پژوهشنامه اسلامی زنان و خانواده
سال:1398 | دوره:7 | شماره:17 |تعداد مقالات:7

اهل بیت پیامبر(ص) نزد مذاهب اسلامی جایگاه ویژه ای دارند و فقهای مذاهب در موارد متعددی پیش از صدور فتوا، به اقوال و افعال رسیده از ایشان مراجعه می کردند. حضرت فاطمه(س) بارزترین شخصیت اهل بیت پیامبر(ص) و مورد توجه مذاهب اسلامی است. نوشتار حاضر به روش توصیفی تحلیلی و با هدف بررسی چگونگی و میزان اثرپذیری مذاهب اسلامی از فقه روایی حضرت زهرا (س) انجام شد. بدین منظور منابع مربوطه اعم از مقالات، کتب و منابع فقهی و روایی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. با بررسی های انجام شده، پژوهشی که موضوع مطالعه حاضر در آن بررسی شده باشد، یافت نشد. تایج نشان داد که مذاهب اسلامی در موضوعات عبادی و خانواده از روایات حضرت فاطمه (س) اثر پذیرفته اند، به طوری که روایات ایشان نیز مانند یک قول معتبر در کنار اقوال دیگر بررسی شده است. از جمله روایات حضرت فاطمه (س) که مذاهب اسلامی با استناد به آنها فتوا صادر کرده اند یا در صدور فتوای آنها اثرگذار بوده است، عبارتند از: غسل دادن زن متوفی توسط شوهرش، تعیین وقت اجابت دعا در روز جمعه، استفاده از تابوت برای میت زن، حکم انجام دادن عقیقه و تعیین کسی که بر برده زناکار اقامه حد می کند. استفاده از تابوت برای میت زن از اختصاصات فقهی حضرت فاطمه(س) است که مورد استناد فقهای مذاهب اسلامی قرار گرفته است.

پژوهش حاضر با هدف تدوین الگوی پایداری خانواده مبتنی بر آموزه های اسلامی، با روش کیفی از نوع تحلیل تماتیک یا تحلیل مضمون انجام شد. داده های پژوهش از بررسی سه گروه از متون شامل تفاسیر قرآن کریم، کتب حدیث و کتب موجود در زمینه پایداری خانواده با رویکرد اسلامی استخراج گردید. با کدگذاری مقولات اصلی استخراج شده از این منابع، مضامین پایه و سازمان دهنده مرتبط با پایداری خانواده شناسایی شد که پس از تحلیل نتایج، اجزای الگوی پایداری خانواده به دست آمد. یافته های الگویی، مشتمل بر هفت مضمون سازمان دهنده و 27 مضمون پایه است؛ این مضامین شامل خدامحوری در خانواده، بنای رابطه بر محبت و دوستی، سازگاری و مدارا، پایبندی به اخلاق اسلامی، پایبندی به حقوق و وظایف، ارضای متقابل جنسی و ارتباط صحیح زوجین و خانواده های اصلی آنان با یکدیگر است. نتایج نشان داد که برخی از مضامین سازمان دهنده و پایه الگو، در هیچ یک از نظریات حوزه زوج و خانواده دیده نمی شود و از ریشه های اصلی فروپاشی خانواده در مداخله های این حوزه غفلت شده است. الگوی به دست آمده می تواند در بافت فرهنگی ایران برای تقویت و درمان مشکلات خانواده مؤثر باشد و این مضامین ظرفیت طراحی مدل پیشگیری و درمانی را داراست.

هدف پژوهش حاضر بررسی ویژگی های روان شناختی فطری انسانی است که براساس آموزه های اسلامی در روایات ائمه معصومین(ع) برای تربیت مطلوب در دوره نوجوانی باید مورد توجه قرار گیرد. این پژوهش به روش توصیفی-تحلیلی انجام شد که به منظور گردآوری داده ها، روایات ائمه(ع) درباره ویژگی های روان شناختی فطری، بررسی و با روش کیفی توصیف و تحلیل شد. نتایج پژوهش نشان داد که در آموزه های ائمه معصومین(ع)، ویژگی های روان شناختی فطری همچون کمال جاویدخواهی، میل به رشد شناختى و تعالی عقلى اجتماعی، گرایش به خوبی ها و خیرها، دین گرایی و حق پذیری، محبت و مهربانی، روحیه استقلال خواهی و عدم وابستگی به دیگران، مسئولیت پذیری، حفظ و ارتقابخشی عزت نفس و تمایل به فعالیت های پرشور و نشاط، زیربنای تربیت مطلوب نوجوانان است.

اجبار در نوع پوشش، توسط دولت ها مسئله ای چالش برانگیز است که می تواند موضوعی مهم و قابل بررسی باشد. تعارض اجبار در پوشش با حق طبیعی افراد جامعه در انتخاب نوع پوشش خود و همچنین دانستن اینکه این حق، حق خداوند است و ارتباطی با افراد انسانی ندارد از اسباب توجیه ناپذیر بودن اجبار در پوشش است. بنابراین، پژوهش حاضر با هدف بررسی امکان سنجی اجبار در پوشش با حقوق، به روش توصیفی-تحلیل انجام شد که به منظور گردآوری داده ها کتب و منابع تحقیقاتی حوزه حقوق و فقه مورد بررسی قرار گرفت. با بررسی های انجام شده، پژوهشی که موضوع مطالعه حاضر در آن بررسی شده باشد، یافت نشد. نتایج پژوهش حاضر نشان داد که با بررسی حق انتخاب پوشش در چهار حوزه حق خداوند، حق مردم، حق موضوعه و حق طبیعی، اجبار حجاب توسط حکومت کاری معقول است. در حوزه حق خداوند، وجوب شرعی پوشش ملازم با اجباری شدن آن در متن جامعه است؛ چراکه امربه معروف و نهی ازمنکر سبب می شود این ملازمه معقول باشد. در حوزه حق مردم، حکومت با تشخیص تضییع حق مردم توسط عدم پوشش، می تواند به طور معقولی به اجباری کردن آن حکم کند. در حوزه حق موضوعه نیز حکومت در جایگاه مجری قانون می تواند در صورت قانونی شدن، اجبار در پوشش را در جامعه اجرایی کند و در حوزه حق طبیعی، حکومت به طور عقلی این توانایی را دارد که آزادی هایی را که سبب هرج ومرج و بی بندوباری می شود، اگرچه از حقوق طبیعی باشد، محدود کند. بنابراین، اجبار در نوع پوشش توسط حکومت امری معقول است.

اندیشه رعایت حقوق زن و مرد از باورداشت های مردمان ایران زمین از دیرباز بوده است که این اندیشه ها را در قالب نظم و نثر برای آیندگان به میراث گذاشته اند. پژوهش حاضر با هدف بررسی حقوق زوجین در ادبیات سنتی فارسی به روش توصیفی-تحلیلی انجام شد. با بررسی های تطبیقی قوانین حقوقی-فقهی زوجین در کتب حقوقی معاصر و آثار نظم و نثر فارسی (از قرن چهارم هجری تا قرن معاصر) این فرضیه که سخنوران فارسی زبان به دلیل اشرافی که بر مبادی حقوق بشری مندرج در فقه و حقوق اسلامی داشته اند، این مبادی و مظاهر آن را در کلام خویش منعکس می کردند، اثبات شد. یافته های این پژوهش نشان داد که سخنوران فارسی زبان، به حقوق زن در جایگاه همسر، حقوق مرد در جایگاه شوهر و حقوق مشترک آن دو، هم از نظر مادی و هم از نظر اخلاقی و روحی-روانی به طور شایسته ای توجه داشته و آن را در آثار خود نمایان می کردند که این امر تلاشی از سوی ایشان برای تحکیم بنیان خانواده بوده است؛ موضوعی که امروزه شاید کمتر مورد توجه است.

پژوهش حاضر با هدف شناسایی چالش های بهزیستی زناشویی با رویکرد کیفی و به روش نظریه زمینه ای (گرندد تئوری) انجام و داده های آن با استفاده از مصاحبه های نیمه ساختاریافته جمع آوری شد. جامعه پژوهش شامل تمامی متأهلین شهر شیراز در سال 1397 بود که نمونه های پژوهش به روش نمونه گیری هدفمند تا رسیدن به اشباع نظری به تعداد 22 نفر انتخاب شدند. برای تحلیل داده ها، مصاحبه ها کدبندی و موضوعات اصلی و مقولات هسته شناسایی گردید. یافته ها حاکی از شناسایی نه مقوله اصلی (شامل خلأ مهارت های ارتباطی، بین فردی و همدلی، تفکر انتقادی و خلاق، مهارت های مقابله ای و بهزیستی عمومی، مهارت تصمیم گیری و حل مسئله خودآگاهی، و همچنین وجود مشکلات جنسی و روابط زناشویی، کمبود احساس خوشبختی و خلأ مؤلفه های عشق، وجود تعارضات زناشویی) بود. همچنین دو مقوله هسته شامل خلأ مهارت های زندگی فردی و زوجی، و خلأ رضایت زناشویی شناسایی شد. مطابق یافته های پژوهش می توان گفت که عدم مهارت های زندگی فردی و زوجی و عدم رضایت زناشویی سبب بروز ناکارآمدی زناشویی و نارضایتی در زندگی زوجین می شود که این موضوع چالشی مهم برای بهزیستی زناشویی است که کاهش بهزیستی زناشویی تهدیدی برای استحکام بنیان خانواده خواهد بود.

تغییرات تدریجی حاصل از مدرنیته در جامعه، سبب تحول ساختار قدرت در غالب خانواده های ایرانی از شکل اقتدارگرا (پدرسالاری) به نیمه دموکراتیک شده است. این تحول بر تمام ابعاد خانواده، به ویژه بعد حقوقی اعضای آن تأثیر داشته است که یکی از مهمترین حقوق متأثر از تحول، حق ولایت است. براین اساس، پژوهش حاضر با هدف بررسی و تحلیل تأثیر تحول صورت گرفته بر حق ولایت انجام شد؛ بدین منظور منابع مربوطه اعم از مقالات، کتب و منابع فقهی و حقوقی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. نتایج بررسی ها نشان داد که قانونگذار متناسب با تحول در ساختار قدرت در خانواده، رعایت مصالح کودک را مبنای وضع قوانین جدید یا اصلاح قوانین سابق قرار داده و اعمال ولایی ولی قهری را محدود کرده است. بااین وجود، همچنان اموری مرتبط با حق مذکور وجود دارد که مورد توجه قانونگذار قرار نگرفته است، درنتیجه خلأهای قانونی را در این زمینه ایجاد نموده است. ازاین رو، تغییر قوانین سابق یا وضع قوانین جدید، با استفاده از ظرفیت های فقهی درباره آنها پیشنهاد می شود.