نامه فرهنگستان
سال:1386 | دوره:9 | شماره:3 (پیاپی 35) |تعداد مقالات:11

یکی از آثار جهانی شدن همه جایی شدن زبان انگلیسی است. در این جریان جهانی شدن، زبان علم و سیاست هم، مثل زبان تجارت و جنگ، در سراسر روی زمین یک زبان می شود و، چنان که می بینیم و می دانیم، اکنون این زبان زبان انگلیسی است. ظاهرا این سیر جهانی شدن یک ضرورت تاریخی است و به جای اینکه ما را پریشان سازد باید بکوشیم درباره آن بیندیشیم. در جهان در حال توسعه از این وضع احیانا به عنوان یک فرصت استقبال می کنند. ... یکی از صورت های فرصت طلبی اصرار در نوشتن مقاله به زبان خارجی و ارسال و صدور آن به خارج از کشور است. البته خیلی خوب است که دانشمندان کشور ما هم بعضی از مقالاتشان را، برای معرفی علم کشور و نشان دادن مقام آن و مشارکت در توسعه بخشیدن به علم و تکنولوژی جهانی، در نشریات کشورهای خارجی چاپ کنند به شرط اینکه بالا بردن آمار مقالات غایت و مقصد راه علم تلقی نشود. ... تنها توجیهی که برای استقبال از این جهانی شدن می شود لزوم بالا بردن رتبه علمی کشور است. ... گرچه رتبه علمی در جای خود و به لحاظ سیاسی اهمیت دارد، مقصود باید پیشرفت علمی باشد. ما علم می خواهیم نه رتبه علمی. رتبه علمی امری عرضی و اعتباری است و در پی استوار شدن بنیاد علم بالا می رود.

بیزارم از آن گوش که آواز نی اشنود                                  و آگاه نشد از خرد و دانش ناییمعنی ندهد وصلت این حرف بدان حرف                             تا تو ننهی در کلمه فایده زایی            (کلیات شمس، غزل 2628) نای وجود مولانا جلال الدین محمد که شکایت و حکایتی پرشور و ماندگار از جدایی ها سر داده است از کدام نیستان برآورده است؟ در کجایی بودن مولانا در این هشتصدمین سال ولادت او چندان گفت و گو شده است که وظیفه اصلی ما را در فهمیدن و فهمانیدن و شناختن و شناسانیدن بیشتر و بهتر میراث فخیم این شخصیت یگانه حوزه تمدنی زبان پارسی و عالم اسلام تحت الشعاع قرار داده است- شخصیتی که مثنوی معنوی او، به قول شفیعی کدکنی (¬ زمانی، ج 1، ص 17)، «بزرگ ترین حماسه روحانی بشریت است که خداوند، برای جاودانه کردن فرهنگ ایرانی، آن را به زبان پارسی هدیه کرده است و هنوز بشریت در نخستین پله های شناخت این اثر ژرف و بی همتاست». و خود مولانا آن را چنین توصیف کرده است:هذا کتاب المثنوی، و هو اصول اصول اصول الدین فی کشف اسرار الوصول و الیقین و هو فقه اله الاکبر ... و انه شفاه الصدور و جلاء الاحزان و کشاف القرآن و سعه الارزاق و تطییب الاخلاق، بایدی سفره کرام برره یمنعون بان لایمشه الا المطهرون. (مقدمه مثنوی)این کتاب اصول اصول اصول دین در گشودن رازهای وصول به حق و یقین و فقه اکبر خداوند است ... شفای سینه ها و زداینده اندوه ها و گشاینده رازهای قرآنی و فراخی بخش روزی معنوی و پاک کننده اخلاق است که به دست فرشتگان کرام نوشته شده و هم آنان جز پاکان را به حقایق آن راه نمی دهند.دیوان غزلیات او- غزلیات شمس تبریزی- نیز بیان تغزلی همان معارف است که چون باران سیراب کننده ای از آسمان شوریدگی های عارفانه این «فلک پیمای چست چست خیز» باریدن گرفته است. موضوع این مقاله ابتدا بحثی در این باب است و سپس تذکاری است بر بعضی جوانب مسوولیت ما ایرانیان در معرفی مولانا و دیگر مفاخر تمدن ایرانی. 

1 درآمددر نهاد مولانا جلال الدین محمد مولوی داستان پرداز توانایی هست که کمتر به او توجه شده یا، اگر شده، کسی به بررسی او نپرداخته است تا به درستی شناخته شود خوشبختانه در روزگار ما، که ادبیات داستانی در آن، چه در حوزه آفرینش چه در حوزه نقد و نظریه پردازی، به صورت وجه غالب درآمده، خواه ناخواه اسباب تحلیل و شناخت مولانای داستان گو نیز فراهم شده است.در این نوشته، می کوشیم تا، در پرتو نظریه های ادبی نوین، نگاهی کوتاه به همین جنبه از شخصیت مولانا بیفکنیم. در این کار، فقط یک داستان از مثنوی معنوی (¬ منابع) را تحلیل می کنیم تا به تصویری کلی از جنبه های گوناگون همان یک داستان دست یابیم. پیداست که با در دست داشتن چنان نمای کلی می توانیم حاصل تحلیل را به داستان های دیگر او تعمیم دهیم. در بررسی هر جنبه از داستان، در صورت لزوم، مبحث نظری به خصوصی را هم که مبنای تحلیل همان جنبه واقع می شود به اجمال معرفی می کنیم.داستانی که برای این بررسی برگزیده ایم حکایت موسی و شبان از دفتر دوم مثنوی معنوی (ابیات 1720 به بعد) است. دلیل این گزینش یکی آن است که این داستان را تقریبا همه می شناسند؛ دیگر اینکه داستان مزبور نمونه ای ساده از داستان های مولوی است زیرا به اوج پیچیدگی های بیشتر داستان های او، که با درج داستان های فرعی در دل آنها پدیده آمده، نمی رسد. اما این نکته، به هر حال، نه در تحلیل ما خللی وارد خواهد کرد نه در نتیجه گیری های ما؛ چرا که این داستان نمونه ای متعارف از داستان های مولاناست؛ گیرم که نمونه ای ساده باشد.

دانشگاه الازهر مصر دیر زمانی است که تصاویر بخشی از دست نبشته های عربی کتابخانه خود را برای استفاده همگان به رایگان در پایگاه اینترنتی خود قرار داده و به تازگی بخشی دیگر از جمله چند نسخه فارسی و ترکی نیز زیر عنوان لغات الشرقیه بر آن افزوده است. در میان دست نبشته های فارسی، به ظاهر مجموعه ای حاوی چند رساله موجود بوده اما از برگ اول تا 31 آن نسخه در بخش فارسی- ترکی پایگاه قرار داده نشده یا هنوز تصویر آن فراهم نشده و یا آنکه متن به زبان عربی بوده است. از برگ 32 رساله ای آغاز می شود به نام معرفت الشریعه در اصول و فروع به مذهب حنفیان، نوشته ابورشید عبدالرشید بن یوسف، که متاسفانه در منابع اندکی که در دسترس دارم نشانی از او نیافتیم.

اصطلاحات و اصطلاح سازی تاریخ دور و دراز دارد و همپایه دوره های اول پیدایش زبان است. هر وقتی انسانیت، برای افاده مفهوم ها و اشیاهای خاص، [از] کلمه و یا عباره مخصوصی استفاده کرده باشد، همان دم به (= با) مساله اصطلاح و اصطلاح آفرینی روبه رو شده است. این گروه واژگان از همان زمانی پیدا شدن گرفت که آدم قادر شد جایگاه خود را در عالم هستی کم و بیش بشناسد و به نام گذاری اشیاهای واخورده اش (= چیزهایی که با آنها روبه رو می شود) شروع کند؛ و هر اندازه که علم و بصیرت وی بر عنصرهای تشکیل دهنده محیط و جزییات آن فزونی گرفت، واژه های نوبه نوی برای افاده هر چیز و هر پدیده پیدا کرد و [از آنها] استفاده کرد. به خصوص، بشر، بعد از پیدایش خط و توانا گشتن او بر نوشتن و خواندن، امکانیت ثبت کردن و یادمان کردن واژگان و اصطلاحات اولیه را به مراتب افزایش داد. چنانچه، اگر اقلا (= فقط) از کتاب مقدس دین زردشتی، اوستا، یاد کنیم، می بینیم که در آن چگونه [از] اصطلاحات دینی و نجومی و غیره خیلی فراوان استفاده شده است.

در میان اهل طریقت، تعابیر و اصطلاحات بسیاری وجود دارد که بزرگان این طایفه نسبت به آن رویکرد یکسان و مشترکی ندارند. از آن جمله است شطح که در میان عرفا بر سر آن اختلاف است. برای واژه شطح، که جمع آن شطحیات است، معانی متعددی ذکر کرده اند، از آن جمله: «شطح فی السیر او فی القول: در رفتن یا سخن گفتن دو رفت و آن را به درازا کشانید.» (فرهنگ لاروس، ذیل شطح) همچنین آمده است: «کلمه شطح به وزن و معنای سطح است و در اصل کلمه سریانی است و معنای آن بسط و انبساط است» (زریاب خوبی، ص 102). شطحیات، در اصطلاح بیان لفظی، وضعیتی است که از دیدگاه وجود شناختی به متشابهات حاصل از به هم بودن وجود و عدم (یا بود و نبود) بر می گردد (شایگان، ص 37).

من چه گویم یک رگم هشیار نیست                   وصف آن یاری که او را یار نیستهر که گلزار نهانی دیده است                           غارت عشقش زخود ببریده استدر نظر صوفیان، شطح عبارت از کلمات و سخنانی است که در حالت سکر و بیخودی و غلبات شور و وجد و مستی و جذبه بر زبان جاری می شده است. غلبه وجد و بیخودی در صوفی به جایی می رسد که او خویشتن داری را از دست می دهد و ناگزیر به افشاری راز می شود. حاصل این افشارگری شطح است.کاوش در بسیاری از غزل های مولانا جلال الدین مولوی نشان می دهد که این اشعار محصول لحظات از خود بی خود نشان شاعر است که، در آن، ضمیر ناخودآگاه به فعالیت می افتد و بسیاری از تابوها و موانع ذهنی را در می نوردد تا بتواند آزادانه و رها و بی پروا دریافت های مکاشفه آمیز خود را بیان کند. اشعاری از این دست دارای برخی ویژگی های سوررئالیستی و قوانین و نظام خودند که بر اساس آنها می توان سخنان شطح آمیز را بازشناخت.

میرزا ابوالقاسم فرهنگ شیرازی (1242-1309 ق)، ادیب، شاعر، نویسنده، مترجم، فرهنگ نویس، خطاط، و صورتگر چیره دست عصر قاجار، چهارمین پسر ذوفنون شاعر و خطاط شهیر، وصال شیرازی است و دیوان، فرهنگ فرهنگ، شرح حدائق السحر، اخبار سلسله وصالیه، و ترجمه البارع فی احکام النجوم از آثار ارجمند اوست.در برخی از منابع، آثاری طنزآمیز یا سراپا طنز به فرهنگ نسبت داده شده است. اما نگارنده از بن تردید دارد که فرهنگ فکاهه و طنز هم پرداخته باشد. از این روی بر آن شد که، با طرح موضوع، به جستجوی حقیقت برخیزد مگر به کرامت صاحبان نظر- به ویژه رازدان سرمایه های ایران شناسی، استاد ایرج افشار- و فضلای اهل خاندان پرمایه وصال، اسناد و اخباری به دست آید که از رخسار حقیقت پرده بگشاید.

در این گفتار، می کوشیم تا شخصیت تهمینه و ماجرای او با رستم را بر اساس آنچه در شاهنامه آمده و پژوهش هایی که از جهات و در مراتب متعدد درباره آن انجام گرفته بیان کنیم. پژوهش های انجام شده درباره شخصیت های شاهنامه را می توان به چند دسته تقسیم کرد. دسته ای از آنها مبتنی است بر بررسی های به اصطلاح تطبیقی با رویکرد اسطوره شناختی و جامعه شناختی دین که نتیجه قانع کننده ای از آنها حاصل نمی شود. دسته ای دیگر تاملاتی است ادبی بی توجه به مسایل اسطوره شناسی و عناصر وابسته به آن که حاصلش توصیف هایی کلی است به روش سنتی از شخصیت ها.در پژوهش هایی دیگر به زمینه اصلی داستان «رستم و تهمینه» یعنی مساله پیوند همسری توجه کرده، و به مقتضای آن، به خصلت ازدواج هایی که در شاهنامه از آنها یاد شده پرداخته اند و گونه های برون همسری و درون همسری در آن تشخیص داده اند (¬ روح الامینی) و در بعضی از نمونه ها نشانه های مادرسالاری و زن سروری را سراغ گرفته اند (¬ مزداپور 2، ص 168-208). متاسفانه استمرار نیافتن چنین پروژه هایی مطالعات بعدی را باز به نتیجه گیری های کلی کشانده است.

مقایسه پهلوی astaxvān، فارسی ustuxvān (تلفظ آن: (ustuxān) با اوستایی ast-، سنسکریت ashti تنها صورت آغازین این کلمه را روشن می سازد. هرن (HORN 1893, p.21) فقط همین صورت در خور توجه را گوشزد ساخته و از آن پس مشکل تماما به حال خود باقی مانده است.در گویش های مغرب ایران است که این نام (استخوان) به همین صورت وجود دارد. حال آنکه گویش های شرقی صورت astaka- را حفظ کرده اند: سغدی astak، آسی stäg، مونجاتی yostīy، اشکاشمی wastuk، وخی yašč، سنگلجی astāk، یدغه yaståh، و یغنابی (GAUTHior 1915, p.152; ZARUbiN 1927, p.182) sitäk. تنها جزیی از واژه فارسی (استخوان) در گویش های پامیر نفوذ کرده، اما صورت های محرف گونه گون به وسعت وارد زبان محاوره ای سرحدات غربی ایران شده است: سیوندی istixān، نایینی usuxān، کردی sūqān، گورانی sūxān، ونیشونی issixōra، سمنانی astaqōn، اورامانی äswaxanä، زفره ای issexore، و جز آن (MANN & HAdANk 1926, p.229; BENEdiCTSEN & CHRiSTENSEN 1921, p.120). astak در پهلوی و ast در فارسی در کنار (ustuxān) astaxvān به کار رفته است که وجود تفاوت معنایی باریکی را القا می کند. به دلیل کاربرد بسیار کم sataxvān در پهلوی معنای این وازه دقیقات برای ما روشن نیست (در ارداویراف نامه، 2.75، از شکنجه خرد کردن استخوان سخن به میان آمده است). حال آنکه «استخوان» تنها یا با صفت «بزرگ»، هنوز در زبان فارسی، مفهوم «آزادمرد و دلیر مرد» را به ذهن می آورد. اطلاق این واژه به استخوان حیوانات و هسته میوه ها نشان می دهد که آن نه فقط به معنی ماهد استخوانی بلکه همچنین به معنی ماده ای سخت و مقاوم است.

ترکیب پر بسامدترین روش واژه سازی در زبان فارسی است چنان که در بیش از 70 درصد از واژه های مصوب فرهنگستان از این یا آن فرایند ترکیبی استفاده شده است. بسامد فرایندهای ترکیبی در واژه سازی غیر عالمانه از این نیز بیشتر است. بنابراین جا دارد که این روش واژه سازی، به تفصیل و به نحوی که همه علاقه مندان را به کار آید، بررسی شود.نگارنده، پیش از این، در کتاب اسم و صفت مرکب در زبان فارسی (مرکز نشر دانشگاهی، تهران 1382)، که در آن عمدتا ملاحظات نظری محل توجه بود؛ به بررسی اسم ها و صفت های فارسی پرداخته است. در آنجا مقصود این بود که واژه های مرکب فارسی در چارچوب «نظریه نحوی ایکس تیره» و با بهره گیری از مفاهیمی مانند تراوش و هسته داری تحلیل شوند. مهم ترین نتیجه آن بررسی این بود که زایاترین فرایندهای واژه ساختی آنهایی هستند که از قواعد ناظر بر ساخته شدن گروه های نحوی پیروی می کنند.اما، در سلسله مقالاتی که اولین آن مقاله حاضر است، هدف آن است که واژه های مرکب، با توجه به ساختار و معنای آن طبقه بندی شوند و الگوهای بسیار کم بسامد نیز نادیده گرفته نشوند، چرا که در واژه سازی عالمانه گاهی همین الگوهای کم بسامد بسیار راهگشایند.این مقاله ها، که امید است هم واژه گزینان را به کار آید و هم گام کوچکی باشد در شناخت امکانات واژه سازی زبان فارسی، حاصل بررسی حدود 20000 واژه مرکب و بهره گیری از اظهار نظرهای استادان و همکارانی است که در گروه و شورای واژه گزینی حضور داشته اند.