پژوهشنامه نهج البلاغه
سال:1398 | دوره:7 | شماره:27 |تعداد مقالات:7

«مدیریت جهادی» ازجمله مفاهیم نوظهوری است که می تواند بُعد سازمان و مدیریت در الگوی اسلامی-ایرانی پیشرفت را در حد مطلوبی توضیح دهد. نقطه ثقل این مفهوم کار و تلاش حکیمانه است که با نوعی مجاهدت الهی همراه شده است و باعث می شود نتیجتاً حرکت پرتلاش تر و سریع تری دررسیدن به اهداف صورت گیرد. ازآنجاکه مفهوم جهاد یک پدیده برآمده از ایدئولوژی دینی است، یک راهکار مناسب در این زمینه علمی، بررسی الگوی مدیریت جهادی امیرالمومنین(ع) است که به عنوان شخصی معصوم در حدود پنج سال مدیریت جامعه را برعهده داشته اند. این پژوهش در پی دستیابی به این الگو از روشی معتبر بوده است. روش به کار گرفته شده در این تحقیق، «مطالعه موردی» از طریق «تحلیل مضمون» تمامی عبارات کتاب نهج البلاغه و سپس ساخت الگوی نهایی از نتایج به دست آمده در مرحله تحلیل مضمون است. در این پژوهش پس از کدگذاری 5255 عبارت کتاب نهج البلاغه به کمک نرم افزارِ تحلیل متنِ مکس کیودا نسخه 12 و شکل دهی قالب مضامین در سه بُعد اصلی «محیط امیرالمومنین(ع)»، «ویژگی های شخصی امیرالمومنین(ع)» و «نظام مدیریت جهادی امیرالمومنین(ع)»، الگوی مدیریت جهادی آن حضرت شامل ابعاد نگرشی، انگیزشی، رویکردی و رفتاری-عملکردی، که خود دربردارنده 25 مؤلفه و 28 شاخص هستند به دست آمد. همچنین 15 مؤلفه از الزامات به کارگیری مدیریت جهادی و شرایط آن و شش مؤلفه از نتایج و دستاوردهای مدیریت جهادی از تحلیل مضمون نهج البلاغه استخراج شده و ابعاد اصلی الگوی نهایی را تکمیل نموده است. ویژگی این الگو آن است که می تواند سنجه ای برای ارزیابی مدل های مدیریت جهادی نسبت به الگوی مدیریت جهادی یک فرد معصوم در مکتب مدیریت اسلامی باشد.

دورة حکومت حضرت علی(ع)، یکی از پرتلأطم ترین دوران اسلام است. دورانی که پس از جانشینی پیامبر(ص)، با انواع فتنه ها، آشوب ها، جنگ ها و منازعات داخلی همراه بود و بالاخره با توطئه ای به شهادت آن حضرت انجامید. امام علی(ع) در این دورة متلاطم، با آگاهی و دیدة تیزبین، توانست قوانین و مبانی­ ای به نام «عدالت»، «آزادی»، «حقوق فردی» و «حقوق اجتماعی» ایجاد کند. تمام نظریه های امام، برگرفته از آیات قرآن و رسالت و سنت حضرت پیامبر(ص) بود. بررسی گفتار و رفتار امام اول شیعیان نشان می­ دهد که اِشراف کافی و خردورزانه به «دین»، «دین و جامعه» و «اخلاق» داشته اند. این مبانی در تمام میراث فکری آن حضرت وجود دارد که نشان از تمرکز خاص ایشان در جامعه به عنوان خلیفه مسلمین است. امام علی(ع)، به عنوان متفکرِ تیزبین، در جهان پرآشوبِ عصر خود، با راهکارهای سیاسی-اجتماعی خاص در پی کسب آزادی، اخلاق، عدالت و حقوق فردی و نشان دادن راه های وصول به آن و نگهداری از آن بود. شیوة پژوهش در این­ ­ مقاله، پژوهش نظری با روش تحلیلی-توصیفی و رویکردی جامعه شناختی است که با استفاده از آن و تجزیه وتحلیل داده های متن، به ابعاد گوناگون سؤال های طرح شده پاسخ داده است.

انسان­ ها هر روزه با باورها، ادعاها و موضوعاتی در زمینه­ های مختلف دینی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و. . . مواجه می­ شوند که باید در مقام پذیرش یا رد آن­ ها برآیند. لازمه طرح کردن، پذیرش یا رد هر باور و ادعایی، ابتنای آن بر عقلانیت است. قرآن کریم، نهج­ البلاغه و سایر منابع دینی و احادیث و روایات همواره آدمی را به عقل­ ورزی و پرهیز از مسکوت ماندن قوه ی تعقل دعوت کرده­ اند. وظیفه­ گراییِ معرفتی، فرد را به­ سوی بررسی عقلانی یک ادعا قبل از طرح، پذیرش یا رد آن سوق می­ دهد. هدف از پژوهش حاضر تبیین وظیفه­ گراییِ معرفتی در نهج­ البلاغه و آثار آن در نظام تعلیم و تربیت است. برای این منظور از روش تحلیل مفهومی و تحلیل محتوای کیفی استفاده شده که طی آن ابتدا وظیفه­ گراییِ معرفتی مورد تحلیل قرار گرفت و سپس متن کامل نهج­ البلاغهمورد بررسی قرار گرفته و چهار مؤلفه ی پرسشگری، استدلال­ ورزی، جامعیت فکری، حقیقت­ جویی، برای وظیفه­ گراییِ معرفتی تبیین شد و نتایج کاربست آن در نظام تعلیم و تربیت، بررسی شد.

ازجمله مبانی نظری مربوط به کنترل که امروزه بر آن تأکید می­ شود، خودکنترلی است. ازآنجا که فرهنگ حاکم بر سازمان­ های کشور ما نشأت­ گرفته از فرهنگ دینی و از جمله فرهنگ علوی است، بستر لازم برای تقویت خودکنترلی در منابع انسانی آن ها با استفاده از آموزه­ های نهج­ البلاغه وجود دارد. لذا، پژوهش حاضر با هدف طراحی الگوی عوامل مؤثر بر تقویت خودکنترلی در منابع انسانی سازمان­ ها مبتنی بر آموزه­ های نهج­ البلاغه انجام شد. برای این منظور، از نظریه­ پردازی داده­ بنیاد که نوعی راهبرد تحقیق کیفی است، استفاده شد. با طی مراحل فرآیند نظریه­ پردازی داده­ بنیاد شامل کدگذاری­ های باز، محوری و انتخابی، 442 کد، 168 مفهوم و 18 مقوله شناسایی شد که از طریق کدگذاری­ های ذکر شده به ترتیب کدها به مفاهیم و مفاهیم به مقوله­ ها تبدیل شدند و در نهایت با برقراری پیوند بین مقوله ­ ها، الگوی پژوهش تدوین و ارائه شد؛ الگویی که سازمان­ ها می­ توانند با بهره­ گیری از آن خودکنترلی در منابع انسانی خود را تقویت کرده و به این ترتیب سلامت اداری در محیط کار را با کمترین هزینه بهبود بخشند.

بسیاری از مدیران جوان و کم تجربه و همچنین برخی از مدیران باتجربه، اندکی پس از انتصاب و یا انتخاب در پست و مسئولیتی جدید در مدتی کوتاه با تشکیل دایره­ ای از اطرافیان مورد وثوق و اطمینان و غالباً چاپلوس خود را محصور به حصاری اطلاعاتی می­ کنند که تحت عنوان حصار شیشه­ ای مدیریت از آن یاد شده است؛ این حصاری است که مدیران را از دست­ یابی به داده­ ها و اطلاعات مناسب و لازم برای استفاده در تصمیم­ گیری­ های سازمانی باز داشته و تصمیمات آنان را منحصراً تحت تأثیر این دایره ی محدود و بسته از اطرافیان چاپلوس در می­ آورد تا جایی که مدیر پس از مدتی چشم بر روی واقعیات درونی و بیرونی سازمان بسته و هرگونه داده و یا اطلاعات متناقض با خواسته­ ها و القائات اعضای این حصار اطلاعاتی را خواسته و یا ناخواسته پالایش کرده و از نظر دور می­ دارد و چه بسا دلسوزان و متخصصانی را که سعی در انتقال داده­ های صحیح به وی دارند مورد بازخواست و حتی تنبیه قرار می­ دهد. این پژوهش با تحلیل مضمون گفتمان امیرالمومنین علی(ع) مدلی را ارائه می­ دهد که با ایجاد زیرساخت های مناسب فرهنگی و اطلاعاتی در سازمان و ارائه ی مشخصه­ های شخصیتی، رفتاری و حرفه­ ای موردنیاز مدیران از ایجاد چنین حصاری پیرامون مدیران سازمان جلوگیری کرده و بستری مناسب را برای اتخاذ تصمیمات روزمره ی مدیریتی در تمامی سطوح سازمان فراهم می­ آورد.

یکی از آموزه­ های نوین حقوق کیفری در ترسیم سیاست کیفری، توجه ویژه به جایگاه بزه­ دیده و ترمیم خسارات و هزینه­ های وارده به وی با توسل به ابزارها و نهادهای غیرکیفری و غیررسمی برای حل وفصل امور کیفری است. در دهه­ های اخیر به­ علت مشکلات ناشی از اجرای عدالت کیفری گرایش نظام­ های حقوقی به عدالت ترمیمی بیشتر شده است. اندیشه­ ها و فرمایش­ های حضرت علی(ع) همواره بخش اعظمی از سیاست حقوقی اسلام را تشکیل داده است. حال باید دید عدالت ترمیمی در دیدگاه و اندیشه علوی وجود داشته یا خیر؟ . به نظر می­ رسد عدالت ترمیمی در دیدگاه علوی جایگاه ممتاز و ویژه­ ای داشته است. پژوهش حاضر که با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه­ ای نگارش یافته درصدد است تا عدالت ترمیمی موردپذیرش حضرت علی(ع) را مورد تحلیل قرار دهد. یافته­ های پژوهش حکایت از وجود مصادیق مختلف عدالت ترمیمی از منظر حضرت علی(ع) دارد، هرچند لفظ عدالت ترمیمی در هیچ یک از فرمایش­ های حضرت به کار نرفته لیکن ایشان در 1400 سال پیش اهمیت عدالت ترمیمی را موردتوجه خاص و ویژه قرار داده و علاوه بر اجرای آن همواره مردم و نیز آیندگان را به اهتمام ویژه نسبت به گرایش به عدالت ترمیمی دعوت نموده است. تأسیساتی از قبیل بزه­ پوشی، اصلاح ذات­ البین، شرمساری، ماهیت جبرانی دیه و پرداخت آن از بیت­ المال و میانجی­ گری محوریت گفتمان علوی عدالت ترمیمی را تشکیل می­ دهند.

خطبة همّام، مشهور به خطبة اوصاف پارسایان (متّقین)، از مهم ترین و مشهورترین خطبه های امیرالمؤمنین علی(ع) در نهج البلاغه است. اهمیّت این خطبه، به لحاظ اشتمالش بر معانی دقیق و معارف لطیف، بر پژوهندگان پوشیده نیست؛ امّا علاوه بر همة دلایلی که مفسّران این کتاب مستطاب، در باب فراگیری و محبوبیّتش نقل می کنند، آنچه این خطبه را از سایر خطبه های نهج البلاغه، ممتاز و ممیّز می دارد، شگفتی و خرق عادتی است که در روایت این خطبه نهفته است. شنوندة این سخنان گوهرین، همّام، پس از شنیدن کلام امیرالمؤمنین(ع) جان می سپارد، تا فضایِ روایت، رازآلود و اعجاب برانگیز بماند و خواننده را در بُهت و حیرت بگذارد. بر اساس این پژوهش، انتقالِ بصریِ صُور غیبی و مفاهیم معنوی از مرادان به مریدان با استناد به معارف نهج البلاغه و خاندان عصمت(ع) اثبات می شود؛ چنان که به نظر می رسد همّام بیش از آنکه گرفتار و شیفتة شیوایی و فصاحت ظاهری کلام امام(ع) شود، بر اثر انتقال تصویر غیبی و مشاهدة امر قدسی، کالبد تهی می کند. نویسندگان در پژوهش حاضر، با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به بررسی و تحلیل این روایت پرداخته اند تا راز طراوت و زیباییِ رواییِ آن را بیابند.