نامه مفید
سال:1387 | دوره:14 | شماره:65 (نامه فلسفی) |تعداد مقالات:8

هدف این مقاله بررسی نسبت مفهومی و تاریخی میان طبیعیات (فیزیک) ارسطویی و دسته ای از دانش هاست که از دیرباز به علوم ریاضی معروف بوده اند. از دیدگاه متعارف ارسطویی، تبیین های علوم ریاضی تنها ناظر بر «چگونگی» امورند و بنابراین شرایط، تبیین علمی واقعی را دارا نیستند و مرتبه تبیین «ریاضی»، به معنایی که در این مقاله توضیح داده شده است. از تبیین «طبیعی» فروتر است. ما امیدواریم با تحلیل متون مهمی از ارسطو، ابن سینا، ابن رشد و ابن هیثم نشان دهیم که هرچند در نظر متعارف ارسطویی نسبت به علم، ارزش نتایجی که با استفاده از روش های علوم ریاضی بدست می آیند به اندازه نتایج استدلال طبیعی نیست، اما روابط این دو دسته از علوم را نمی توان در تبعیت محض علوم ریاضی از طبیعیات خلاصه کرد. در واقع در جریانی در تاریخ فکر که از یونان باستان آغاز می شود و اوج آن در کار برخی از ریاضی دانان دوران اسلامی است. ریاضی دانان به حل مسایلی می پرداختند که مسایل طبیعی محسوب می شد و در این کار نیز بسیار موفق بودند. در نتیجه وضع تعارض آمیزی پدید آمد. طبیعی دانان از نتایجی که در علوم ریاضی بدست آمده بود استفاده می کردند اما حاضر نبودند این نتایج را تبیین های علمی واقعی بشمارند و ریاضی دانان نیز احساس نمی کردند که باید این تبیین های آنی را با تبیین های لمی تکمیل کنند. این وضع مشابه وضعی است که در قرن های هفدهم و هجدهم در دوران انقلاب علمی پدید آمد و بررسی آن را به تجدید نظر در برخی از وجوه این انقلاب فرا می خواند.

زبان عادی و علمی آکنده از واژه هایی است که بار علی دارند. بسیاری از توضیحات و تبیین های ما علی هستند. اما هنگامی که سعی در تحلیل مفهومی علیت می کنیم دچار مشکل می شویم. اولین تحلیل جدی در باب علیت تحلیل هیومی است. طرفه اینجاست که با وجود اهمیت و شهرت هیوم هنوز هیچ اجماعی در مورد تفسیر صحیح آرای این فیلسوف اسکاتلندی صورت نگرفته است. آنچه در این نوشته می خوانید بازسازی انتقادی مجموعه نظریاتی است که در ادبیات فلسفی به آن ها نظریات انتظام گرایانه در باب علیت می گویند. وجه مشترک تمامی این نظریات تقلیل دادن مفهوم علیت به مفهوم قانون و یا انتظام است. اما از آنجا که این نظریات عمیقا ریشه های هیومی دارند آموزه های اصلی آن ها در آثار هیوم نیز بازشناسی می گردد.

هدف اصلی این نوشته واکاوی مفهوم علیت تاریخی (علیت میان رویدادهای تاریخی) است. از میان سه نظریه علیتی که به اختصار بررسی می شوند، نظریه شرطی های خلاف واقع مناسبت بیشتری برای کاربرد در حوزه تاریخ دارد. کاربرد این نظریه در تاریخ، ما را به سمت استفاده از ادعاهای موجهاتی و سرانجام تاریخ مجازی خواهد کشاند. پس از گزارش مختصری درباره تاریخ مجازی، به بررسی دو مورد از مهم ترین ملاک های پیشنهادی برای نگارش تاریخ مجازی خواهیم پرداخت. استفاده از قوانین اگرچه ملاکی قابل پذیرش است، اما دامنه قوانین قابل کاربرد در تاریخ بسیار محدودتر از دامنه شرطی های خلاف واقع تاریخی است. ملاک دیگر (اصل حداقل بازنویسی)، در شکل فعلی خود ناقص است و نیاز به قرائتی کل گرایانه دارد. در ادامه به بررسی رابطه تاریخ مجازی و موجبیت تاریخی خواهیم پرداخت. نشان خواهیم داد که حداقل برخی از خوانش های موجبیت تاریخی با امکان وجود تاریخ مجاری سازگار است. در بخش آخر، به این نکته خواهیم پرداخت که طبق پاره ای تحقیقات، ادعاهای علی تاریخی تا حد زیادی تابع ایدئولوژی مورخ است. این نکته ما را به سوی شرطی عمومی برای عینیت تاریخ مجازی رهنمون خواهد شد.

در این مقاله، ابتدا به بررسی مدلول قضیه حملیه مطابق رویکرد رایج میزان منطق دانان مسلمان پرداخته و سپس با تمییز میان حیثیت های وجودی و ماهوی موضوع قضیه، دیدگاه دقیق تری را در این خصوص بدست خواهیم داد. آنگاه با معرفی قضایای موجهه و تقسیم بندی آن ها در ساختاری منظم بر اساس آنچه موجب اقتضای جهت مربوطه است، به ارایه تحلیلی نوین از محتوای قضایای موجهه بر مبنای نظریه اصالت وجود در قالب دسته های همگون معنایی می پردازیم. در پایان، به عنوان نمونه ای از نحوه اثرگذاری اعمال تحلیل ارایه شده، آرای شیخ اشراق را در خصوص بعضی از موجهات طرح کرده و بر مبنای تبیین پیشنهادی از مفاد قضایای موجهه به نقد آن خواهیم پرداخت.

ویتگنشتاین در مقدمه رساله منطقی - فلسفی به صراحت از گوتلوب فرگه یاد می کند و از وام خویش به وی سخن می گوید. در هشت دهه گذشته سنتی در تفسیر رساله شکل گرفته است که به خوانش مابعدالطبیعی رساله همت گمارده است و از این اثر که به باور نویسنده آن اثری ضد مابعدالطبیعی می بوده تصویری یکسر متفاوت با رهیافت نویسنده اش ترسیم کرده اند و تفسیری هستی شناختی و بدینسان گژتاب به دست داده است. دردهه های اخیر موازی با این سنت، گزارش اقلیتی از رساله پا به میدان گذارده است که با پی جویی آرای فرگه در کتاب و بازکاوی تاثیر وی درشکل گیری ساختمان اثر در صدد بازیابی جوهر ضد هستی شناختی آن برآمده است. این مقاله نیز در همین سمت و سوی با نگاه به «اصل بافت» فرگه، به عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای فرگه برای فلسفه معاصر، به نشان دادن فضای غیر مابعدالطبیعی رساله و بدینسان کژروی تفسیر متعارف می پردازد.

واژه های انواع طبیعی، گروهی از واژه های عام هستند که انواع طبیعی موجود در طبیعت را مورد اشاره قرار می دهند. اینکه چگونه ممکن است واژه های عام - و تنها گروهی از این واژه ها مثل واژه های انواع طبیعی - به طور صلب دلالت کنند، از زمان به نگارش درآمدن کتاب سول کریپکی، نامگذاری و ضرورت، مورد بحث فلاسفه زبان است. در این کتاب، کریپکی نظریه دلالت مستقیم را به عنوان جایگزینی برای نظریه دلالت توصیفی فرگه و واسل مطرح کرد. به نظر کریپکی اسم های خاص واژه هایی صلب هستند، به این معنا که در همه جهان های ممکن تنها به یک هویت واحد دلالت می کنند. کریپکی نظریه خود را به الفاظ انواع طبیعی نیز بسط می دهد، اما توضیح نمی دهد که برای واژه های عام یعنی واژه هایی که قرار است نه به یک فرد یا شی، بلکه به گروهی از افراد یا اشیا دلالت کنند، صلب بودن چه معنا یا تعبیری می تواند داشته باشد. در این مقاله، با ارایه ای از نظریه دلالت مستقیم و نقش مفهوم صلب بودن در این دیدگاه، امکان بکار بردن این مفهوم برای انواع طبیعی مورد بررسی قرار خواهد گرفت و استدلال خواهد شد که الفاظ انواع طبیعی، در معنایی که کریپکی از صلب بودن ارایه کرده، نمی توانند صلب باشند.

مقاله کنونی گزارشی است مقدماتی درباره روش در فلسفه دکارت که نگارنده می کوشد با کاوش در نظام فکری و آثار دکارت و با استفاده از تازه ترین آثار دکارت شناسان انگلیسی زبان، محوریت روش را در نظام فکری دکارت معلوم سازد و سیر فکر او را به لحاظ روش شناختی در آثار گوناگونش دنبال کند. نخستین بار دکارت در کتاب ناتمام قواعد از روش تازه خود سخن می گوید که تاکیدی کلی بر ابعاد روشی تفکر دکارت در آن، به چشم می خورد. در کتاب گفتار (و رسالات سه گانه منضم به آن) بیان اجمالی و کلی از روش دکارتی را به همراه مصادیقی از اعمال این روش در علوم می توان یافت. اما تاملات کتابی است که در آن، تبلور کامل و تفصیلی روش دکارتی را در عرصه مابعدالطبیعه می یابیم. در کتاب اصول فلسفه نیز بیان دیگری از همین روش را در حوزه مابعدالطبیعه و طبیعیات، البته در هیاتی مدرسی و به سبک کتب درسی رایج در میان دانشگاهیان آن دوره می یابیم.

زبان در «وجود و زمان» به عنوان یکی از ساحات سه گانه وجود آدمی، در کنار «یافت حال» و «تفهم»، مطرح می شود. لذا هایدگر برای زبان، شانی هستی شناختی قائل می شود و از آنجا که هستی آدمی هستی مفتوح و گشوده به سوی عالم است، زبان نیز نقش گشایشگری و آشکارکنندگی دارد. هایدگر با این بیان می خواهد از تلقی رایج از زبان به عنوان وسیله ای برای انتقال احساس ها و مقاصد و اندیشه ها فراتر رود و نشان دهد که زبان وسیله ای در دست ما نیست. ما خود زبانیم، هستی ما هستی زبان مندی است. او همچنین زبان را با تفسیر و تاویل مرتبط می کند. در زبان چیزها تاویل / تفسیر می شوند و کلمات، وظیفه ای هرمنوتیکی و تفسیری بر عهده دارند. هایدگر زبان را آشکارکننده اشیا و بنابراین مرتبط با حقیقت به معنای نامستوری می داند هرچند زبان روزمره ما که از اصل خویش دورافتاده است بیشتر پوشاننده موجودات است تا آشکار کننده آن ها.