اندیشه معماری
سال:1399 | دوره:4 | شماره:7 |تعداد مقالات:13

با توجه به وجود اختلاف نظر اندیشمندان معماری در خصوص ماهیت معماری اسلامی، در مقاله ی حاضر به ماهیت، امکان و نحوه ی ایجاب معماری اسلامی پرداخته شده است. از آنجا که علم و هنر دو بعد اصلی معماری هستند، لذا به نظر می رسد یکی از روش های دستیابی به ماهیت معماری اسلامی، پرداختن به مقوله ی علم دینی است. بدین منظور ابتدا علم دینی معرفی شده، ضرورت و تاریخچه ی علم دینی، ماهیت علم، دین و علم دینی ارائه گردیده است. بسته به اصالتی که نظریه پردازان علم دینی به روش تجربی، آموزه های نقلی و یا ترکیبی از این دو داده اند دیدگاه های مختلفی در خصوص علم دینی در ایران مطرح است: برخی مانند آیت الله جوادی آملی معتقدند علم، یکسره دینی است و تقسیم دینی و غیردینی برنمی تابد؛ برخی آن را امری ضروری، ممکن و یا حتی تحقق یافته دانسته اند (مانند دیدگاه فرهنگستان، گلشنی، نصر، زیباکلام، باقری)، برخی نیز علم دینی را نه ضروری می دانند، نه ممکن، نه مطلوب و نه اخلاقی (سروش، ملکیان، پایا). در این پژوهش تلاش شده است دیدگاه های مختلف مطرح شده در خصوص معماری اسلامی با نظرات متناسب با آن ها در علم دینی مورد تطبیق قرار گیرند. پرسش پژوهش حاضر چیستی معماری اسلامی است. نوع تحقیق از نظر هدف، بنیادی است و در روش کیفی جای می گیرد. گردآوری داده ها به روش کتابخانه ای (داده های اسنادی موجود) است و در تجزیه و تحلیل داده ها از استدلال منطقی و تحلیل محتوا بهره گرفته شده است. در نتیجه گیری معماری اسلامی بدین گونه تعریف شده است: معماریی است که ارزش های اسلامی بر آن تأثیر گذاشته و محتوای دینی داشته باشد و باورها و ارزش های دینی را متجلی سازد. این ارزش ها باید از منابع دینی و با روش های معتبر خود (اجتهادی) استخراج گردند.

امروزه استفاده از الگوهای ناصحیح غربی در نماهای شهری، باعث ایجاد بحران هویت در معماری معاصر ایران شده است. برای برون-رفت از این بحران باید الگوهای هویت بخش اصیل ایرانی اسلامی شناسایی و برای طراحان ارائه شود. هدف این مقاله شناسایی عناصر هویت بخش نماهای ورودی خانه های بافت قدیم دزفول می باشد و به دنبال آن سوال اصلی این پژوهش این است که: "کدام ارزش های فرهنگ اسلامی بیشتر مورد توجه قرار گرفته اند؟ ". تحقیق حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و برداشت های میدانی صورت گرفته است و با تجزیه و تحلیل متون کتابخانه ای و تحلیل فراوانی استفاده از عناصر هویت بخش در سه بخش نماهای ورودی خانه ها دزفول، داده های کیفی به داده های کمی تبدیل شده اند. در این رابطه پس از واژه شناسی و بیان معانی واژه های هویت و فرهنگ اسلامی، مؤلفه های مؤثر بر آن ها استخراج شده است و با بررسی نماهای ورودی خانه های بافت قدیم دزفول و روش دلفی، پرسشنامه هایی تهیه و توسط 20 نفر از خبرگان در حوزه معماری و شهرسازی طی سه مرحله تکمیل گردید و با استفاده از نرم افزار Expert Choice و روش AHP وزن دهی شد. در نتیجه عناصر هویت بخش نماها ورودی شناسایی شدند و در سه بخش از ورودی (1. رخ بام؛ 2. بدنه ورودی؛ 3. ورودی درب) و همچنین در دو دسته از خانه های فرادست و فرودست که هر کدام از دسته ها شامل 6 خانه می باشند، مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل نشان می دهد ورودی خانه های بافت قدیم دزفول، هماهنگ تر با ارزش های اجتماعی مردم شهر ساخته شده اند و آجر در شهر دزفول تنها عنصری است که تمام ارزش های ﻓ ﺮ ﻫ ﻨ ﮓ اﺳ ﻼ ﻣ ﯽ را دارا می باشد. در نمای کل ورودی خانه های بافت قدیم دزفول، به طور میانگین خانه های فرادست به میزان 79. 16% از عناصری بیشتری که نشان دهنده هویت فرهنگ اسلامی است نسبت به خانه های فرودست به میزان 57. 29% استفاده کرده اند در نتیجه نمای ورودی خانه های فرادست هویت فرهنگ اسلامی بیشتری نسبت به خانه های فرودست دارند ولی باید به این نکته توجه کرد که در خانه های فرودست با استفاده ی بیش از 50% از این عناصر هویت بخش و مصالح مشابه و الگوی یکسان در نما، باعث شده است که یک نظام واحدی در بافت قدیم دزفول به وجود بیاید.

کاشان از دیرباز به عنوان پناهگاه علویان و یکی از اولین شهرهای شیعه نشین ایران مطرح است. این شهر که سابقه تاریخی آن به هفت هزار سال پیش در تپه های سیلک می رسد، پس از گشودن دروازه های خود به روی سپاه اسلام در سال 24 ه. ق اسلام را پذیرفت و طولی نکشید تا نشانه های مذهب تشیع در آن ظاهر شود. در این میان بزرگانی از صوفیه که نقش پررنگی در گسترش تعالیم ابن عربی و سهروردی داشتند، در کاشان ظهور کردند. کاشان توانست به خوبی این آزادی مذاهب را در خود جای دهد تا زمینه بروز بزرگان صوفیه و شیعه در کنار هم فراهم شود و پیشرو در رشد اندیشه های شیعی-صوفی باشند که حیدر آملی بعدها آن را شرح و گسترش داد. این پژوهش پس از بررسی این اندیشه ها در کاشان، تأثیر آن را در حکام محلی و مردم نشان می دهد که چگونه ساختار های شهری و معماری خود را بنا بر تعالیم شیعی-صوفی بناکرده اند و نشانه های خاصی در شهر ایجاد کردند که بعدها در مکتب اصفهان بروز یافته است. این نشانه ها همچون قرارگیری مساجد و خانقاه ها در کنار هم و ایجاد مجموعه ای واحد برای دو مذهب تشیع و تصوف در عین ساختار مجزا، از اصل وحدت وجود ابن عربی سرچشمه می گیرد و بزرگ ترین شارح آن عبدالرزاق کاشانی بوده که مریدان زیادی در کاشان داشته است. هرچند خانقاه عبدالرزاق کاشانی و معاصران او در کاشان از بین رفته اند، اما قریب به اتفاق خانقاه های قرون هفت تا ده کاشان، در کنار مساجد و مدارس بزرگ بناشده اند. خانقاه مسجد عمادی در کنار مسجد عمادی یکی از این نمونه ها است. به نظر می رسد این مجموعه سازی یعنی قرارگیری مدرسه، مرکز عبادی شیعه و صوفی و مجموعه های خدماتی و بازار در کنار هم که بعدها توانست در مکتب اصفهان به خوبی نمایان شود، از اندیشه های شیعی – صوفی عالمانی چون عبدالرزاق کاشانی و از کاشان سرچشمه گرفته باشد.

پس از انقلاب اسلامی، آموزش دانشگاهی معماری در ایران در دو مقطع کارشناسی ارشد پیوسته و کاردانی جهت تربیت معمار و نقشه کش، با برنامه یکسان ابلاغ شده توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی ادامه یافت. تا حدود دو دهه پیش (سال 1378) در 8 دانشگاه دولتی و 5 واحد دانشگاه آزاد اسلامی، دوره به صورت کارشناسی ارشد پیوسته برگزار می شد و دیگر دانشگاه ها دوره کاردانی داشتند. اما از این سال در دانشگاه های دولتی و از سال بعد آن در دانشگاه های آزاد نیز، دوره کارشناسی ارشد پیوسته حذف، و دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد ناپیوسته پایه ریزی شد. پژوهش حاضر به بررسی و مقایسه این دو شیوه آموزشی پرداخته و در نظر دارد شیوه مناسب تر را معرفی نماید. این پژوهش کاربردی، از نظر ماهیت در شمار تحقیقات توصیفی تحلیلی و در طیف مطالعات ارزشیابی قرار می گیرد. به لحاظ نحوه جمع آوری داده، روش آمیخته تشریحی استفاده شده است. که پس از تعریف محتوای آموزش و بنیان های آموزش معماری، تفسیرها و نظرات اساتید، خبرگان، کارفرمایان (مهندسین مشاور) و دانش آموختگان دو دوره مورد بحث، به وسیله مصاحبه باز و پرسشنامه، اخذ گردید. تحلیل کمی (پرسشنامه ها) توسط نرم افزار Spss کنترل گردید و مصاحبه ها به کمک نرم افزار MAXQDA 12 کد گذاری و به صورت کیفی تحلیل گردید. از جمع بندی نظرات اساتید دانشگاه، کارفرمایان، دانش آموختگان و خبرگان مشاهده می گردد، میان دانش آموختگان دوره کارشناسی ارشد پیوسته با دانش آموختگان دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد ناپیوسته در تمام زمینه های بنیان ها و مولفه های آموزش معماری تفاوت معنی داری وجود دارد و فارغ التحصیلان دوره کارشناسی ارشد پیوسته نسبت به فارغ التحصیلان دوره ناپیوسته برتری محسوسی دارند. با توجه به تفاوت ماهوی رشته معماری با سایر رشته ها و لزوم تربیت چند بعدی دانشجو در این رشته، دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد نا پیوسته شیوه مناسب و موفقی به شمار نمی آید و لزوم تجدید نظر در شیوه فعلی ضروری به نظر می رسد.

کودکان بخش مهمی از شهروندان هر جامعه هستند که همواره درارتباط با محیطهای مختلف ساخته شده به دست بزرگسالان قرار می گیرند. نوع نگاه و نیازهای آنها با بزرگسالان متفاوت است. دراین میان فضاهای درمانی، غالبا برای آنها فضاهایی نامطلوب و دلهره آور محسوب می شوند. لذا مسأله اساسی، برقراری پیوند عاطفی بین کودک و فضای درمانی، به عنوان یکی از عوامل موثر در فرآیند درمان کودکان، محسوب می شود و پرداختن به موضوع طراحی فضاهای درمانی مطلوب کودکان، ضرورت می یابد. هدف پژوهش حاضر، بررسی آموزه های مشارکت کودکان در فرآیند طراحی فضاهای دوستدار کودک (مطالعه موردی: فضاهای درمانی شهر بجنورد) می باشد. تحقیق، مسیر خود را با طرح این سؤال که «اصول کلی طراحی فضاهای درمانی دوستدار کودک کدامند؟ » آغاز کرد. روش تحقیق، توصیفی با هدف کاربردی می باشد. جامعه آماری پژوهش، شامل کودکان 6 تا 12 ساله ساکن در شهر بجنورد بود که حداقل یکبار، سابقه بستری شدن را داشتند و حجم نمونه شامل 50 نفر از کودکان دختر و پسر بود که به شیوه هدفمند انتخاب شدند و در بازه زمانی مرداد و شهریور 1398 مورد مشاهده قرار گرفتند. روش جمع آوری داده ها، کتابخانه ای، مشاهده و مصاحبه باز بوده است. نقاشی به عنوان ابزار مشارکت با کودکان، انتخاب شد. نقاشی ها توسط خبرگان حیطه روانشناسی کودکان و معماری، مورد تحلیل محتوای کمی قرارگرفتند. نتایج، با استفاده از آمارتوصیفی به کمک نرم افزار Excel 2010 و آماراستنباطی به کمک نرم افزار SPSS 25 مورد تحلیل، ارزیابی و اعتبارسنجی قرارگرفتند. یافته ها نشان داد ویژگیهای فضای درمانی مطلوب از دیدگاه کودکان، به ترتیب اهمیت در سه حوزه «ویژگیهای معماری»، «اصول رفتاری پرسنل» و «وجود ویژگیهای خاص در فضاهای درمانی»، خلاصه می شود. نتیجه تحقیق درحوزه ویژگیهای معماری نشان داد که آموزه های مشارکت کودکان در فرآیند طراحی فضاهای درمانی دوستدار کودک مشتمل بر پنج اصل شامل: تمرکز بر طراحی اتاقهای بستری، طراحی کنترل شده فضاهای سبز و باز، اتاق بستری به مثابه خانه، سیمای کودکانه در طراحی ورودی وکودک واری در طراحی فرم و نمای ساختمان، می باشد.

کودکان آهسته گام به واسطه ی تفاوت در دو مولفه ی هوش بهر و مهارت سازشی از کودکان دیگر متمایز می شوند. ادبیات موضوع نشان داده است که مهارت سازشی که در واقع توانایی های سازگاری با نیازمندی های محیطی، ارتباط با دیگران و برآورده ساختن نیازهای شخصی و جنبه های مختلف شیوه ی زندگی مستقل می باشد با راهکارهایی قابلیت ارتقا دارد و فضا می تواند در این امر نقش حائز اهمیتی داشته باشد. سوال اصلی پژوهش این است که اصول و راهکارهای معماری فضای آموزشی، مناسب برای شرایط جسمی، عاطفی و روانی کودکان کم توان ذهنی کدام است؟ در این تحقیق که در پی یافتن اصول کیفی طراحی فضاهای داخلی مدارس جهت ارتقا مهارت سازشی می باشد از روش کیفی و کمی به صورت توامان استفاده شده است. در روش کیفی از تحلیل محتوا و کدگذاری استفاده شده است و در ادامه تحقیق با روش کمی جهت مشخص شدن مولفه های موثر برارتقا مهارت سازشی نمونه های مورد مطالعه با تکنیک دلفی گزینش شده و صفات فضایی موثر بر ارتقاء مهارت سازشی مورد پرسش قرار گرفته است. جهت آزمون فرضیه های تحقیق از روش همبستگی استفاده شده است و برای استخراج راهکارهای معماری دو نوع پرسشنامه باز پاسخ و بسته پاسخ به کار گرفته شده اند. در مرحله ی آخر به منظور اطمینان از تاثیر گذاری راهکارهای معماری به دست آمده بر مولفه های ارتقا مهارت سازشی نظرسنجی از مربیان این کودکان انجام شد. برطبق نتایج به دست آمده از این تحقیق فضای مدارس استثنائی باید متکی بر شش اصل کلی شبیه سازی فضای مدرسه به اجتماع، شبیه سازی مدرسه به خانه، ، مشارکت زایی، بازی سازی، سهولت (دسترسی به امکانات، حرکت، جهت یابی) و توجه به رنگ فرم بافت سطوح باشد. طراحی با این اصول با بهبود مهارت هایی نظیر استفاده اجتماعی، مهارت خودیاری، ارتباط اجتماعی، آرامش و امنیت، استقلال فردی و تحریک حواس و انگیزش زمینه را برای ارتقاء مهارت سازشی فراهم می آورد.

انگیزش از مباحث مهم آموزش عالی و از عوامل موثر در افزایش کارایی است. در دانشجویان انگیزه پیشرفت، از اهمیت خاصی برخوردار است؛ با این انگیزه، افراد تحرک لازم را برای به پایان رساندن موفقیت آمیز یک تکلیف، رسیدن به هدف یا دستیابی به درجه معینی از شایستگی را در کار خود دنبال می کنند. با توجه به ماهیت علم معماری و مداخلات کالبدی آن در محیط ساخته شده، عامل موقعیت یعنی محیط و محرک های بیرونی قرابت بیشتری با دامنه و اقدامات معماری دارد که از عوامل مؤثر بر انگیزش است. دانشجویان سرمایه عظیم انسانی و فکری در هر کشوری به شمار می آیند. مسکن دانشجویی به عنوان یک ویژگی مهم غیر علمی در زندگی دانشگاه، به شدت نادیده گرفته شده است. با توجه به مدت زمان قابل ملاحظه ای که دانشجویان در داخل پردیس دانشگاه به ویژه ساختمان خوابگاه سپری می کنند، ضرورت دارد واحدهای خوابگاهی رضایتمندی دانشجویان را نسبت به این فضاها فراهم کنند. رضایتمندی از سکونت در خوابگاه های دانشگاهی یکی از جنبه های مهم پایداری در آموزش عالی به شمار می رود. هدف پژوهش حاضر بررسی نقش متغیرهای معماری محیطی مرتبط با رضایت از سکونت در خوابگاه دانشجویی در پیش بینی انگیزش پیشرفت دانشجویان خوابگاهی دانشگاه محقق اردبیلی در سال تحصیلی 98-1397 بود. روش پژوهش توصیفی_ همبستگی بوده و جامعه آماری آن کلیه دانشجویان ساکن خوابگاه دانشگاه محقق اردبیلی تشکیل داده اند. با استفاده از نمونه گیری خوشه ای 268 نفر به عنوان نمونه پژوهش انتخاب شده اند و به پرسش نامه های انگیزش پیشرفت هرمنس(1977) و پرسش نامه محقق ساخته رضایت مندی از محیط خوابگاه پاسخ داده اند. یافته ها نشان داد رضایت مندی از عوامل محیطی که شامل فاکتورهای کالبدی، اجتماعی و مدیریتی خوابگاه است، ارتباط معنی داری با انگیزه پیشرفت دانشجویان دارد. از بین مولفه های کالبدی، ویژگی های کالبدی ساختمان(19/0r= و 001/0 (P<، تسهیلات و خدمات کالبدی (12/0r= و 020/0 P<) و از بین عوامل اجتماعی، شخصی سازی و حریم خصوصی (23/0r= و 001/0 P<)، امنیت اجتماعی (10/0r= و 04/0 P=)، تعلق مکانی و دلبستگی، (15/0r= و 001/0 P<) و عوامل مدیریتی (22/0r= و 001/0 P<) رابطه مثبت و معنی داری با انگیزه پیشرفت داشتند. نتایج رگرسیون چندگانه نیز نشان داد متغیرهای پیش بین روی هم رفته 41 درصد از واریانس انگیزه پیشرفت دانشجویان را تشکیل داده اند. با توجه به ماهیت معماری و مداخلات کالبدی آن در محیط ساخته شده می توان رضایت از فضاهای خوابگاهی را بهبود بخشید چرا که توجه به عوامل محیطی می تواند انگیزه پیشرفت را در دانشجوان ارتقاء دهد.

تحقیقات اخیر در حوزه مطالعات مسکن با تلفیق مدل های اقتصادی، منجر به ایجاد روش های جدید مطالعه خصوصیات مسکن گردیده است. نقطه قوت این پژوهش ها، کاربرد آن در بازنگری سطوح مختلف برنامه ریزی مسکن است. یکی از ارکان مهم برنامه ریزی مسکن، مطالعه مسکن با توجه به اطلاعات مستند و قابل اطمینان است، که با توجه به آنها بتوان به طراحی در حوزه مسکن و محیط های مسکونی پرداخت. ضرورت از انجام این پژوهش، تدوین چارچوبی است که به وسیله آنها بتوان نیازها و اولویت های افراد در انتخاب مسکن را پیش بینی نمود و نتایج آن در برنامه های مسکن دخیل نمود. با توجه به ماهیت اکتشافی مسئله مطالعات معنای خصوصیات مسکن، روش تحقیق این مقاله به صورت کیفی و بر پایه استدلال منطقی خواهد بود. مدل ابزار-غایت که تاکنون در حوزه بازاریابی کاربرد داشته است، با استفاده از تحقیقات دهه اخیر، در مطالعات مسکن استفاده و گسترش داده شده است. مدل ابزار-غایت مدلی است که تلاش می کند که گزینه های انتخابی افراد را با ارزش های اساسی و اهداف آنها نسبت دهد. ارزش ها نقش مهمی در هدایت الگوهای انتخاب شده دارند. ایده اصلی در مدل ابزار-غایت این است که افراد گزینه ای را انتخاب می کنند که پیامد مطلوبی داشته و پیامدهای نامطلوب را به حداقل برساند. در این مدل ارتباط بین ارزش ها و خصوصیات غیر مستقیم است، که این ارتباط از طریق پیامدها حاصل می شود. برای بیان تحقق پذیری چارچوب پیشنهادی این تحقیق، کاربرد این روش در یک تحقیق نمونه موردی در محیط مسکن، صورت گرفته است، تا روند تبیین گزاره ها و نمودار سلسله پیامد-معنی خصوصیات قابل فهم باشد. نتایج بررسی نمونه موردی نشان داد که عوامل معنائی تأثیرگذار بر محیط مسکن در دو سطح قابل جمع بندی است. سطح اول عوامل معنائی، از «ارزش ها و روش زندگی جمعی و کلان» همچون؛ «جایگاه اجتماعی، محرمیت، هویت، خویشاوندی، امنیت و معیشت» نشأت می گیرند و سطح دوم عوامل ذهنی سازنده محیط های زندگی هستند که از «رویدادهای رفتاری خرد» همچون «تأمین خصوصیات کالبدی مناسب رویدادهای رفتاری»، «تسهیل روابط فضائی قرارگاه های رفتار»، «انتظام زمانی مناسب رویدادهای رفتاری»، و «تأمین شرایط مطلوب اقلیمی رویدادهای رفتاری» اثر می پذیرند. آنچه که این تحقیق به آن می پردازد، نیاز به رویکردهای نوین در حوزه مطالعات مسکن با استفاده از مدل ابزار-غایت است، که بیان می نماید، که چگونه می توان فرآیند استفاده از مدل ابزار-غایت را در تحقیقات مسکن، بهینه نمود.

در عصر حاضر بحث کیفیت زندگی و ارتقای آن برای ساکنین واحدهای مسکونی و بررسی مولفه های آن، به یک چالش اساسی تبدیل گردیده و مستلزم کاوش چهارچوب نظری آن در حوزه تئوری های معماری، جامعه شناسی و روان شناختی می باشد. در این پژوهش عنصر نور و به تبع آن چگونگی نورگیرها و الگوهای نوری به مثابه یک ابزار طبیعی برای ارزیابی کیفیت زندگی ساکنین می باشد. با توجه به تحقیقات انجام یافته و ارتباط ادراک ساکنین با نور، نحوه دریافت آن در فضای داخل واحد مسکونی با استفاده از هندسه فراکتال در نظر گرفته شده است؛ چرا که هندسه فراکتال در خطوط و اشکال موجود در طبیعت توسط ادراک بصری انسان خوانایی داشته و پردازش چگونگی شکلی و زیبایی آن از طریق دریافت بصری و ذهنی انسان آسان و منطبق می باشد. هدف اصلی پژوهش، ارزیابی کیفیت زندگی ساکنین واحدهای مسکونی با توجه به مولفه های تاثیرگذار مربوط می باشد که در آن از نورگیرهای هندسی فراکتالی استفاده شده است. بنابریان سوال اصلی پژوهش چگونگی تاثیرگذاری الگوهای نوری از نوع هندسه فراکتال بر کیفیت زندگی ساکنین واحدهای مسکونی می باشد. در روش تحقیق با هدف نیل به پاسخگویی به سوال آن، هم از روش خردگرایانه و استدلالی (قیاسی و استقرایی) و هم از روش علمی استفاده می شود. تئوری های موجود در حوزه نور، نورگیرها، هندسه فراکتال و 8 نمونه از ساختمان های طراحی و اجرا شده در شهر تهران به عنوان نمونه های موردی پس از جنبش مسابقات معماری 1381 در ایران به عنوان متغیر مستقل و سنجه های کیفیت نوری فضای واحد مسکونی در ساختمان های ذکر شده بر اساس مولفه های موثر بر کیفیت زندگی به عنوان متغیر وابسته در نظر گرفته شده است. به طور کلی یافته های تحقیق در سه گروه مولفه های عینی، ذهنی و عینی-ذهنی و شاخص های هر یک با استفاده از جداولی جداگانه با بهره گیری از طیف لیکرت ارزیابی و به ترتیب در امتیازهای (34 از 40)، (49 از 55) و (46 از 55) رتبه بندی شد. در نهایت با توجه به ادبیات نظری تحقیق، همچنین کسب امتیاز بالا توسط نظرات مثبت ساکنین در اکثر موارد ارزیابی از شاخص های کیفیت زندگی، پژوهش به این نتیجه رسید که پنجره ها و نورگیرهایی که در آن از الگوهای هندسی فراکتال استفاده شده است بر کیفیت زندگی ساکنین تاثیر مثبت داشته و در راستای ارتقای آن موثر می باشد.

شناسایی گونه های قابل تشخیص مسکن روستایی و بیان عوامل موثر بر این تمایزات در منطقه شمال شهرستان مراغه، رسالت اصلی این تحقیق می باشد. گستره جغرافیایی این شهرستان که از سویی به دامنه های مرتفع سهند و از دیگر سو به حاشیه های جلگه ای دریاچه ارومیه ادامه یافته؛ باعث بوجود آمدن تنوعی از بافت و مسکن روستایی شده که کمتر مورد مطالعه واقع گردیده است. برخی روستاها به دلیل تغییرات کمتر در شیوه های زیست ساکنان خود هنوز مصادیق نسبتاً دست نخورده ای از معماری بومی را ارائه می دهند. بدین منظور چهار روستای آشان، قشلاق، چاوان علیا و اسفستانج بعنوان نمونه انتخاب شده و از زوایای متعدد سکونتی مورد کنکاش قرار گرفت. تحقیق حاضر از نظر هدف کاربردی، از حیث روش گردآوری اطلاعات، اسنادی و پیمایش میدانی و از نظر روش، جزء تحقیقات توصیفی و تحلیلی محسوب می شود. نتایج تحقیق نقش مرجّح دو عامل محیط و شرایط معیشتی در پیدایش انواع اصلی مسکن روستایی را تصدیق می کند که از منظر گونه شناسی کالبدی، پنج نوع آن بازشناسی شد. وضعیت کوهپایه ای باعث شده که روستاها پشت به ارتفاعات و غالبا رو به آفتاب شکل بگیرند و جهت ساختمان ها علاوه بر آفتاب از شرایط توپوگرافی محل تبعیت کند. نحوه استقرار بناها در زمین طوری است که سطوح آزاد بنا به حداقل برسد و مصالح بنایی مانند خشت، کاهگل، سنگ و چوب در پاسخ به مباحث اقلیمی، دوام و قابلیت تامین انرژی استفاده شده اند. در سازمان کلی نیز اتاق ها عموماً چسبیده به فضای دام (از پهلو یا کف) شکل گرفته اند. ابعاد فضاها حد الامکان کوچک، محدوده آنها مشخص و قابل کنترل و گشودگی ها برای نور و دید و تهویه به حداقل رسیده، دیوارها در محل اتصال به زمین، سنگی و بالاتر از آن خشت، سنگ و آجر هستند. ساختار بسیاری از بناها مشابه شیوه دیرینه معماری شمال غرب در دوره اورارتویی است که ما آنرا الگوی ترکیبی «کلاوه ستوندار» نامیدیم. در این ترکیب طبقه یا سکویی با دیوارهای سنگی بعنوان پایه در آغوش زمین شیبدار و ایوان ستوندار چوبی در پیشانی طبقه فوقانی شکل گرفته است. لذا می توان گفت؛ ابنیه تحت اثر عوامل محیطی، معیشتی و فرهنگی حالتی آمیخته از درونگرایی کارکردی و برونگرایی بصری را شکل داده و معماری با هویت ویژه ای بنام درون گرای برون نگر نمودار گشته است.

بازار در شهر ایرانی-اسلامی به عنوان ستون فقرات یک شهر، نقش تعیین کننده ای در شکل گیری فضای شهری ایفا می کند. ارتباط میان انسان و تامین مایحتاج زندگی اش تاثیر مستقیم و غیر مستقیم خود را بر چگونگی این شکل گیری، در بافت شهری گذاشته است. امروزه به طور عمده بعد اقتصادی بازار مطرح می شود در حالی که در گذشته ابعاد مختلفی را شامل می شد که بسیار حائز اهمیت بود. در این راستا در این مقاله سعی شده، تا تمام مولفه های بازار شناسایی و سپس به طور جداگانه نقش هر یک بررسی شود. این مولفه ها در دو گروه کلی کالبدی و عملکردی به ایفای نقش می پردازند. مولفه هایی همچون نقش ساختار معماری، نقش تفکیک فضایی، نقش ارتباطی، نقش اقتصادی، نقش سیاسی، نقش فرهنگی اجتماعی، نقش مذهب و ملیت، نقش تفریحی فراغتی و نقش اخلاق و نقش امور خیریه موضوع مقاله ی حاضر است که بر مبنای پاسخ به دو پرسش پژوهش، ساختار یافته است. پرسش اول این که بازار ایرانی-اسلامی دارای چه مولفه-هایی است و دیگری پرسش از نقش هر یک از مولفه های بازار ایرانی-اسلامی در زندگی شهری. از این رو هدف مقاله پیش رو، به دست آوردن شناختی روشن از عملکرد بازار اصیل ایرانی-اسلامی جهت پاسخ به سوالات پژوهش است. روش تحقیق، توصیفی تاریخی و استدلال منطقی با تکیه بر اسناد کتابخانه ای است. تعیین مولفه های بازار، نقش هر مولفه در بازار و روابط بین هر یک از عناصر و فضاهای بازار، با بافت و فضای شهری، از یافته های این مقاله است. جمع بندی یافته های حاصل از بررسی مولفه ها این نتیجه را حاصل می شود که هر کدام از این عوامل، در شناخت نقش فضاهای شهری، تاثیری مستقیم یا غیر مستقیم دارند و تمامی مولفه های شناخته شده، در یک شبکه ارتباطی قوی به صورت هماهنگ به فعالیت می پردازند که هم باعث موفقیت در فضای عملکردی خود شده و هم تاثیری مثبت بر دیگر مولفه ها دارند.

معماری تجسم فرهنگ یک جامعه است که در قالب کالبد مادی بیان و مورد قضاوت قرار می گیرد. امروزه یکی از مهمترین مسائلی که نظر معماران را به خود جلب نموده، مسئله ی لزوم ماندگاری معماری و احیای آن است. در این راستا پارادایم پدیدارشناسی با رویکرد تفسیری با تأکید بر روح و حس مکان به دنبال شناخت عوامل مؤثر بر تداوم و ماندگاری مکان، مشروط به تجربه ی انسان و تفسیر او است که پژوهشگر از طریق تعامل با موضوع مورد پژوهش به شناخت آن می رسد. شناخت در این دیدگاه امری عینی و مادی نیست و دارای ابعاد و تفسیرهای مختلف است. در این راستا هدف تحقیق حاضر تأکید بر رویکرد پدیدارشناسی به منظور کشف دلالت های ماندگاری در مجموعه ی بازار تاریخی تبریز می باشد. نظام تفسیر و رویکردِ تحقیق حاضر پدیدارشناسی، و نظام تحلیل آن روش شناسی کیفی است و از روش نظریه ی زمینه ای برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و ارائه ی نظریه ی نهایی استفاده شده است. در این راستا، فضای معماری مجموعه ی بازار تبریز، در ذیل سه مؤلفه ی معنا و هویت، کالبد و فضا و عملکرد به صورت جزء به جزء مورد بررسی قرار گرفته است؛ در این مرحله محققان با انجام مصاحبه های باز و عمیق نسبت به گردآوری اطلاعات اقدام کرده و عناصر و اجزای بازنمونی مؤلفه ها، تحت 15 مفهوم اولیه شناسایی و کدگذاری باز گردیده است؛ در مرحله ی بعد هر کدام از معیارهای ماندگاری، در ذیلِ هر یک از پدیدارهای دو گانه ی روح مکان و حس مکان (هویت مکان، وابستگی به مکان و دلبستگی به مکان)، در چند سطح پدیدارشناختی و با استفاده از کدگذاری های محوری و گزینشی، مورد تفسیر و تعیین موضوع قرار گرفته است. نهایتاً 7 مقوله ی عمده ی تأثیرگذار: خاطره انگیزی برای افراد؛ هویتمند بودن فضای بازار؛ انعطاف پذیر بودن آن و انطباق با نیازهای افراد در دوره های تاریخی (در نظر داشتن نیازهای زمانی و مکانی)؛ داشتن عملکرد چندمنظوره؛ وجود انواع نشانه ها در فضای بازار و دسترسی مناسب به کارکردهای مختلف؛ تأکید بر انواع مراودات اجتماعی، اقتصادی و. . .؛ و چیدمان فضایی مناسب ساختمان ها با مناظر مناسب بر ماندگاری معماری بازار شناسایی و تدوین شده است. در مرحله ی پایانی، با یکپارچه کردن، مقایسه، و تعمق پیرامون مقولات به دست آمده در مراحل قبلی، یک مقوله ی هسته تحت عنوانِ «خاطره انگیزی و ایجاد حس تعلق به فضا در مجموعه ی بازار و همچنین توسعه ی عملکردی در محور خطی و دوره ای روبه پیشرفت در ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی، معنوی و حفظ گذشته ی تاریخی» به عنوان عامل اصلی ماندگاری معماری بازار تبریز بر اساس رویکرد پدیدارشناسی انتخاب گردیده است.

منظر، به مثابه محیط طبیعی یا مصنوع از دیرباز به واسطه بشر و دیگر موجودات درک شده و کانال ارتباطی محیط و باشندگان درون آن بوده است. اما در علوم جدید، نتوانسته به عنوان یک کلیت منسجم مورد بازشناسی قرار گیرد. شناسایی سوژه به عنوان یک موجودیت مستقل در ذهن مخاطب و درک روابط وجوه و ابعاد و عناصر درون آن همراه با پیوندهای بیرونی اش، همان چیزی است که می توان ایده یکپارچگی دانست. تخصص هایی که قابلیت مطالعه محیط را دارند، هر کدام از بعدی، منظر را موجودیتی یکپارچه منظور می کنند و ممکن است دیگر ابعاد را نادیده گرفته یا آنها را موضوعاتی بیشتر ذهنی قلمداد نمایند. این پژوهش با هدف وحدت بخشی به نگاه های تخصصی درگیر در مسأله منظر، ابتدائاً در پی این بود که مشخص کند، هر یک از تخصص های مرتبط با موضوع منظر، کدام یک از وجوه یکپارچگی را در آن ملموس تر می یابد؟ راهی که پژوهش حاضر برای پاسخ به این پرسش انتخاب کرده است، به جای مراجعه به آن دیسیپلین ها، جستجوی مؤلفه های مفهومی منظر و یکپارچگی و سپس دسته بندی تخصص های علمی مرتبط با مقوله منظر بر اساس آنها بود. لذا در مطالعه پیشینه با رویکردی توصیفی پس از بررسی سابقه تعاریف و فضای مفهومی هر کدام از دو مقوله اصلی (منظر و یکپارچگی)، مؤلفه های هر یک را از دید صاحبنظران بررسی کرده و بر اساس کامل ترین تقسیم بندی از مؤلفه های منظر، نقل قول دیگر نظریه پردازان را در جدولی با آن تطبیق داده است. سپس، شش واژه اصلی (سه واژه متعلق به مؤلفه های منظر و سه واژه دیگر متعلق به مؤلفه های یکپارچگی) از کامل ترین تقسیم بندی ها انتخاب شده و با رویکردی اکتشافی، تعریفی دوباره از مفاهیم و روابط مختلف میان آنها ارایه داده و تفکیک و تداخل مفهومی آنها را با هم بررسی شد. در ادامه، روابط در هم تنیده ای که در ابعاد مختلف میان مؤلفه های منظر و یکپارچگی وجود داشت، نگارندگان را به سمت طراحی یک مدل مفهومی سه بعدی سوق داد. این مدل علاوه بر اینکه جایگاه تخصص های اصلی درگیر در بحث منظر را در آن به خوبی روشن و مشخص می کرد که هر تخصص چه وجوهی از یکپارچگی را بر مبنای چه وجوهی از منظر جستجو می کند، فرمت هندسی آن نیز، سیاست گذاریِ متغیریابی و مستندسازی مؤلفه های یکپارچگی را آسان تر می نماید.