

هرمنوتیک می کوشد با به قاعده درآوردن فهم، بر فاصله میان متن و مفسر آن غلبه کرده، در فهم متن به خواننده کمک ­ کند. تفکر در مورد متون مقدس و نحوه فهم آن یکی از دغدغه­ های مفسران و مترجمان این متون بوده است، زیرا فهم آن دارای خصوصیتی است که لزوم توجه به مراد گوینده (مؤلف) را ضروری می­ نماید؛ ازین­ رو از حساسیت بیشتری نسبت به سایر متون برخوردار است. قرن­ هاست که روش هرمنوتیک در عرصه کشف راز متون مقدس جایگاه درخورتوجهی داشته است. هدف پژوهش حاضر این است که با رویکرد هرمنوتیکی و با شیوه ی تطبیقی و تحلیلی به بررسی سه شرح و تفسیر: قزوینی، فیض الاسلام و مکارم شیرازی و همکارانشان از نامه 53 نهج البلاغه بر مبنای چهار قانون هرمنوتیکی امیلیو بتی: استقلال هرمنوتیکی موضوع، تمامیت معنا، فعلیت فهم و مطابقت هرمنوتیکی معنا، بپردازد تا در نهایت میزان پایبندی شروح یادشده به چهار قانون هرمنوتیکی بتی را نشان دهد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که علی­ رغم رعایت قوانین هرمنوتیکی بتی در سه شرح و تفسیر یادشده، هدف هر سه شارح تمرکز بر متن اصلی بوده است. این امر نشان می­ دهد که رویکرد شارحان و مفسران در شرح و تفسیر نامه ی 53 امام علی– علیه السلام-مؤلف محور بوده نه مفسرمحور.

«حکومت» ازجمله مفاهیم پرتنش و پربحث در حیطه­ های مختلف علوم انسانی، نظیر حقوق عمومی، است. به نظر می­ رسد بررسی نظریه­ ها و آرای بزرگان تا حدودی بتواند از چالش­ های نظری پیرامون این موضوع بکاهد. در میان شیعیان، حضرت علی(ع)، اسوه ی کمال از هر حیث به شمار می­ آید و سیره ی نظری و عملی آن حضرت از زوایای گوناگون برای زندگی امروزیِ ما پندآموز است. بنابراین در این نوشتار، درصددیم تا شکل­ گیری حکومت آن حضرت را از منظر حقوق عمومی به بحث و واکاوی بگذاریم. سؤال اصلی این است: پیامدهای شکل­ گیری حکومت در سیره ی امام علی(ع) از منظر حقوق عمومی چیست؟ در پاسخ به این سؤال، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی، تلاش شده نخست به ذکر مستنداتی از سیره ی آن حضرت، پیرامونِ شکل­ گیری حکومتش پرداخته شود. سپس پیامدهای حقوق عمومی چنین شیوه­ ای از تشکیل حکومت بررسی شود. حاصل تحقیق آن است که شیوه ی شکل­ گیریِ حکومت حضرت علی(ع) در جامعه ی اسلامی بی­ نظیر بود و سیره ی آن حضرت دربردارنده ی اصول و مفاهیمِ حقوق عمومی، به­ ویژه مردمی بودن نظام سیاسی، عقلانی بودن حکومت، غیرقدسی بودن حکومت، امانی بودن مسند حکومت و حق حاکمیت مردم بوده است.

آگاهی بخشی به عنوان یکی از کارکرد های مهم و اساسی رسانه ها، ازجمله روش های تربیتی اسلام برای تحقق عدالت اجتماعی است که تبیین آن با استفاده از روش های متن کاوی علمی و بر اساس اسناد معتبری چون مکاتبات امام علی(ع) می تواند راهگشای فهم عمیق در آن باشد. مقاله ی حاضر با روش تحلیل محتوای کیفی با استفاده از نرم افزار MAXQDA به تحلیل و واکاوی مقوله ی آگاهی بخشی پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که با توجه به بسامد بالای مضامین در مقولة آگاهی بخشی در مقایسه با دیگر مقوله های مطرح در نامه های امام به مردم، حضرت در میان روش های تربیتی برای تحقق عدالت اجتماعی بالاترین میزان توجه را به روش آگاهی بخشی داشته اند. مقولة آگاهی بخشی در این نامه ها شامل سه زیر مقوله است که این زیرمقوله ها عبارتند از: روشنگری در خصوص ولایت و امامت، افشاگری سیاسی در خصوص مخالفان و دشمنان و تبیین سبک زندگی پرهیزگاران. با توجه به اختصاص 87. 77 درصد از مضامین به دو زیرمقولة روشنگری و افشاگری سیاسی می توان به این نکته دست یافت که اولویت حضرت در آگاهی بخشی به مردم، اعتلای بینش سیاسی آنان بوده است. بررسی کاربرد عبارات در هر بافت، بسامد مضامین، تشبیه ها و استعاره ها، قیود تأکیدی، اطناب و ایجاز و. . . لایه های پنهان معنایی هر بافت از کلام حضرت را بیشتر آشکار نموده است و بدین ترتیب با تمرکز بر لایه های پنهان معنایی، اولویت ها و تاکتیک های حضرت در آگاهی بخشی به مردم و موضع گیری های ایشان در خصوص وقایع بیشتر نمایان گردیده است.

تشبیه یکی از زیباترین فنون بیان است که نمود فراوانی در خطبه های نهج البلاغه دارد و در راستای سهولت درک معنا و اقناع مخاطب به­ کار می رود. یکی از ویژگی های سبکی تشبیهات خطبه ها، استفاده فراوان از ساخت های همپایه است، همپایگی از زیرشاخه های لایه نحوی سبک­ شناسی است و در ساخت­ هایی رخ می­ دهد که دو یا چند واژه، گروه و یا جمله­ واره با حروف ربط همپایه ساز به یکدیگر مربوط شوند و در یک وظیفه ی دستوری قرار گیرند. حدود نیمی از تشبیهات خطبه ها در ساخت های همپایه پدیدار شده اند که برخی از آن ها تشبیهات متوالی و برخی دیگر مشبه به تشبیهات جمع هستند. این ساخت­ ها با اشکال و اهداف گوناگون در ساخت­ های دوسازه­ ای، سه­ سازه­ ای، چهار سازه­ ای و زنجیره­ ای به­ کار رفته­ اند که در پیام رسانی تشببیهات و انتقال معنا به مخاطب، نقش به­ سزایی دارند. پژوهش حاضر بر آن است تا با روش توصیفی-تحلیلی به بررسی ساخت های همپایه در تشبیهات خطبه های نهج البلاغه بپردازد و تأثیر همپایگی را در انتقال پیام و اندیشه مورد نظر امام(ع) بیان دارد. نتایج پژوهش حاکی از آن است که حرف ربط همپایگی تشبیهات در اکثر موارد حرف «واو» است و میان سازه­ ها رابطه­ هایی نظیر ترادف، تضاد، افزایش، تسویه و نفی وجود دارد. همپایگی نحوی نقش به­ سزایی در همپایگی آوایی و موسیقایی کردن تشبیهات دارد. صنایع بدیعی ازجمله سجع، جناس، تضاد، تقابل و. . . در میان سازه های همپایه به چشم می خورد که می توان گفت همپایگی بلاغی تشبیهات با همپایگی نحوی و آوایی پیوند خورده است.