نامه فرهنگستان
سال:1390 | دوره:12 | شماره:1 (پیاپی 45) |تعداد مقالات:15

دایره المعارف ادبی کیندلر Kindlers Neues Literatur Lexikon، در مقدمه ای که هیات ویراستاران این اثر بر آن نوشته (¬ ج 1، ص IX)، «دایره المعارف آثار ادبیات جهان از آغاز تاکنون» خوانده شده است. حجم عظیم این اثر را از همین تعریف کوتاه می توان حدس زد که، در آن، دامنه بررسی و معرفی آثار نه به لحاظ مکان محدود شده است نه به لحاظ زمان و نه به لحاظ زبان و فرهنگ. این دایره المعارف، که طی سال های 1988 تا 1992 در بیست جلد و 20568 صفحه منتشر شده، مجموعه ای کم نظیر در زمینه ادبیات ملل است. این اثر ویرایشی است جدید از دایره المعارف ادبی کیندلر Kindlers Literatur Lexikon که بیش از دو دهه قبل به جاپ رسیده بود (¬ همان جا).

گردآوری سفینه هایی از دستخط های بزرگان و ناموران عصر و زمانه در زبان فارسی متداول بوده و متذوقانی به آن علاقه نشان داده اند. نمونه هایی از این سنخ در بین آثار برجای مانده از پیشینیان دیده می شود. از زمره برجسته ترین آنها بیاض تاج الدین احمد وزیر است که آن را شخصی باذوق در قرن هشتم هجری تدوین کرده و، در آن، دستخط هایی از ادیبان و شاعران و بزرگان آن قرن مندرج است. این اثر ارزنده، سال ها پیش، به اهتمام زنده یاد ایرج افشار، به صورت عکسی و، در سال های اخیر، با حروف نگاری چاپ و منتشر شد.

انگیزه نگارش این مقاله بحث هایی است که چند بار در شوراهای واژه گزینی فرهنگستان درباره درستی یا نادرستی ساختن واژه مرکب از طریق حذف نشانه اضافه مطرح شده است.در زبان فارسی بیش از دوهزار واژه مرکب ساخته شده است که دارای ساختار اسم+اسم یا اسم+صفت هستند. این واژه های مرکب، از نظر مقوله دستوری، در دو گروه اسم یا صفت جای می گیرند و هر یک از این دو گروه از نظر روابط نحوی میان اجزای سازنده شان به چند دسته تقسیم پذیرند (¬ طباطبایی 1، ص 195 - 189؛ همو 2، ص 136 - 130؛ همو 3، ص 198 – 194).

ذوبحرین، که آن را ملون یا متلون نیز می نامند، یکی از صنایع بدیعی است و به شعری اطلاق می شود که بتوان آن را بر دو وزن مختلف خواند بی آنکه کلمات شعر تغییر کند یا جابه جا شود، مانند بیت زیر:خواجه در ابریشم و ما در گلیم      عاقبت ای دل همه یک سر گلیم(اهلی شیرازی)که هم بر وزن «فاعلاتن فاعلاتن فاعلان» خوانده می شود (مانند این بیت: ما ز یاران چشم یاری داشتیم / خود غلط بود آنچه می پنداشتیم. – حافظ) و هم بر وزن «مفتعلن مفتعلن فاعلان» (مانند این بیت: آتش سوزان نکند با سپند / آنچه کند دود دل دردمند. – سعدی).بیت فوق از اهلی شیرازی متنخب از منظومه ای است با عنوان سحر حلال در دوهزار بیت که همه آنها را بدون کوچک ترین تغییر یا جابه جایی کلمات می توان بر همین دو وزن خواند.

اخیرا آقای حسن انصاری در امالی ابوسعد سمان، متکلم برجسته معتزلی – زیدی ری در نیمه اول قرن پنجم هجری، سه بیت تازه از رودکی یافته و آنها را با توضیح کوتاهی در سایت کتابخانه مجلس شورای اسلامی گذاشته است. به نوشته انصاری، امروز تنها بخشی از امالی سمان باقی مانده که در کتابخانه آمبروزیانا در میلان ایتالیا نگهداری می شود. در این بخش باقی مانده بابی هست که قسمتی از آن مربوط به روایات و احادیثی است که در آنها کلمه یا تعبیر یا جمله ای به فارسی از حضرت رسول و صحابه یا دیگران نقل شده است.

از آنجا که پیشرفت هر کشوری در کتاب خوانی و کسب دانش ریشه دارد، توجه به رسم و مهارت خواندن حایز اهمیت است. به نقل از ایرنا (1387 ش)، جمعیت کشورهای در حال توسعه تقریبا 80 درصد جمعیت کل جهان است. اما در این کشورها، کمتر از 30 درصد کتاب های جهان نوشته می شوند و جمعیت کتاب خوان ها حتی کمتر از این میزان است؛ در حالی که 70 درصد کتاب های جهان در کشورهای پیشرفته با حدود 20 درصد جمعیت جهان نوشته می شوند. به گزارش محمدجواد مرادی نیا، مدیر کل مراکز و روابط فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، در سال 1382 حدود چهل هزار عنوان کتاب در ایران منتشر شده که این رقم چندین برابر کتاب های چاپ شده در سال های اول انقلاب است. به نظر او، این رقم نشان دهنده رشد کتاب خوانی در ایران است.

این بیت از مشهورترین ابیات منظومه مخزن الاسرار نظامی است در نعت رسول گرامی اسلام (ص). نظامی از آفتاب رسالت می خواهد که از سایه نشینی یعنی پوشیدگی و انزوا در مدفن خویش برون آید و به فریاد مسلمانان برسد.عبارت شارحان در توضیح «مدنی برقع» و «مکی نقاب» مختلف و اغلب متکلفانه است و، چنان که خواهیم دید، نمی تواند مقصود نظامی را به روشنی بیان کند. برای آنکه سابقه بحث روشن گردد، نظری می افکنیم به دیدگاه های شارحان در ذیل این بیت و به نقد آنها به اختصار.

در شاهنامه، پادشاهی ضحاک، چهار بیت هست که تا کنون بحث های بسیاری برانگیخته است. این بیت ها، که نسبت به بیت های پیش و پس خود استقلال دارند، چنین اند:پس آیین ضحاک واورنه خوی        چنان بد که چون می بدیش آرزویز مردان جنگی یکی خواستی      بکشتی که با دیو برخاستیکجا نامور دختری خوب روی         به پرده ندرون پاک بی گفت وگویپرستنده کردیش در پیش خویش   نه رسم کیی بد نه آیین کیش(فردوسی 2، ج 1، ص 57، ابیات 38-41)

لطایف الطوایف، اثر مولانا فخرالدین علی صفی (وفات: 939)، یکی از مهم ترین آثار در حیطه ادبیات داستانی به زبان فارسی، مجموعه ای است از حکایات کوتاه و نغز درباره صنوف جامعه از پادشاهان و وزیران و قاضیان گرفته تا کنیزان و ظریفان. در آن، چهره ایران قرن نهم و اوایل قرن دهم و ارزش های حاکم بر آن نمودار است. فخرالدین، فرزند مولانا حسین کاشفی سبزواری (وفات: 906 و به قولی 910)، همچون پدر، واعظ چیره دست خوش بیانی بوده است. مجالس وعظ او، با چاشنی حکایات و اشعار دلنشین، پرجاذبه بود. وی، پس از فتح هرات به دست شاه طهماسب اول صفوی (حکومت: 930 - 984)، به غرجستان رفت و، در سایه امن محمد سیف الملوک، به گردآوری حکایات پرداخت و لطایف الطوایف را مدون ساخت و به آن پادشاه تقدیم کرد.

سفینه تبریز عنوان نوساخته مجموعه ای خطی است که اجزای آن را صاحبدلی تبریزی گرد آورده و کتابت آن را در ثلث اول قرن هشتم هجری، که از آن به عنوان روزگار اوج حیات فرهنگی تبریز یاد کرده اند، در تبریز به انجام رسانیده و کاتب با عنوان سفینه از آن یاد کرده است. این مجموعه به چند لحاظ – مندرجات؛ قدمت تاریخ کتابت؛ فاضل و پرکار بودن کاتب – اهمیت خاص دارد.

بنا بر گزارش یادگار زریران، پس از آنکه گشتاسب دین زردشت را می پذیرد، ارجاسپ تورانی از او می خواهد که یا این آیین را رها کند و زردشت را از خود براند و یا آماده نبرد شود. پافشاری گشتاسب بر دین خود سرانجام ارجاسب را به جنگ با ایرانیان برمی انگیزد. گشتاسب نیز فرمان بسیج می دهد و سپاهیانی بی شمار به درگاه او گرد می آیند. در بند 28 یادگار زریران نوع جنگ افزارهای سپاهیان ایران به شرح زیر آمده است:بس ایستد (= بسیار باشد) شفره رستمی بس تیردان پر تیر ا بس زره جوشن ا بس زره چهار کرد (چهار تکه، چهار پاره). (یادگار زریران، ص 52)

در بخش «درباره چگونگی گیاهان» متن پهلوی بندهشن، فهرستی از نام میوه ها درج شده است. در بندهشن آمده است که از میوه ها ده گونه اند که بیرون آنها خوردنی است و درون آنها ناخوردنی. از جمله آنهاست میوه ای که نام آن با املای پهلوی    ضبط شده (®TD1, TD2) و تلفظ این نام همواره مورد بحث بوده است.بهار (ص 88) خوانشی از این ضبط ارائه نداده؛ اما در توضیحات پایان کتاب (ص 183)، آن را به صورت s’1 حرف نویسی کرده است.

از بسیاری از اصطلاحات و اسامی زبان های مهم خارجی سرواژه ساخته شده است. این سرواژه ها گاهی از صورت کامل خود شناخته شده تر و رایج ترند و حتی، به جای آن، وارد دیگر زبان ها می شوند. فارسی زبانان برای برخی از این سرواژه ها معادل هایی ساخته اند. در فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز، برای بعضی از سرواژه های علمی معادل هایی ساخته شده است.