صفه
سال:1399 | دوره:30 | شماره:88 |تعداد مقالات:7

از نزدیک به سه دهه ی پیش توسعه ی پایدار در ابتدا با محوریت محیط زیست، سپس به همراهی اقتصاد، و درنهایت با افزوده شدن بعد اجتماعی در همه ی تصمیم گیری ها به ویژه طراحی معماری و شهرسازی وارد شده است. بی توجهی به مباحث اجتماعی می تواند موجب ناپایداری در عرصه های متفاوت گردد. هدف در این پژوهش یافتن معیارهای مؤثر بر ارتقای پایداری اجتماعی در مسکن است. در ابتدا، به وسیله ی مطالعات کتابخانه ای، اطلاعات در حوزه های شهرسازی، معماری، و بافت های مسکونی جمع آوری و سپس به منظور اعتبارسنجی معیارها از روش دلفی بهره گرفته شد. در مرحله ی اول، پرسش نامه هایی به تعدادی از متخصصان و خبرگان حوزه ی معماری مسکن و شهرسازی در دانشگاه های مختلف ارسال شد. سپس با دریافت پاسخ-ها و تحلیل آن ها، بازخوردهای مرحله ی اول در اختیار متخصصان قرار گرفت و درنهایت، با ویرایش دوباره و تحلیل نهایی، 44 معیار تأثیرگذار به دست آمد. بر اساس نتایج پژوهش، معیارهای استخراج شده در پنج مؤلفه ی «اقتصادی»، «زیست-محیطی»، «کاربری و زیرساخت اجتماعی»، «زندگی اجتماعی و فرهنگی»، و «مطلوبیت کالبدی» طبقه بندی گردید. در ادامه، بر اساس سیستم ارزش گذاری طیف لیکرت و تحلیل در نرم افزارهای آماری، اهمیت و رده بندی معیارها در پایداری اجتماعی سنجیده شد. یافته ها نشان دادند که مؤلفه ی مطلوبیت کالبدی و زندگی اجتماعی و فرهنگی به ترتیب مهم ترین حوزه ها در ارتقای پایداری اجتماعی هستند. همچنین معیارهای «امنیت اجتماعی»، «مشارکت اجتماعی»، و «تعاملات اجتماعی/ سرمایه ی اجتماعی» از مؤلفه ی زندگی اجتماعی و فرهنگی به ترتیب با عنوان تأثیرگذارترین معیارها و پس از آن ها، معیارهای «همه-شمولی (کم توان ناتوان)»، «پیاده محوری/ دوچرخه محوری»، و «تنوع فضایی و سرزندگی» از مؤلفه های مطلوبیت کالبدی به ترتیب جزء مهم ترین معیارها در ارتقای پایداری اجتماعی از نظر متخصصان برگزیده شدند. بر اساس یافته ها، امنیت اجتماعی یکی از تأثیرگذارترین معیارها است و در سایه ی امنیت اجتماعی معیارهایی مثل مشارکت اجتماعی و تعاملات اجتماعی/ سرمایه ی اجتماعی نیز از سوی ساکنان محلات مسکونی به وقوع می پیوندد که همگی در بالا رفتن پایداری اجتماعی نقش مهمی دارند. از طرفی دیگر، در حوزه ی کالبدی، رعایت اصولی برای طراحی فراگیر و همه شمول زمینه ساز حضور سازنده و پررنگ اقشار با رده های مختلف سنی و حرکتی متفاوت در اجتماع است. در راستای همین نگاه پیاده محوری و دوچرخه محوری موجب ارتقای پایداری اجتماعی و پایداری زیست محیطی در واحدهای همسایگی می شود. همچنین طراحی عرصه های عمومی، با هدف تنوع کالبدی در عین آسیب نرساندن به شاکله ی کلی فضا، نقش ویژه ای در بهبود سرزندگی ساکنان و در نگاه کلی تر در ارتقای پایداری اجتماعی دارد.

نقش هندسه در معماری ایران پیشینه ای طولانی دارد، یکی از کاربردهای آن استفاده در آرایه های تزیینی بوده است. همچنین دزفول واقع در شمال خوزستان نمونه ای از شهرهای با آرایه های ارزشمند است که عمده ی آن ها از نوع آجری هستند. آرایه ها در قسمت های مختلف به کار رفته و به منزله ی پوسته ی جانبی تنوع در معماری ایجاد کرده اند. این تنوع معیاری با اهمیت، قابل مشاهده، و دلیلی بر ارزشمندی خانه های دزفول است. از سوی دیگر، با اهمیت بودن آرایه های تزیینی، عاملی تأثیرگذار جهت بررسی اصل و بنیان آن ها است. هدف در این مقاله مستندسازی الگوهای هندسی در تزیینات خانه های دزفول و زمینه های مختلف ایجاد آن در معماری است و ضمن آن به سؤال طرح شده در پژوهش پاسخ داده می شود. روش تحقیق ترکیبی از روش های پیمایشی و تفسیری تاریخی است و اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه ای و مشاهدات شخصی گرد آمده است. آزمون تحقیق مبتنی بر روش تحلیلی ویکور است که علاوه بر تکمیل ادبیات تحقیق، برای تنظیم مدل جدید نیز به کار رفته است. جامعه ی نمونه از همه ی خانه های ثبت شده ی دوره ی قاجار انتخاب و به روش آنتروپی شانون وزن دهی شده اند. پس از آن تحلیل اطلاعات به دست آمده از جامعه ی نمونه به کمک نرم افزارهای آماری و به روش ویکور صورت گرفته است. در پایان با استنتاج منطقی چنین برداشت می شود که آرایه های تزیینی در خانه های دزفول متنوع هستند و علاوه بر زیبایی، کارکردهایی چون عبورومرور آسان برای عابران بیرون از خانه، ایجاد سطح بیشتر در طبقات بالایی، محرمیت فضایی در خانه، تهویه ی هوا، ایجاد سایه بر جداره ها و دفع حرارت به کمک آن، جلوگیری از ریزش باران بر خوون ها، تنوع در رنگ و نوع تزیین، و سلسله مراتب در تغییرات فرمی (تنوع در فرم) را دارند. همچنین برای سنجش تزیینات می توان از معیارهای نوع تزیین، نسبت تزیین به جداره، تناسبات، روابط و چیدمان در تزیینات، و الگوهای هندسی بهره مند شد.

به دست آوردن درک شهودی رفتار سازه ای فرم های معماری همواره برای معماران مسئله ای با اهمیت بوده است. در دوره ی مدرن رابطه ی نزدیکی میان معمار و مهندس سازه در طراحی ساختمان بلند وجود داشته که، در پی کمرنگ شدن آن در دوره ی حاضر، کارایی سازه ای فرم های ساختمان بلند کاهش یافته است. ازآنجاکه هزینه های بخش سازه در حدود یک سوم هزینه های ساخت است، دقت در ملاحظات سازه ای در طرح اولیه و توجه به عملکرد سازه ای در فرایند تولید فرم موجب صرفه جویی چشمگیری در هزینه های پروژه خواهد شد. در این پژوهش هدف یافتن تأثیرات فرم معماری بر رفتار سازه ای است تا به تیم طراحی ساختمان بلند در مرحله ی کانسپت در استفاده از گزینه های با عملکرد سازه ای مناسب یاری کند. ابتدا در محیط پارامتریک فرم های متنوعی با متغیرهای پلان کف، بام، و نحوه ی شکل گیری عمودی تولید می شوند. سپس سازه ی خارجی دایاگرید فلزی بر روی پوسته ی هر فرم اعمال می شود و بار جانبی زلزله به روش استاتیکی به این سازه ها اعمال و رفتار سازه ای فرم های تولیدشده ارزیابی می شود. نتایج این پژوهش نشان می دهد که کمترین میزان جابه جایی بالاترین تراز در میان همه ی فرم ها در فرم با پلان کف 6ضلعی و بام 3ضلعی (7% کمتر از میانگین) است و بیش از آنکه جابه جایی بالاترین تراز به وزن کل بستگی داشته باشد، به هندسه ی پلان سازنده فرم ها بستگی دارد. در بین فرم هایی که از یک نوع پلان بام و کف تشکیل شده بودند، کمترین میزان جابه جایی در بالاترین تراز، در فرم 8ضلعی (6% کمتر از میانگین) است. فرم های با پلان کف و بام 8 و 12ضلعی وزن کل و جابه جایی بالاترین تراز کمتری نسبت به سایر فرم ها دارند که می توان گفت بهترین و فرم با پلان سقف و کف 3ضلعی بدترین رفتار سازه ای را از خود نشان می دهند.

در این پژوهش ویژگی های فرهنگی ای شناسایی می شود که در هر جامعه ای باید پیش شرط مطالعات نحو فضا قرار گیرد. هدف از آن سنجش و ارزیابی نتایج نظریه ی نحو فضا با استفاده از یک مدل تجربی است. برای این منظور، سه کوی مسکونی، که هر سه در دوره ی پهلوی دوم شکل گرفته اند، به صورت هدفمند از میان کوی های متعدد برگزیده شده است. مدل نظری نحو فضا را بر روی آن ها اعمال می گردد و سپس، با استفاده از مدل تجربی که در مطالعات میدانی پژوهشگر شکل گرفته است، به سنجش و ارزیابی مدل نظری نحو فضا پرداخته می شود. فرضیه ی اصلی پژوهش این است که واقعیت بیرونی رخدادها با مدل نظری نحو فضا تطابق ندارد و برای تطابق آن با نتایج تجربی می توان از نظریه ی قرارگاه های رفتاری راجر بارکر بهره گرفت. برای شکل دهی به مدل نظری نحو فضا، توسط نرم-افزار دپت مپ، با استفاده از نقشه های خطی، مدل ارتباط میان فضاها و اتصالات فضاها به یکدیگر به صورت یک طیف رنگی ترسیم می شود. از سوی دیگر، به منظور شکل دهی به مدل تجربی از روش مشاهده ی مستقیم استفاده می شود. در این خصوص، نمونه های موردی پژوهش کوی های نارمک، یوسف آباد، و شهرک غرب هستند، نگارنده ی اول در دوره های چهارماهه در میان مردم آن مناطق اقامت داشته و نتیجه ی مشاهدات مستقیم و تجربیات خود را ثبت کرده که در این پژوهش از آن ها استفاده شده است. بر اساس نظریات راجر بارکر، از میان مشاهدات روزمره، قرارگاه های رفتاری به تمایز مشخص می شوند. درنهایت از تطابق مدل نظری نحو فضا و مدل روان شناسی بوم شناختی، خلأ های نظریه ی نحو فضا نمایان می شود. نتیجه اینکه، فرهنگ جامعه ی ساکن در نوع استفاده از نحو فضا نمی تواند نادیده گرفته شود. ویژگی های فرهنگیْ الگوهای رفتاری حرکت را تغییر می دهد و تغییر الگوهای رفتاری حرکتی به معنی تغییر مبانی اولیه ای است که نحو فضا بر آن بنا شده است. بنا بر این واقعیت های بیرونی تعاملات اجتماعی قابل مشاهده در کوی های مسکونیْ برآیندی از نظریه ی نحو فضا و نظریه ی قرارگاه های رفتاری هستند و هر یک بدون دیگری ناقص است و تنها گویای بخشی از واقعیت بیرونی است.

تحقق توسعه ی پایدار شهری در سراسر جهان بیشتر در سطوح محلی قابل مشاهده است، به طوری که شهرهای پایدار بر پایه ی محلات پایدار ساخته شده اند. ناپایداری محلات شهری، به منزله ی سطوح خرد در نظام سازمان فضایی شهر، ناپایداری شهرها را به دنبال داشته است. محله ی آخوند، واقع در شهر قزوین، یکی از محلات تاریخی باقی مانده در این شهر است که از دیدگاه کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، محیط زیستی، و مدیریتی نهادی شرایط نامناسبی در آن جریان دارد. هدف از این تحقیق سنجش وضعیت پایداری محله ی یادشده بر اساس شاخص ها و معیارهای توسعه ی پایدار اجتماع محلی و همچنین بررسی نقش و جایگاه حکمروایی شایسته ی شهری در این محله در راستای تحقق توسعه ی پایدار آن است. روش تحقیق مقاله توصیفی از نوع پیمایشی و جمع آوری داده ها برای تجزیه وتحلیل از دو روش کتابخانه ای-اسنادی و پیمایش میدانی است. بدین منظور با استفاده از فرمول کوکران تعداد 95 نمونه برای پرسش استخراج گردید. روش نمونه-گیری نیز به صورت خوشه ای چندمرحله ای و در هر خوشه بر اساس نمونه گیری تصادفی ساده صورت پذیرفت. برای آزمون روایی از روش اعتبار محتوایی و برای آزمون پایایی از روش آلفای کرونباخ بهره گرفته شد. برای تجزیه وتحلیل پرسش نامه از روش-های آمار توصیفی و استنباطی مبتنی بر آزمون T تک نمونه ای استفاده گردید. یافته های پژوهش گویای آن هستند که محله ی آخوند با کسب امتیاز 2/24، بر اساس شاخص های توسعه ی پایدار، محله ی ناپایداری است. بالاترین امتیاز پایداری در این محله مربوط به بعد اجتماعی-فرهنگی (2/81) و پایین ترین امتیاز مربوط به بعد مدیریتی نهادی (1/64) است. معیارهای هویت، خوانایی، و تعلق خاطر بالاترین امتیاز و معیار حکمروایی پایین ترین امتیاز را کسب کرده اند. در ادامه پس از تبیین نارسایی های توسعه ی پایدار در محله، به تحلیل نقش و ضرورت حکمروایی شایسته ی شهری در چاره جویی نارسایی ها پرداخته و در پایان پیشنهادهایی برای تحقق توسعه ی پایدار در این محله بیان شده است.

شهر تهران، پایتخت ایران، از دهه های گذشته دچار نوعی نابرابری در نظام توزیع خدمات و جدایی گزینی اقشار و طبقات مختلف اقتصادی شده است. بر این اساس ساکنان شمال تهران عمدتاً پردرآمد هستند و دسترسی بیشتری به بسیاری از خدمات و تجهیزات شهری دارند. این در حالی است که ساکنان جنوب تهران عمدتاً درآمد کمتری دارند و از نظر دسترسی به خدمات نیز محروم تر محسوب می شوند. این نابرابری و نظام دوقطبی در قیمت زمین های شمال و جنوب تهران نیز قابل مقایسه است. بااین حال به نظر نمی-رسد که تفاوت شاخص های عینی نظیر خدمات، فضای سبز، و درآمد بیشتر منجر به تفاوت در شاخص های ذهنی شده باشد. به بیان دیگر فرضیه ی این مقاله این است که «ساکنان محلات برخوردار شهر تهران از نظر ذهنی بیشتر از ساکنان محلات کمتر برخوردار احساس عدالت نمی کنند». بنا بر این مطالعه ی حاضر بیشتر متوجه سنجش ادراک ذهنی شهروندان تهرانی از عدالت است. به منظور اثبات این فرضیه، در این مقاله در ابتدا، با استناد به مبانی نظری و پیمایش های انجام شده، مفهوم و معیارهای مورد ادراک شهروندان تهرانی از عدالت تبیین می شود و سپس پاسخ این پرسش پیگیری می شود: از نظر شهروندان ساکن در مناطق مختلف تهران شاخص های عدالت در شهر تهران به ترتیب چیستند؟ به بیان دیگر، هدف این تحقیق، تبیین دیدگاه شهروندان ساکن در شهر تهران در خصوص وضعیت شاخص های عدالت است. بر اساس مطالعات، شهروندان تهرانی عدالت را از طریق چهار معیار کاهش فاصله ی فقیر و غنی، کمک دولت به فقرا، اجرای قانون، و نبود فساد می سنجند. بر این مبنا، در مقاله ی حاضر، با استناد به پیمایش های انجام شده، این معیارها در دو محله ی الهیه و شهرک ولی عصر بررسی می شود. بررسی نشان می دهد که این دو محله از نظر برخورداری از خدمات شهری، قیمت زمین، و شاخص های عینی تفاوت محسوس و معناداری دارند. محله ی الهیه وضعیت به مراتب مطلوب تری از شهرک ولی عصر دارد. بااین حال، از نظر ادراک عدالت، تفاوت معناداری میان دو منطقه نیست؛ به بیان دیگر حتی در محله ای، با امکانات فیزیکی زیاد، احساس عدالت بیشتر از مناطق کمتر برخوردار نیست، همچنین شهروندان ساکن شهر تهران (در هر دو محله ی مورد بررسی) از وضعیت همه ی معیارهای این پیمایش ناراضی هستند. بیشترین میزان نارضایتی از معیار فاصله ی فقیر و غنی در شهر تهران است. سطح رضایت از هر یک از معیارها در دو محله ی یادشده عموماً بین نسبتاً مخالف و کاملاً مخالف است. درنهایت نتیجه گیری می شود که برای ارتقای احساس عدالت در میان شهروندان راهکارهای کالبدی صرف و اتکا به افزایش خدمات شهری نتوانسته پاسخ گو باشد.

مدرسه ی دارالفنون در دومین سال سلطنت ناصرالدین شاه به همت صدراعظم او میرزا تقی خان امیرکبیر بنا شد. بنای این مدرسه در تاریخ خود دستخوش دگرگونی های بسیاری بوده است. نخستین بنای آن را در سال 1266ق به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر و به طراحی میرزا رضاخان مهندس باشی و معماری محمدتقی خان معمارباشی ساختند. بنا به همان صورت ماند تا در حدود سال های 1290-1296ق، تغییراتی، به طراحی میرزا عباس خان مهندس باشی (فرزند میرزا رضاخان مهندس باشی) و معماری محمدابراهیم خان معمارباشی (فرزند محمدتقی خان معمارباشی)، در آن دادند. پس از این تغییرات، صورت بنا آن قدر دگرگون شد که گویی بنایی جدید بر جای بنای اولیه ساخته شده بود. سپس در حدود سال های 1295-1305ق بنایی دیگر در شمال مدرسه ی قدیم ساختند که به مدرسه ی جدید یا مدرسه ی موزیک معروف شد. دارالفنون تا پایان دوره ی قاجاریه به همین صورت باقی بود. در اوایل حکومت رضاشاه، بنای اصلی را تخریب کردند و بنایی جدید به طراحی مارکوف، معمار گرجی، بر جای آن ساختند. بدین ترتیب، در تاریخ معماریِ مدرسه ی دارالفنون در دوره ی قاجاریه با سه بنا مواجهیم که، در تحقیقات منتشرشده تاکنون، به صورت مشخص شناسایی و بازنمایی نشده اند و گاه این صورت ها، که هرکدام متعلق به جا و زمانی متفاوت بودند، با هم اشتباه گرفته شده اند. بسیاری از مطالعات درباره ی معماری مدرسه ی دارالفنون حاوی نکاتی پراکنده و مبهم، و گاه آمیخته با اشتباه است و تصویری صحیح از بنای قاجاری مدرسه به دست نمی دهد. تنها پژوهش منتشرشده، که صورت های مختلف بنا را روشن می کند، مقاله ی «معماری مدرسه ی دارالفنون و دگرگونی های آن در دوره ی قاجاریان» است که نگارندگان آن به بررسی دقیق منابع تصویری مدرسه پرداخته و بنا و مراحل تغییرات آن را شناسایی کرده اند. با این حال تاکنون پژوهشی منتشر نشده است که حاوی بازنمایی بناهای قاجاری مدرسه باشد. در تحقیق حاضر از اسناد تصویری برجای مانده کمک گرفته شده تا صورت هرکدام از سه بنای یادشده بازنمایی شود. اسناد تصویری شامل عکس های مدرسه و نقشه های شهری آن دوره (نقشه های کرشیش و عبدالغفار) است که بنای مدرسه در آن ترسیم شده است، در اینجا نگارنده این اسناد را به نقشه های معماری تبدیل کرده است. برای این تبدیل از روش های هندسه ی ترسیمی و روش های نرم افزاری کمک گرفته شده است. تطبیق مداوم نتایج حاصل از اقسام تصاویر، تکیه بر وحدت سبک، و مراجعه به شواهد نوشتاریْ مسیری است که برای رسیدن به نتیجه ی نهایی طی شده است. تصویر از داخل بنا بسیار اندک است؛ بدین دلیل، بازنمایی تصویری مدرسه محدود به نماهای آن در حیاط هاست.