پژوهشهای تفسیر تطبیقی
سال:1398 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:13

آیه 257 سوره بقره؛ از جمله آیات بحث انگیز قرآن است که در آن از «اخراج مومنان از ظلمات به نور» و «اخراج کافران از نور به ظلمات» سخن به میان آمده است. مسیله اصلی این پژوهش، چیستی ظلمت مومن و نور کافر است. در این راستا، آرای مفسران جمع آوری و در شش بخش مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است، اغلب مفسران به مصادیق ظلمت و نور اشاره کرده اند. تعبیر «اخراج مومنان از ظلمات به نور» توسط خداوند، ناظر بر یک سنت مهم الهی، یعنی هدایت و آمرزش پروردگار در روند سیر تکاملی مومنان است و مراد از «ظلمت مومن»، حجاب هایی است که در اثر جهل و ارتکاب معاصی، میان انسان و خداوند ایجاد می شود. با توجه به مراتب فراوان ظلمت و نور، انبیا و صالحان نیز حجاب هایی متناسب با مرتبه خود دارند. تعبیر «اخراج کافران از نور به ظلمات» توسط طاغوت نیز کنایه از اضلال شیاطین است و نور کافر اشاره به فطرت توحیدی است که در نهاد همه انسان ها وجود دارد.

تاریخ ارسال: 12/02/98 | تاریخ پذیرش: 15/05/98 در عصر جدید، پژوهش های تطبیقی بین مذهبی، عمدتا در حوزه شیعی با هدف بررسی دیدگاه های فریقین و نقد و ارزیابی آنها در حال انجام است. در همین راستا، این نوشتار به بررسی آیه بیست وششم سوره نور پرداخته است؛ آیه ای که دیدگاه های مفسران فریقین و هم چنین روایات تفسیری اهل بیت، صحابه و تابعان درباره آن متفاوت است. بدین صورت که درباره این آیه از یک سو نظرهای مفسران صحابه و تابعان، و از دیگر یک سو روایات اهل بیت گزارش شده است. سپس، با تطبیق نظرهای مفسران شیعه و اهل سنت، آرای مفسران ارزیابی می شود. از رهگذر این بررسی تطبیقی حاصل شد: فریقین دو رای متفاوت ارایه داده اند. اکثر مفسران اهل سنت ترجیح می دهند که «خبیثات» به معنای «اقوال خبیث» می باشد، ولی عمده مفسران شیعی بر این باورند که «خبیثات» به معنای «زنان دامن آلود» می باشد. البته اشکال هایی بر نظر هر دو گروه متوجه است که بعد از بیان اشکال ها، قول شیعی بر قول سنی ترجیح داده می شود. هم چنین، تلاش می شود تا قول دیگری که با سیاق سازگارتر است ارایه شود.

باران در آیات مختلف قرآن، ضمن بیان صفات الهی، برای ذکر سرگذشت اقوام مختلف و برشمردن نعمت های الهی و. . . آمده است. در میان این آیات، تعبیر «من السماء» به چشم می خورد که می تواند ناظر به مبدا آب باران قلمداد شود و نگاهی به برخی تفاسیر، گویای آن است که عبارت هایی نظیر «من السماء» ناظر به سرچشمه آب باران محسوب شده است. اختلاف نظر مفسران و استناد ایشان به شواهد و قراین مختلف، بررسی و ارزیابی دلایل ایشان را ضروری می سازد. با توجه به مجموع نظرهای مفسران، می توان گفت که دو دیدگاه درباره منبع آب باران وجود دارد؛ یکی باران را به سرچشمه ای آسمانی مرتبط می داند و دیگری از نقش آب های زمین و تبخیر آنها در پیدایش باران سخن می گوید. تمایز اصلی این دو دیدگاه را می توان به نقش علوم تجربی قطعی و شناخت حاصل از آن نسبت داد؛ عاملی که یک قرینه مهم در برخی از برداشت های مفسران بوده است. با توجه به تفاسیر بررسی شده، تمسک به ظاهر آیات برای اثبات منبع آسمانی آب باران، قرینه معتبری نخواهد بود. هم چنین، برخی روایات، تصویری از ابر ارایه می دهند که ظاهرا مقتضی بارش باران از بالای ابرهاست؛ اما این موارد می توانند یک تشبیه و تمثیل قلمداد شوند.

تاریخ ارسال: 16/12/97 | تاریخ پذیرش: 03/03/98 ولایت تشریعی پیامبر اکرمˆ از نظر شیعه، پذیرفته شده است و اختلاف عمده ای وجود ندارد؛ ولی این موضوع مورد قبول همه علمای اهل سنت نیست. به همین دلیل، مقاله حاضر در پی تبیین اختیارات پیامبر اکرمˆ در تشریع احکام الهی مبتنی بر «نظریه اذن و ولایت الهی پیامبر اکرمˆ در تشریع احکام مبتنی بر آیات قران و آرای علمای فریقین» است. در آغاز، ادبیات نظری و مفاهیم اصلی مرور و سپس، اصل نظریه تبیین شده است. در ضمن، با بهره مندی از آیات قرآن مجید و استفاده از آرای مفسران فریقین، دلایل و مستندات نظریه، بیان و با جمع بندی آیات و دیدگاه ها، از فرضیه پژوهش دفاع می شود. این نظریه بیان می کند که خداوند پیامبر اکرمˆ را ماذون ساخته و ولایت بر شریعت را به ایشان عطا فرموده است تا بتواند در چارچوب کلی دین اسلام، احکام مورد نیاز جامعه را متناسب با مقتضیات زمان تشریع کند. این نظریه با «نظریه اجتهاد النبیˆ» و «نظریه تفویض امر الدین الی النبی» تفاوت های عمده ای دارد. این مقاله از روش تحقیق کیفی، تحلیلی، توصیفی و تکنیک اسنادی بهره برده و به این نتیجه رسیده که گستردگی اختیارات پیامبراکرمˆ در تشریع احکام الهی، به گستردگی رسالت ایشان است و شامل احکام مختلف می شود. تشریع احکام، اولا و بالذات مربوط به خداوند است و کسی جز او حق تشریع ندارد؛ مانند آن چه در ولایت و شفاعت آمده است. ولی خداوند در چارچوبی تعیین شده به پیامبر اکرمˆ اذن داده تا در حوزه شریعت خود در تشریع احکام تصرف کند و احکامی را حسب مصلحت های مختلف کم یا زیاد کند. این اختیارات، ویژه پیامبر اکرم است و در چارچوب اذنی است که خداوند به ایشان داده است.

موضوع این مقاله بررسی دو نظریه استناد اختلاف قرایات به اجتهاد قاریان یا سنت نبوی است. بر این اساس، نخست با بیان اجمالی کیفیت اختلاف قرایات، مساله استناد قرایات به اجتهاد یا سنت، به عنوان محل اختلاف تبیین شده، آنگاه دلایل هر دو دیدگاه بررسی و نقد شده و ثابت گردیده است که عالمان قرایت، قرایت غیر مستند به سنت را معتبر نمی دانند و مدعیان استناد قرایات به اجتهاد، میان اجتهاد در قرایت و اختیار قرایت به صورت استدلالی، خلط کرده اند. افزون بر آن در برخی موارد که صحابه رسول خدا(ص) اجتهاد کرده اند، برخی دیگر از صحابه در برابر اجتهادات آنان ایستاده اند. نیز دیدگاه استناد اختلاف قرایات به سنت از دو حیث سنت متواتر و آحاد مورد بررسی و نقد قرار گرفته و ثابت شده است که بر فرض صحت تواتر قرایات پس از زمان پیامبر(ص)، افزون بر آنکه تواتر نقشی در صحت محتوای قرایات ندارد، قاعده در فرض تعارض به جهت علم اجمالی به اینکه همه قرایات مراد واقعی نیست، رجوع به قرایت اظهر و در صورت نبود آن، تساقط قرایات و رجوع به دلیل دیگر است.

سوره کوثر از ابتدای نزول از توجه خاصی در نگاه مفسران برخوردار بوده است. تبیین مصداق واژه «کوثر» از زمان نزول این سوره از موارد چالشی در میان مفسران بوده است. این آراء تفسیری در میان تفاسیر روایی رونق بیشتری داشته است. آنچه در این تفاسیر به چشم میخورد بیان معنای کوثر و ذکر مصادیق این معنا است و از مصداق این واژه در زمان نزول سوره کوثر غفلت شده است. در این تحقیق تلاش شد تا با بررسی تطبیقی روایات و اقوال تفسیری در تفاسیر روایی، نگاهی گذرا از آنچه گفته شده ارایه شود و سپس به ارزیابی تمام آنها بپردازد. توجه به شان نزول، روایات وارد شده درباره سوره، سیاق آیات و قضایای مسلم تارخی، روشی بود که به بررسی این تفاسیر کمک کرد. نتیجه به دست آمده آنست که تنها مصداق دنیایی کوثر در زمان نزول سوره، حضرت زهرا س است که در عین وحدت، شانیت کثرت را دارا بوده و نسل پیامبر از طریق ایشان گسترش پیدا کرد و نقشه های دشمنای برای ابتر ماندن دین اسلام را از بین برد.

قرآن مجید به عنوان معجزه جاوید، در سوره های مختلف از حرکت خورشید سخن گفته است. هم چنین علم تجربی حرکت خورشید را پژوهش کرده است. سوال این است، از نظر مفسران قرآن، راجع به چه حرکاتی سخن گفته است؟ نسبت یافته-های قطعی علم تجربی با نظرات مفسران چگونه است؟ اختلاف ظاهری برخی آیات مانند بقره/258 و. . با یافته های قطعی علم تجربی چگونه ساگار است؟ فرضیه این تحقیق نه تنها مطابقت یافته های قطعی علوم، بلکه اعجاز علمی و شگفتی علمی قرآن در برخی نحوه حرکات خورشید است. روش تحقیق روش جمع آوری اطلاعات و مطالعه کتابخانه ای و تحلیل محتوای داده هاست. در این تحقیق مشخص گردید مجموع آیات مربوط به حرکات خورشید به دو دسته تقسیم می شوند. در آیات توصیفی، جنبه اعجاز علمی آیات از قبیل: حرکت خورشید موقت (یجری لاجل مسمی)، حرکات وضعی و انتقالی خردمندانه (الشمس و القمر کل فی فلک یسبحون)، حرکت انتقالی-طولی (الشمس تجری لمستقر لها ذلک تقدیر العزیز العلیم)، حرکت دوری-انتقالی همراه با با کهکشان (و الشمس و القمر کل فی فلک یسبحون) وجود دارد. آیات دسته دوم ناسازگاری ظاهری با یافته های قطعی علم تجربی دارد، اما با توجه به قرنیه مقامیه، صنعت جدال احسن و شروط آن، تعارضی بین بیان و یافته-های تجربی وجود ندارد.

آیات «صاحب عنوان» قرآن به آیاتی گفته می شود که نامی خاص برآنها گذاشته شده باشد. در میان آیات «صاحب عنوان»، «آیه کنز» یا «احبار» از آیات اقتصادی قابل توجه است. در این آیه، از کنز برداشت های گوناگونی ارایه شده است که گاه با یکدیگر قابل جمع نمی باشند. برداشتهای گوناگون از آیه ی مذکور، این نوشتار را بر آن داشت تا با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، نظرات و دیدگاه های گوناگون را گردآوری کند و آن ها را در معرض ارزیابی اصول و قواعد تفسیری قرار دهد تا نقاط ضعف و قوت دیدگاه های گوناگون پیدا شود و دیدگاه برگزیده خودش را نشان دهد. در این میان، دیدگاه نخست مبنی بر روایی انباشت ثروت در صورت پرداخت زکات به دلایل گوناگون مردود اعلام می شود. و دیدگاه دوم مبنی بر عدم روایی انباشت ثروت، دیدگاهی صحیح ولی نادقیق معرفی می شود که پاسخگوی همه ی مسایل اقتصادی کنونی نمی باشد. اما دیدگاه سوم مبنی بر عدم روایی خروج ثروت از گردش مالی جامعه، به عنوان کامل ترین و دقیق ترین دیدگاه معرفی می شود که بسیاری از معاملات اقتصادی روز را پوشش می دهد و پاسخ گوی ابهامات و گره های اقتصادی جامعه ی امروزی می باشد. کلید واژه ها: آیه کنز، آیه احبار، گنج اندوزی، آیات صاحب عنوان، انباشت ثروت، پرداخت زکات، دیدگاه های مفسران.

چکیدهرهیافت عقلی-اجتماعی به تفسیر قرآن، در دوسده ی اخیردربستر چالش های برخاسته ازرویارویی جامعه های مسلمان درروزگار رکود، با تمدن نوین غربی پدید آمد. تفسیر اجتماعی، تفسیری با رویکرد کارکردگرا وبا آرمان پردازش چهره ی توانمند اسلام، برای پیشبرد جامعه در همه جا و هرگاه است. رویارویی با تمدن نوین باختری ازبسترهای برجسته پیدایش تفسیر اجتماعی، جایگاهی شایسته در نگرش مفسر اجتماعی برای نمودن چهره ای کارا وپویا از آگاهیهای اسلامی دارد. این رهیافت در تفسیر المناربا ویژگی تفسیر اجتماعی والمیزان به عنوان یکی از شاخص ترین این گرایش تفسیری، بازتاب های گوناگونی داشته است، مفسر المنار برای نشان دادن چهره ای خردورز وبالنده از اسلام در هماهنگ سازی معارف قرآنی با تمدن غربی، چندان می کوشد که در رویکرد خود به سوی عقل جزوی خود بنیاد و برداشت های مادی از حقایق فرا طبیعی گرویده و در سازگاری پاره ای احکام اسلامی با هنجارهای غربی گوی پیشرفت از همگنان را برباید. ولی المیزان با بهره مندی از خرد ناب، شناخت دینی را از قلمروی خرد خود بنیاد، فراتر دانسته است. وی در رویکرد اجتماعی نیز با بینشی ژرف، ریشه های پیدایش تمدن کنونی غربی را درناسازگاری با بنیاد توحیدی اسلام می داند؛ او همچنین درگشایش چالش های احکام اسلامی، در برابر پایگاه دفاعی و واکنش گرای المنار، به نقد بنیادین دستاوردهای اندیشگی تمدن غربی می پردازد. سرانجام می توان گفت: المیزان در پردازش چهره ی سترگ، کارا و پویای اسلام در برابر تمدن نوین غربی در سنجش با المنار کامیاب تر است.

پر بحث و نقاش ترین شرط و جزا در قرآن کریم و واقع در آیه سوم سوره نساء است. "و إن خفتم الا تقسطوا فی الیتامی فانکحوا ما طاب لکم من النساء مثنی و ثلاث و رباع فإن خفتم الا تعدلوا فواحده او ما ملکت ایمانکم ذلک ادنی الا تعولوا". و اگر بیم دارید که درباره یتیمان دادگری نکنید، هر چه از زنان که پسندید، دودو، سه سه، چهارچهار، به همسری گیرید. پس اگر بیم دارید که دادگری نکنید، پس یک [زن گیرید] یا به آنچه [از کنیزان ] مالک شده اید. این [روش] نزدیک تر است بدان که ستم نکنید. مفسران در بیان وجه ارتباط جمله "و إن خفتم الا تقسطوا فی الیتامی" و جمله "فانکحوا ما طاب لکم من النساء" شش وجه بیان کرده اند. این وجوه به اختصار از این قرارند: 1. ازدواج با دیگر زنان موجب دادگری با دختران یتیم است. 2. ازدواج با دختران یتیم موجب دادگری با آنان است. 3. دادگری میان یتیمان در گرو محدودیت ازدواج است. 4. دادگری میان زنان همچون دادگری میان یتیمان لازم است. 5. پاکدامنی همانند دادگری در یتیمان لازم است. 6. دادگری میان یتیمان در گروی ازدواج با مادر آنان است. برخی از مفسران نیز هر چند لزوم ارتباط بین شرط و جزا را پذیرفته اند، لیکن میانه دو جمله فوق در این آیه ملازمه و پیوستگی نمی دانند. این مفسران چهار گونه سخن گفته اند. این چهار سخن و آن شش وجه مورد بررسی و نقد قرار گرفته اند و به نظر می رسد وجه ششم برترین و بهترین وجه در بیان ارتباط شرط و جزا باشد.

یکی از اساسی ترین مباحث مرتبط با تفسیر قرآن، بررسی میزان نقش روایات در تفسیر است. مفسران با توجه به میزان بهره گیری از روایات، دیدگاه های متفاوتی را در روش تفسیر قرآن پذیرفته اند. در دیدگاه بی نیازی تفسیر قرآن از احادیث، هرچند که به خلاف دیدگاه قرآن بسندگی، بهره گیری از روایات جایز است ولی ضروری نیست؛ ولی در دیدگاه همراهی قرآن و حدیث در تفسیر، بهره گیری از روایات ضرورت دارد و به خلاف دیدگاه حدیث بسندگی، برای دست یابی به تفسیری صحیح از قرآن بهره گیری از تمام منابع معتبر مانند قرآن، حدیث و عقل ضروری است. در این مقاله با رویکردی تطبیقی و تحلیلی، با بهره گیری از آیات و روایات، ثابت شده است که دیدگاه همراهی قرآن و حدیث در تفسیر بر دیدگاه بی نیازی تفسیر قرآن از احادیث ترجیح دارد و با آیات و روایات سازگارتر است، زیرا طبق برخی از آیات و روایات، تبیین و تفسیر قرآن به معصومان سپرده شده است وبرای رسیدن به تفسیری صحیح و کامل از قرآن، بهره گیری از روایات معتبر الزامی است.

قرآن کریم در سوره نحل آیه 89 خود را «تبیانا لکل بشیء: بیان کننده همه چیز» معرفی کرده است. این کلام آسمانی و الهی با ده ها نام در میان مسلمانان شناخته می شود یکی از این اسامی فرقان به معنای ممیز حق از باطل و بیانگر و شارح تمامی احکام فقهی، شرعی و حقوقی فردی و اجتماعی است. گاهی بطور موجز و گاهی به تفصیل احکامی چون ارث، حد، دفاع، جنگ، زکات، خمس، ازدواج و. . . را اعلام فرموده است. پژوهشگران هر رشته علاقه، توانایی و ظرفیت خویش به غواصی در این اقیانوس بیکران علوم و معارف طبیعی وماوراء الطبیعه پرداخته اند. بسیاری از قرآن پژوهان با بکارگیری نظریه کارگفت به پژوهش های میان رشته ای ارزشمندی پرداخته اند. نگارندگان در این پژوهش به معرفی نظریه کارگفت ها و یکی از انواع پنج گانه آن (کارگفت های اعلامی) در سور و آیات مربوط به غزوات حضرت رسول(ص) پرداخته و به روش توصیفی-تحلیلی به گردآوری داده ها با استفاده از روش کتابخانه ای از منابع متنوع از جمله تاریخ اسلام، تاریخ زندگی پیامبر اکرم(ص)، مغازی آن حضرت، ترجمه و تفاسیر قرآن مجید که در نوع خود بی نظیر است اهتمام ورزیده اند. از نتایجی که در این پژوهش به دست آمده کاربرد کارگفت های اعلامی با بسامد متفاوت در قرآن کریم برای بیان و اعلام احکام الهی می باشد.

انگاره محرف بودن کراسه های یهودی مسیحی امروزه چنان بدیهی به نظر می رسد که شاید باورنکردنی به نظر برسد که زمانی چنین انگاره ای در میان مسلمانان رایج نبوده باشد. این پژوهش در پی آن است تا با استفاده از روش پژوهش در «تاریخ انگاره ها» (History of Ideas) تاریخ پیدایش و تکامل این انگاره را به شکلی تطبیقی در تفاسیر شیعه و اهل سنت مورد بررسی قرار دهد. طی این بررسی مشخص می شود که این انگاره در هر یک از دو جریان تفسیری سرگذشتی متفاوت را پشت سر گذاشته است؛ اما هر دو تقریبا در یک زمان به یک نقطه مشترک رسیده و در همان جا تثبیت شده اند. شکل کلی این مسیر را می توان با استفاده از الگوی سکوت زمزمه همهمه پارادایم تحریف باوری ترسیم کرد؛ اما جزییات این مسیر، شامل تاریخ پیدایش هر یک از مراحل، چرایی انتقال از یک مرحله به مرحله بعدی و حتی تعداد مراحل در دو جریان تفسیری شیعی و سنی یکسان نیست. این مقاله با ارایه تصویری جزیی نگر از این مراحل، به مقایسه این دو تصویر با یکدیگر می پردازد.