پژوهشنامه نهج البلاغه
سال:1399 | دوره:8 | شماره:30 |تعداد مقالات:7

درباره حقوق حیوانات، از متون قرون اول اسلامی آثار مختلفی به جا مانده است. با رشد فرهنگ و جهانی شدن در دوره اخیر، توجه فزون تری به حقوق حیوانات شده است. بر همین اساس در مغرب زمین از این موضوع سخن بیشتر به میان آمده که نتیجه آن منشور حقوق حیوانات و کنوانسیون های متعدد منطقه ای بعد از جنگ جهانی است. در این دوره دانشمندان مسلمان پیرامون حقوق حیوانات متاثر از این تحول بین المللی سعی و تلاش بسیار انجام داده اند، بااین وجود تحقیق درخور توجه، صورت نگرفته است. این پژوهش به روش کتابخانه ای و با استفاده از روش تحلیل محتوا، موضوع را در دو مکتب اسلام و غرب مورد بررسی قرار داده است. با مقایسه منشور جهانی حقوق حیوانات و کنوانسیون های مربوطه، با قرآن و نامه 25 نهج البلاغه و دیگر قوانین حقوقی می توان به این نتیجه رسید که در فرهنگ اسلامی خیلی پیش تر از غرب به حقوق حیوانات همراه با جزییات آن، پرداخته شده و همچنین مفاد منشور جهانی در این زمینه کامل نبوده و افزون بر آن در مواردی نیز دچار افراط و تفریط می باشد. لازم به ذکر است که احکام اسلام در این باره جامع و فراگیر، و در ادبیات دینی رعایت حقوق حیوانات، تکلیفی الهی به شمار می آید.

معنی شناسی بخشی از زبان شناسی امروزی است و به معنای دانش تحلیل معناست که با بررسی گونه های مختلف معنا در پی آن است تا معنای دقیق واژه را در حوزه بافتی و خارج از بافت تعیین کند. آن چه در این دانش مهم جلوه می کند، سیر تحول واژه از آغاز تا دوره معاصر و کشف معنای بافتی واژه است. پژوهش حاضر به بررسی معنای صدق در نهج البلاغه از منظر بافتی می پردازد و در صدد یافتن جایگاه معنایی آن به روش معنی شناسی توصیفی است. حاصل این پژوهش آن است که اولا این واژه در بررسی در زمانی تحول بنیادین در مفهوم آن صورت نگرفته است و همیشه به عنوان یک فضیلت انسانی اخلاقی مدنظر بوده است. ثانیا در نهج البلاغه نیز با حفظ معنای اصلی (لغوی) و اصطلاحی با همنشینی واژگانی نظیر ایمان، بر، حق و نظایر آن، ارتباط معنایی داشته و در یک شبکه معنایی قرار گرفته و به نوعی در تقابل معنایی با کذب آمده است. حوزه معنایی آن نیز در سه حوزه صدق باور، صدق اخلاقی و صدق به معنای عام می باشد.

منشا مشروعیت حکومت ها از اساسی ترین مباحث در حوزه مطالعات سیاسی است که به جهت تاثیرگذاری آن در کارآمدی، بقا و تثبیت حکومت ها، از مباحث ضروری و مورد اهتمام تلقی می شود. مقاله حاضر با نگاه کلامی و با روش توصیفی-تحلیلی مبانی مشروعیت حکومت علوی را از دیدگاه ایشان در نهج البلاغه مورد بررسی و تحلیل قرار داده است. نگارنده در این پژوهش ابتدا موارد استشهاد حضرت (ع) بر مشروعیت حکومت خود را احصا کرده و سپس به تبیین چگونگی مشروعیت و حقانیت حکومت امام علی (ع) با تاکید بر سخنان امام (ع) در نهج البلاغه پرداخته است. یافته های پژوهش حاکی از آن است که امام علی (ع) در موارد فراوانی در این کتاب شریف به بحث پیرامون حقانیت خود به مقام ولایت و خلافت پرداخته و با صراحت تمام الهی بودن حاکمیت خویش را به پشتوانه دلایل متعدد به اثبات رسانده است. در دیدگاه حضرت (ع) منصب ولایت و سرپرستی جامعه، مقام و منصبی الهی است و منشا مشروعیت حکومت مستند به اراده خداوند است. بر این اساس تحقیق مشروعیت حکومت از دیدگاه ایشان بر پایه ملاک هایی نظیر نصب از سوی خداوند، نص پیامبر، عصمت و اعلمیت استوار است. در کنار این ملاک های اصلی و بنیادین، حضرت مطابق ملاک هایی که خلفا براساس آن حق حاکمیت را برای خود محقق می دانستند نیز به احتجاج برخاسته و در مقام اقناع به مقبولات مخالفین خود استناد کرده و از این رهگذر نیز حق ولایت و مشروعیت حاکمیت خود را به اثبات رسانیده است.

درک صحیح شخصیت، خلق وخوی و استعدادهای مخاطبان یکی از مهم ترین عوامل دخیل در انتخاب شیوه های کارآمد و اثر گذار تربیتی است؛ لذا شناخت مخاطب یکی از ارکان اساسی در تاثیرگذاری شیوه های آموزشی تربیتی به شمار می رود. نهج البلاغه به عنوان مجموعه ای از سخنان بلیغ امیرمومنان (ع)، با تکیه بر این نگاه که رسالت امام در سمت وسوی تربیت صحیح جامعه، رشد و تعالی انسان است، بهترین راهنما در جهت شناسایی شیوه های تربیتی مناسب با ویژگی های مخاطبان است. روش این پژوهش، به لحاظ هدف، کاربردی و با روش توصیفی تحلیلی است که تلاش کرده ارتباط ویژگی های گوناگون مخاطبان همچون سن، میزان پذیرش، ویژگی های اخلاقی و رفتاری، خصوصیات روحی، میزان عقلانیت، آگاهی ها و باورهای مخاطبان در اتخاذ شیوه هایی تربیتی مانند همراهی گام به گام، ارایه معیار و الگو، موعظه، تنبیه و تشویق و. . . موردبررسی و تحلیل قرار دهد. مربی با اصلاح جایگاه آموزش و با کنار نهادن رفتار آمرانه که در پرتو شناختی صحیح از مخاطب صورت می گیرد، راه رسیدن به تربیت شایسته را به صورت هموار طی نماید. یافته های این مقاله می تواند در مطالعات تربیت دینی مورد بهره برداری قرار گیرد.

کاربست هنرسازه التفات توجه خواننده را به کلام و زیبایی های آن جلب می نماید و یکی از مولفه های انسجام در خطبه های نهج البلاغه است. واکاوی نقش التفات در انسجام خطبه های امیر مومنان و تعیین میزان بهره گیری آن حضرت از گونه های التفات و بررسی تاثیر آن در انسجام متنی، هدف اصلی این پژوهش است. این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی و با تکیه بر زبان شناسی نقش گرا، کوشیده است بسامد گونه های مختلف التفات را در چهل خطبه نخست نهج البلاغه مشخص نماید و نمونه هایی از آن ها را به عنوان عنصر انسجام بخش بررسی و تحلیل کند. نتایج نشان می دهد خطبه های نهج البلاغه از التفات های شش گانه در ضمایر، عدد، صیغه ها، حروف، ساختار نحوی و واژگان بهره برده است. این هنرسازه در خطبه های بلند کاربرد بیشتری داشته و در خطبه های کوتاه به کار نرفته و یا از بسامد کمتری برخوردار است و با قرار گرفتن در محور همنشینی و جانشینی با برخی از مولفه های انسجام بخش در زبان شناسی دارای تناظر است و در انسجام خطبه ها نقش ایفا می کند.

امام علی (ع) در منابع تاریخی، حدیثی و به ویژه نهج البلاغه به اهمیت و مقام عالم اشاره های بسیاری دارد، به اندازه ای که می فرمایند: «خواب با دانایی بهتر از نماز با نادانی است». این جمله پیامبر اسلام که من شهر علمم و علی دروازه آن، در اهمیت مقام دانش آن حضرت کفایت می کند. خود حضرت نمونه بارز و شاخص یک عالم اسلامی بود و فعالیت های علمی ایشان چه در دوره پیامبر و چه بعد از آن نشان دهنده این امر است. نگارندگان در مقاله حاضر با روش توصیفی-تحلیلی ویژگی های عالم را بررسی کرده و به این نتیجه رسیده اند که تقوا با ابعاد گوناگون آن مانند صداقت در گفتار و دوری از حسد؛ بصیرت، حلم، ظلم ستیزی و دغدغه مندی، عمل گرایی و وحدت امت ازجمله ویژگی های عالم از نگاه امام علی (ع) است، که به نوعی عالم از منظر اسلام است.

وجود صنایع ادبی اعم از اصطلاحات و مجازها در متون، هر چند مایه شیرینی و زیبایی کلام است، اما گاه دستیابی به معنای دقیق آن ها، امری ساده نیست. به ویژه در عبارات کنایی، کشف معانی و مفاهیم، همواره از حاصل جمع جبری و ساده معانی واژگان به دست نمی آید؛ ازاین رو کاربست آن ها در متون روایی، ازجمله نهج البلاغه موجب دیریابی مراد معصوم (ع) گشته است. دو عبارت کنایی «لا ابا لک» و «لا ابا لغیرک» ازجمله این اصطلاحات اند که تنها از معنایابی اجزای مرکب و سپس کنار هم نهادن آن ها نمی توان به معنای حقیقی این عبارات دست یافت؛ بلکه فهم مقصود امام (ع) ناگزیر از توجه به قراینی همچون سیاق کلام، فضا و سبب صدور و. . . است. عدم توجه به این مهم، مسیله ای است که ترجمه های نهج البلاغه بدان مبتلا هستند و جایگزینی معادل های نامناسب در آن ها، شبهه «وجود الفاظ نامتعارف در کلام امیرالمومنین (ع)» را به اذهان متبادر می سازد. این پژوهش، ضمن بررسی و نقد ترجمه های معاصر، در پی شبهه زدایی از این مقوله، با روش توصیفی استنتاجی سعی دارد معادل های امروزی این دو عبارت را بیابد و نشان دهد که به جز معنای رایج نفرین یا ناسزا، معانی دیگری نیز می توان برای این اصطلاح در نظر گرفت اعم از مدح، تعجب، ترغیب، نکوهش و. . . ازاین رو این کنایه از عبارات چندکاربردی محسوب می شود که معادل هایی نظیر «دشمنت بی حامی باد، شگفتا! چه کرده ای!؟ چرا نمی اندیشی!؟ غفلت تا کجا! و. . . » می توانند بر آن دلالت کنند.