نامه فرهنگستان
سال:1386 | دوره:9 | شماره:1 (پیاپی 33) |تعداد مقالات:12

در سال های نزدیک به جنبش مشروطه خواهی، شماری از کسانی که پرچم دار تجدد و تحول در ایران شناخته شده اند اندیشه اصلاح یا تغییر خط را به میان آوردند. جالب است که توجیه آنها در این باب با استدلال شماری از روشنفکران ژاپنی در نیمه دوم قرن نوزدهم برای کنار گذاشتن خط چینی در نگارش ژاپنی همخوانی دارد.

هنگامی که واژه شهرآشوب را می شنویم، بی اختیار به یاد لولیان شوخ شهر آشوبی می افتیم که صبر از دل خواجه شیراز ربوده اند؛فعال کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب                 چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما رااین تداعی بی وجه نیست و با معنی لغوی شهر آشوب مناسبت دارد.شهر آشوب سرا «بالبان مردم لبخند می زند» (شاملو، ص  56). او به نعل زرین اسب پادشاه نمی اندیشد تا آن را دست مایه سرودن شعر و وسیله صله گرفتن کند بلکه به نعل بندی می اندیشد که، در دکان خویش، به پای توسن وصل نعل واژگون می بندد:شوخی که ره صبر و سکون می بندد                                    در قصد دلم کمر به خون می بنددپیوسته به پای توسن وعده وصل                                         از شعبده نعل واژگون می بنددشهر آشوب ها ارزش دینی، جامعه شناختی، و تاریخی دارند، اما آن گونه که باید مدلها نپرداخته اند. شاید اشعاری تفننی چون قصیده بی نقطه مجیرالدین بیلقانی و قصیده بی الف رشید وطواط در محافل ادبی زبانزدتر از شهر آشوب باشد.

در آستانه انقلاب مشروطه، کشور ایران هنوز تمامی خصوصیات جامعه شناختی جامعه سنتی را دارا بود. حاکمیت سیاسی به شکل استبداد کهن سال ایرانی بود که می توان آن را نمونه متعارف استبداد شرقی دانست.در قرن نوزدهم میلادی، طی یک سلسله تحولات اقتصادی و سیاسی و فرهنگی، رفته رفته شکاف هایی در جامعه سنتی ایران پدیدار گشت و حقانیت رژیم سیاسی مبتنی بر استبداد سلطنتی مورد تردید قرار گرفت. گروه هایی از مردم شهری به ویژه عناصر اصلاح طلب دولت و دیوان، روحانیون روشن بین، تجار، و روشنفکران در افکار آزادی خواهانه غربی (آزادی های مدنی، مصونیت جان و مال فرد از تعرض، تفکیک قوای سه گانه، حاکمیت قانون) شعارهای مناسبی برای مبارزه با حکومت استبدادی قاجار یافتند. (خارابی 1380، ص 11)

قافیه در شعر حکم نت (نغمه) فرود را در پایان ملودی (لحن) دارد. به عنوان مثال، اگر قطعه ای را در ماهور دو (do) اجرا می کنیم و در پرده های این دستگاه مانور می دهیم، نت پایانی و فرود ما همان نت do است.نگاهی به پیش درآمد ماهور و قسمت دوم (دلکش و فرود) و درآمد ماهور، کرشمه ماهور و چهار مضراب ماهور در شیوه آموختن تار و سه تار (ساکت 1376، ص 34-A) موید آن است که قطعاتی که مثلا در دستگاه ماهور do اجرا می شوند، پس از سیر در نت های ر، فا، می، ...، سرانجام به نت do فرود می آیند.

محمدتقی بهار مشهور به ملک الشعرا در دوران کودکی و نوجوانی زبان و ادبیات عربی را فرا گرفت. تاثیر آشنایی او با این زبان در اشعارش کاملا مشهود است. وی از امثال و اشعار و سخنان عربی در آثار خود، به صور گوناگون، بهره جسته است.با تامل در تاثیرپذیری بهار از امثال و حکم عربی، آثار آن را به صورت های زیر می توان باز شناخت:- مضامینی که به نظر می رسد مستقیما از منابع عربی گرفته شده اند.- مضامینی که در آثار گویندگان پارسی زبان دیده می شود و بهار نیز آنها را در شعر خود به کار برده است.- بخشی از اقتباس ها که ظاهرا به حکمت و ادب عربی تعلق دارد اما منبع آنها اندرزنامه های پهلوی است و احتمال دارد بهار آنها را مستقیما از منابع پهلوی گرفته باشد.

دیوید کریستال یکی از صاحب نظران برجسته و مشهور در حوزه زبان شناسی و علوم وابسته به آن است و مولف دایره المعارف زبان شناسی کمبریج (1987؛ ویرایش دوم: 1997)، دایره المعارف زبان انگلیسی کمبریج (1995)، واژه نامه زبان شناسی و آواشناسی (1980، ویرایش پنجم 2003) و ده ها اثر دیگر درباره زبان و زبان شناسی است. علاوه بر اینها، او ویراستاری دایره المعارف کمبریج (1990؛ ویرایش پنجم: 2000) و چند دایره المعارف دیگر را که دانشگاه کمبریج انگلستان منتشر کرده بر عهده داشته است. این دانشمند زبان شناس، به پاس خدماتی که در زمینه مطالعه و آموزش زبان داشته، در سال 1995 به دریافت نشان OBE، یکی از نشان های با ارزش دولتی در بریتانیا، نایل گردیده است. وی استاد بازنشسته زبان شناسی دانشگاه ریدینگ است و اکنون در دانشگاه ولز در بنگور به تدریس و تحقیق اشتغال دارد. او از معدود زبان شناسانی است که در ساده سازی مطالب پیچیده و بسیار فنی زبان شناسی مهارت دارند. زبان او بسیار ساده و قابل فهم است و به همین دلیل هم توانسته است در ترویج زبان شناسی و مسایل زبانی نقش بسیار سازنده ای ایفا کند. با نگاهی گذرا به عناوین آثار و پژوهش های او می توان به تنوع نظرگیر آنها پی برد - از آثاری در حوزه مسایل تاریخی و جامعه شناختی و آموزشی زبان گرفته تا زبان شناسی بالینی و کاربردهای درمانی و رایانه ای زبان.

مجلس پنجمین دوره بزرگداشت چهره های ماندگار میزبان دانشمند ایران شناس، ایوان میخائیلویچ استبلین کامنسکی بود. وی حایز اطلاعات با ارزشی درباره زبان های ایرانی از جمله زبان فارسی و دارای توانایی نگارش به زبان فارسی است.او، در دیداری که در تاریخ 25/8/84 با آقای دکتر حبیبی، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی، داشت از کتابخانه فرهنگستان نیز بازدید و سه کتاب به این کتابخانه هدیه کرد.

وام گیری زبان ارمنی از زبان های ایرانی، که از گذشته های بسیار دور آغاز شده، روند یکنواختی نداشته است. سخن گفتن درباره وام گیری مستقیم زبان ارمنی از زبان های ایرانی باستان به دلیل کمبود شواهد متقن بسیار مشکل است. شمار واژه های مستقل و وندهایی که از زبان های ایرانی میانه به زبان ارمنی راه یافتند احتمالا از هزار بیشتر است و آنچه از این عناصر پژوهشگران با قطع و یقین دخیل شمرده اند از هزار چندان کمتر نیست. پس از آنکه مرزهای حکومت اشکانیان در نیمه دوم قرن اول پیش از میلاد به سرزمین ارمنستان رسید، روابط میان ارامنه و پارت ها به تدریج گسترش یافت و، پس از آنکه اشکانیان در قرن اول میلادی، با همدلی و همکاری ارامنه و سال ها جنگ بر ضد امپراتوری روم، حکومتی اشکانی در ارمنستان برقرار کردند، شرایط برای نفوذ فرهنگ ایرانی در ارمنستان بیش از پیش مساعد گشت. نفوذ زبان پارتی در زبان ارمنی نیز با همین جریان قرین بود. وام گیری های این دوره تاریخی در زبان ارمنی جایگاه خاصی دارد چون بسیاری از واژه های دخیل در واژگان پایه این زبان جای گرفتند و تا امروز نیز در آن بی بدیل مانده اند.

زبان فارسی به خانواده بزرگ زبان های هند - اسلاو، ژرمنی متعلق و از هر زبان دیگری به زبان های ژرمنی نزدیک تر است و، بدین لحاظ، برای مردمانی که به زبان های مذکورسخن می گویند ارزش عمده دارد و تنها بر پایه آشنایی دقیق با آن است که می توان ریشه شناسی زبان آلمانی و نزدیکان آن را بنا نهاد. زبان فارسی، خواه امروزی خواه دیروزی، را از زبان های مادی یا آریایی چون زند و پازند باید متمایز دانست - از زبان هایی که، هر چند به عنوان زبان های خاص کتاب های مقدس زردشت و هم ظاهرا زبان کتیبه های به خط میخی سابقا شکوفا بودند، از شاخه دیگری جز زبان فارسی اند و با این زبان روابط مستقیم چندانی ندارند.

در اواخر قرن هجدهم و اوایل قرن نوزدهم، موجی از گرایش های علمانی (لائیک) در مطالعات شرقی اروپا پدید آمد و رویکرد کشیش های خاورشناس رفته رفته جای خود را به خاورشناسی علمی داد. به زعم ژول مول (یولیوس فون مول)، خاورشناس آلمانی (1800-1876)، سه تن از خاورشناسان در این تحول سهم عمده داشتند: ویلیام جونز انگلیسی، سیلوستر دوساسی فرانسوی و ژوزف فن هامرپورگشتال اتریشی.

این گفتار گزارش پژوهشی است درباره نقش و جایگاه سیاست پنهان زبان در برنامه ریزی و چگونگی تعامل آن با سیاست آشکار زبان. در چنین بحثی تلویحا به اهمیت جایگاه مخاطبان و متولیان برنامه ریزی زبان، که همانا منابع انسانی آن اند، توجه می شود. پری (PERRY 1985, p.300)، در مقایسه برنامه ریزی زبان های فارسی و ترکی در عهد رضاشاه و آتاتورک، یکی از علل رسیدن آتاتورک به اهداف اصلاح زبان ترکی - فارغ از تایید با انکار ایدئولوژیک برنامه او - توجه به نگرش های مردمی و، در مقابل، علت ناکامی برنامه های زبان رضاشاه را بی توجهی به این نگرش ها می داند.

مهم ترین بخش پردازش زبان شامل درک متن و تشخیص گفتار است. درک متن گاهی در سطح نحو است. رایانه، در این حالت، متن را در سطح جمله و بند و کل متن تحلیل می کند. از درک مفهوم متن در ترجمه ماشینی نیز استفاده می شود. تحقیق در این بخش از پردازش زبان از اواخر دهه هشتاد میلادی آغاز شد.متن معنی گسترده ای دارد. در مقیاسی عام، حتی علایم راهنمایی و رانندگی را می توان متن خواند (CRYSTAL 1992, p.387). به این اعتبار هر لفظ را می توان متن شمرد و درک مفهوم متن را به حوزه کلمه نیز تعمیم دارد. واژه ها یا بسیط اند یا ترکیبی یعنی یا ساده اند و از چند جز معنی دار (تکواژ) ساخته نشده اند یا پیچیده اند و از چند تکواژ ساخته شده اند. تحلیل متن در سطح واژه مربوط به حوزه صرف است. واژه های ترکیبی را بر حسب آنکه با اشتقاق یا با ترکیب ساخته شده باشند می توان به دو دسته اصلی تقسیم کرد: مشتق و مرکب. واژه های مشتق از یک پایه به اضافه وند ساخته می شوند؛ مانند دانشمند، بی باک. واژه های مرکب از اجتماع چند تکواژ مستقل از مقوله های اسم و صفت و قید و بن فعل ساخته می شوند؛ مانند کتابخانه، عقب گرد، خانه نشین.واژه شکن فارسی برای تحلیل واژه های ترکیبی این زبان ساخته شده است. این نرم افزار واژه های مشتق و مرکب را تجزیه و مقوله آنها را مشخص می سازد و آن نخستین برنامه رایانه ای است که با این درجه از هوشمندی در حوزه صرف زبان فارسی عمل می کند.بخش های سه گانه این مقاله به ترتیب درباره «ساختمان واژه شکن»، «شیوه استخراج قواعد»، «ویژگی های واژه شکن» است.