نامه فرهنگستان
سال:1386 | دوره:9 | شماره:2 (پیاپی 34) |تعداد مقالات:11

ترجمه های متعدد قرآن در دو سه دهه اخیر نویددهنده دوره ای جدید در این جریان بوده است. در این دوره، زبان ترجمه ها تحولی اساسی و آشکار پیدا کرده است. در ترجمه های قدیم تر قرآن که عموما تحت اللفظی بودند زبان فارسی درخشش و استقلال نداشت و تحت تاثیر زبان قرآن بود. شاید مهم ترین عامل موثر در تحول زبان ترجمه های قرآن، ظهور نسلی از مترجمان زبان دان برخوردار از پشتوانه غنی زبانی و ادبی باشد. درست است که افزایش آگاهی درباره ماهیت ترجمه، رواج مباحث نظری ترجمه، و بالا رفتن سطح توقع خوانندگان به ناچار در بهبود کیفی زبان ترجمه قرآن موثر بوده، اما زبان دانی مترجمان نیز بی تاثیر نمانده است، چنان که خرمشاهی (ص34) می گوید:درباره ثقیل بودن بعضی از عبارات بعضی از ترجمه ها، عیب به مترجم بر می گردد. در قرآن هیچ معنایی نیست که علی الاصول قابل بیان به فارسی سر راستی نباشد.خزاعی فر (ص 5) نیز زبان دانی مترجم قرآن را شرط لازم برای ترجمه آن می داند و می گوید:مترجم قرآن باید زبان را با تمام حساسیت ها و آگاهی های شاعران و نویسندگان زبردست بشناسد و بتواند به کار بگیرد. آشنایی با زبان فارسی در حد متعارف برای ترجمه قرآن کافی نیست.به رغم تحولی که با ظهور مترجمان زبان دان در ترجمه های جدید قرآن پیده شده، بحث های نظری درباره کم و کیف زبان ترجمه قرآن کمتر صورت گرفته است. در واقع، به جرات می توان گفت از سال 1372، که مجله مترجم شماره ای ویژه مباحث نظری قرآن منتشر کرد، مقاله ای راه گشا در باب ترجمه قرآن به چاپ نرسیده است. در این مقاله، بحث ما عمدتا محدود به جنبه ای خاص از زبان ترجمه خواهد بود و آن کاهش و افزایش است که در زبان ترجمه در مقایسه با زبان قرآن صورت می گیرد. در این مقاله، دو مفهوم کاهش و افزایش را به عنوان دو استراتژی برای ترجمه مجملات و متشابهات قرآن به تفصیل بررسی و با ذکر مثال روشن می کنیم و، در پایان، ترجمه کامل سوره یوسف را می آوریم که بر اساس اصول مطرح شده در همین مقاله صورت گرفته است.

محمود و ایاز از زمره زوج هایی هستند که در نظم و نثر ادب فارسی داستان آنها همواره با هم عجین بوده است. داستان محمود در شمار داستان های عاشقانه ای است که، علاوه بر متون ادبی و عرفانی، در متون تاریخی نزدیک به زمان واقعه نیز نقل شده است. خلاصه داستان چنین است که:محمود، سلطان غزنوی، که بیش از سی سال (388-421) مقتدرانه سلطنت کرده، به ابوالنجم ایاز بن ایماق دل بست و او را از ملازمان و مقربان درگاه خود ساخت. ایاز، که علاوه بر خوش سیمایی، در پرتو کیاست و خردمندی، مورد توجه سلطان محمود بوده است، پس از مرگ محمود، از پسرش محمد اعراض کرد و در نیشابور به مسعود غزنوی پیوست (تاریخ گردیزی، ص 40) و به امارت مکران و قزدار (قصدار) رسید (← دیوان فرخی، بیت 3252؛ فرهنگ آنندراج، ذیل ایاز) و در سال 499 درگذشت.

تعریف مفهوم مضمون دچار مشکلاتی است نه تنها ناشی از خلط مضمون و اسطوره، که رفته رفته در کار رفع شدن است، بلکه همچنین ناشی از تداخل واژگان نقد ادبی و نقد هنری به ویژه نقد موسیقی. می توان پنداشت که کاربرد مفهوم لایت موتیف (مایه مکرر) - اصطلاح موسیقایی - در نقد ادبی کار را به چنین مقاربه ها و خطاها کشانیده و مرزهای مضمون و مایه غالب را بر هم زده است. شاید بهتر آن باشد که استفاده از مفهوم leitmotiv را به اپرانامه ها محدود سازیم - که البته از آثار ادبی اند اما نوع خاصی از این آثارند - و در پی آن نباشیم که leitmotiv (مایه مکرر) و motif (مایه غالب) را معادل بشماریم. همچنین پیشنهاد من این است که مفهوم مضمون را ابتدا با رجوع به ریشه آن تعریف کنیم. مفهوم مایه غالب در رابطه با مضمون به دست می آید، همچنان که معنای نماد در نسبت آن با مضمون و مایه غالب بهتر فهم می شود.

آنچه در فرهنگ های فارسی به فارسی در باب ارکان لغت می توان یافت به شرح زیر است:- عنوان یا لغت یا مدخل یا ماده و ترتیب الفبایی آن؛- تلفظ یا ضبط؛ - هویت دستوری و تاریخی؛ - معنی یا معانی و ماخذ آن؛ - شواهد و ماخذ آنها؛- اصطلاحات، تداول عامه و امثال؛- ترکیب ها و معانی و شواهد و ماخذ آنها.با توجه به آنچه مولف فرهنگ نظام در مقدمه کتاب خود (ص 41) آورده، ارکان لغت به طور خلاصه می توان به شرح زیر برشمرد:تلفظ؛ هویت دستوری؛ تعلق زبانی؛ اشکال (مخفف یا مبدل)؛ معنی یا معانی؛ شواهد؛ ترکیب ها.در این مقاله، از ارکان مذکور فقط ترتیب الفبایی، تلفظ، شکل کلمه، و چگونگی درج ترکیب ها در چند فرهنگ مهم تر فارسی به فارسی بررسی و تا حدی مقایسه خواهد شد. این گزارش عمدتا جنبه توصیفی دارد، و در آن، روش های گوناگونی که فرهنگ نویسان اختیار کرده اند بررسی شده است.

درباره طنز، چه به عنوان هنری در نمایش واقعیت و چه به عنوان شیوه ای که در انواع ادبی گوناگون به کار می رود، فراوان نوشته شده است. کار با تلاش هایی برای تجزیه و تحلیل عمیق شروع می شود، با عباراتی که ستایش طنز را به عنوان برنده ترین و قوی ترین سلاح علیه تمامی جنبه های غلط جامعه انسانی و زندگی به اوج می رساند و به این تردید ختم می شود که بتوان آن را اصلا بخشی از ادبیات شمرد، با نقد این واقعیت که طنز نمی تواند از پوسته تعلیمی و بلاغی خود خارج شود. عمر اثر هجایی کوتاه تلقی می شود، چون مسبوق به واقعیاتی است که ما را قادر می سازد اشارات گوناگون و کیفیت و عمق معانی آن را درک کنیم. اما، در کل، به عنوان یکی از بخش های مهم ادبیات ارزیابی می شود. جز این نمی توانست باشد، چون در آن صورت آثار نویسندگان بزرگی مانند مولیر، سویفت، سروانتس، گوگول، برنارد شاو، هاچک و بسیاری دیگر را می بایست به کنار نهیم. آرمان های زندگی، اگر در اثری هجایی به کمال تصویر شده باشند، همان گونه که آثار ادبی هجایی نویسان ثابت می کنند، ارزش پایدار دارند و قوت هنری آنها را در هر زمانی احساس می کنیم.

کتبیه سرخ کتل را گروه باستان شناسان فرانسوی در سال 1957 در منطقه بغلان در شمال افغانستان کشف کرد. این کتیبه به خط یونانی و به زبان بلخی، یکی از شاخه های شمال شرقی زبان ایرانی میانه، است (MORGENSIERNE 1970, p. 125). درباره تاریخ بلخ آگاهی فراوانی در دست نیست. این سرزمین کهنسال در شمال افغانستان واقع است و از آن، هم در اوستا و هم در کتیبه داریوش در بیستون، یاد شده است. بلخ، در پی حمله اسکندر مقدونی، به مدت دویست سال در زمره مناطق یونانی نشین درآمد. به نظر می رسد که، در این مدت، تمدن هلنی و نیز استفاده از زبان و خط یونانی در کنار زبان محلی بلخی در آن رواج یافته باشد. سرزمین بلخ از اواسط قرن دوم پیش از میلاد به تصرف قبایل یویه جی یا تخاریان در آمد و، از آن پس، به نام آنها تخارستان نامیده شد. کوشانیان یکی از همین قبایل بودند که از اوایل عصر مسیحی به قدرت رسیدند و به گسترش متصرفات خود پرداختند تا سرانجام امپراتوری کوشانی را برپا کردند. این امپراتوری، که در حدود یک قرن دوام یافت، در دوران قدرت، بخش قابل توجهی از آسیای مرکزی تا شمال هندوستان را در بر می گرفت. در این دوران، زبان بلخی به عنوان زبان رسمی جانشین زبان یونانی شد اما استفاده از خط یونانی در کنار خطوط دیگر از جمله خط بلخی و خروشتی، به ویژه در اوایل حکومت کوشانیان ادامه یافت. در عهد ساسانی، فرمانروایی کوشانیان روبه زوال نهاد و بخش غربی آن سرزمین به تصرف دولت ساسانی در آمد و آن دولت فرمانروایی با نام «کوشان شاهان» برآن گماشت.

کمبوجیه و چگونگی مرگ او تاکنون موضوع بحث بسیاری از محققان بوده است. وجود تاریخی گیومات مغ (بردیای دروغین) و ادعای پادشاهی او، چنان که در کتیبه بیستون داریوش گزارش شده، و کشته شدن کمبوجیه به دست او، که با تعبیر uvamarsiyu- بیان شده، هنوز به صورت معما باقی مانده است. این واژه تنها یک بار در کتیبه فارسی باستان BDI)، سطر 43) در عبارتPasava Kabujiya uvamarsiyus amariyata (KENT 1953, p.117) به کار رفته است.

این جانب، وابسته هیات نظامی فرانسه اعزامی به ایران در سال 1858، ماموریت یافتم که به مدت هجده ماه در مدرسه شاه تهران، یگانه موسسه ای در ایران که در آن آموزش اروپایی داده می شود، تدریس کنم. طبعا بدان سوق یافتم که از نوع تعلیماتی که اطفال این کشور کسب می کنند آگاه شوم و در این مقال نتیجه پژوهش های خود را گزارش می کنم. عرضه معارفی که اکنون در ایران شایع است ما را قادر خواهد ساخت فاصله بی اندازه ای را بسنجیم که میان تمدن ما و تمدن اقوام آسیای مرکزی، که ایرانیان را به حق می توان پیشرفته ترین آنها شمرد، وجود دارد.

ترجمه نامه دومنار [←نامه فرهنگستان، شماره 32، ص 107-110] مفید بود و مخصوصا برای اسامی نسخه هایی که ذکر کرده است (برای من). تصور می کنم معجم الحکمه (رقم 9) اگر هم در نوشته و خط او چنین بوده باشد درست نیست به قرینه آنکه آن را دانشنامه معارف شرقی دانسته است. این کلمه تصحیف یا تحریف مجمل الحکمه است که ترجمه گونه ای است از مجموعه رسایل اخوان الصفا.نسخه رقم (12) که به نوایی (امیر علیشیر) منسوب داشته است شاید مراد کتاب کوچک او به نام محاکمه اللغتین باشد ورنه اگر نسخه ای از فرهنگ ترکی - فارسی تالیف او را دیده بوده است تازگی دارد.

کهن ترین ترجمه ها و تفسیرهای بازمانده از قرآن کریم به زبان فارسی متعلق است به اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری. در این ترجمه ها لغات و ترکیبات نادر و کهن فارسی بسیاری به کار رفته است. از آنجا که پدید آورندگان این گزارش ها در برابر گزینی واژه های عربی دقت فراوان داشته اند، بررسی آنها از نظر تاریخ زبان فارسی فوایدی در بردارد. از جمله ویژگی های زبانی این ترجمه ها، کاربرد واژه هایی در نقش دستوری قید و ادات استفهام است که امروزه شماری از آنها معنای استفهامی خود را از دست داده اند. از آنجا که فرهنگ های فارسی برای شماری از این واژه ها معنی استفهامی ذکر نکرده اند، سعی نویسنده در این مقاله بر آن بوده است که آنها را دسته بندی کند (←ص 143 همین مقاله) و بشناساند.

در ارزیابی خدمات کتابخانه نظر و رضایت استفاده کنندگان حایز اهمیت است. تعاریف گوناگونی از مفهوم رضایت ارایه شده است. در این تعاریف سه عنصر مشترک وجود دارد: واکنش احساسی مربوط به پدیده ای خاص در زمانی مشخص. در تعریفی دیگر، رضایت وقتی حاصل می شود که نتیجه عمل به همان خوبی که از پیش انتظار می رفته به دست آید. در حقیقت، مراجعه کننده هر گاه کمتر از آنچه انتظار داشته دریافت کرده باشد ناراضی، هر گاه دقیقا به همان چیزی که انتظار داشته دست یافته باشد راضی، و هر گاه بیش از حد انتظارش دریافت کرده باشد مجذوب خواهد بود. خلاصه کلام، رضایت زمانی پدید می آید که ذهنیت مساعدی در ارزیابی عملکرد یا محصولی خاص وجود داشته باشد.