روش شناسی علوم انسانی (حوزه و دانشگاه)
سال:1389 | دوره:16 | شماره:63 |تعداد مقالات:7

چکیده فارسی:هدف این مقاله طرح مولفه های اساسی روش شناسی علوم اجتماعی در اسلام است. به این منظور، با بهره گیری از روش اسنادی و در قالب مقایسه تطبیقی، دیدگاه های اندیشمندان غرب (کوهن و پوپر) و مسلمان (چودهاری) مقایسه می شود تا بتوان به چگونگی سلسله مراتب معرفتی، بر اساس جهان بینی اسلامی دست یافت. نتایج تحقیق نشان می دهد که جهان بینی اسلامی ماهیتا توحیدی است؛ در حالی که اندیشه غربی مبانی دوگانه انگارانه دارد. انسان در جهان بینی اسلامی، بر اساس دانش الهی (لوح محفوظ) و با تکیه بر دو جنبه از توانایی های خود، یعنی عقلانیت و خلاقیت، جهان اجتماعی را می سازد. نظریه ای در این مسیر «اسلامی» است که جهان بینی آن را بازبینی و تایید کند. بنابراین، نظریه پردازی، در جهان بینی اسلامی، با تکیه بر سطح جهان بینی انجام و واقعیت جامعه اسلامی، بر اساس نظرهای بنیادین در لوح محفوظ، تبیین و اداره می شود. این مطلب بر خلاف منطق اثباتی و دوگانه انگارانه غرب و به ویژه دیدگاه پوپر است که در آن، پارادایم و فلسفه به واقعیت اجتماعی توجه دارند و تغییر در واقعیت به تغییر پارادایم و فلسفه می انجامد. چکیده عربی: الهدف من هذه المقالة هو طرح الاسس المنهجیة لمعرفة العلوم الاجتماعیة فی الاسلام، لذا تم مقارنة آراء علماء الغرب ک «کوهن و بوبر» بآراء علماء الاسلام (آراء جودهاری)، استعانة بالطریقة الاسنادیة فی قالب المقایسة التطبیقیة، للتمکن من الوصول الی مراتب المعرفة علی اساس الرؤیة الاسلامیة، و کان حاصل البحث أن ماهیة الرؤیة الاسلامیة توحیدیة، علی خلاف الفکر الغربی المبتنی علی الازدواجیة. فالانسان فی الرؤیة الاسلامیة یصنع عالمه علی اساس العلم الالهی (اللوح المحفوظ) من جهة، و استنادا علی قدراته العقلیة و الابتکاریة من جهة اخری، و انما تکون النظریة فی هذا السیاق «اسلامیة» اذا تطابقت مع اسس العقیدة التوحیدیة. و علی هذا الاساس یعتمد التنظیر فی الرؤیة الاسلامیة علی مستوی العقیدة التوحیدیة. و حقیقة المجتمع الاسلامی تتبین و تدار علی اساس المعتقدات المبینة فی اللوح المحفوظ. و هذه المسئلة هی علی خلاف المنطق الاثباتی و الازدواجی الغربی خاصة رؤیة بوبر. ففی رؤیة بوبر العقیدة و الفلسفة تتبع الواقع الاجتماعیة ففی الحقیقة ان تغییر الواقع الاجتماعی یؤدی الی التغییر فی العقیدة و الفلسفة.

چکیده فارسی:رهیافت های گوناگونی در حوزه روش شناسی علوم انسانی ارایه شده است. رهیافت های تجربه گرایی، طبیعت گرایی، رفتارگرایی، تفسیری، ساختارگرایی و پساساختارگرای، گفتمانی، انتقادی، پست مدرنی و فمینیستی در غرب ادبیات غنی دارد. این رهیافت ها، در اغلب کتاب های روش شناسی مطرح و در قالب ارکان سه گانه هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی، محتوای آنها عرضه می شود. با توجه به اهمیت و ضرورت بومی سازی علوم انسانی، در سیاست گذاری علمی کشور، نویسنده در جهت اشاعه فرهنگ بومی سازی، نخست تلقی معتدلی از بومی سازی علوم انسانی ارایه می کند و سپس می کوشد برای رهیافت بومی سازی علوم انسانی نیز، مانند دیگر رهیافت ها، زمینه تدوین اولیه ارکان سه گانه هستی شناسی، معرفت شناسی و روش شناسی را فراهم کند. پس از طرح اولیه چنین زمینه ای و نقادی و آشکار شدن خلاها و ضعف های آن می توان به نظریه غنی شده ای دست یافت که در همه رشته های علوم انسانی کاربردی باشد.   چکیده عربی: لقد قدمت النهوج العدیدة فی مجال المنهجیة فی العلوم الانسانیة: نهوج المذهب الطبیعیة، السلوکیة، الإجباریة، البنیویة و مابعد البنیویة، الحواری؛ الإنتقادی، مابعد الحدیث و النسائیة (نظریة الإهتمام الأکثر بالنساء) لکلها فی الغرب ادب غنی. قطرح هذه النهوج فی معظم الکتب المنهجیة و یتم عرض المحتوی و مفاهیمها فی قالب الأرکان الثلاثة، علم الوجود، نظریة المعرفة و المنهجیة، نظرا إلی أهمیة و ضرورة توطین العلوم الإنسانیة فی تعیین سیاسة البلد العلمیة، یقدم الکاتب فی ا لبدایة تفسیرا إعتدالیا من توطین العلوم الإنسانیة لأجل نشر هذه الثقافة، ثم یحاول أن یوفر أرضیة التدوین الإبتدائی و الأولی للأرکان الثلاثة، علم الوجود، نظریة المعرفة و المنهجیة کالنهوج الأخری و بعد طرحها الأولیة و إنتقاد أصحاب ذوی الرأی منها و إستکشاف نقائص و نقاطها الضعیفة، یمکن الوصول إلی النظریة الغنیة و المتینة التی تصلح للإستفادة منها فی کافة العلوم الإنسانیة.

چکیده فارسی:تاکنون نظریه های گوناگونی در مورد علل تحول نظریه های علمی، از جمله علل تحول اندیشه های اقتصادی ارایه شده است. در این مقاله، با مروری انتقادی بر این نظریه ها نشان می دهیم که هر کدام از این تبیین ها نقاط ضعفی دارد. از سوی دیگر، علوم انسانی، از جمله اقتصاد نیز، با علوم تجربی تفاوت های عمده ای دارد که باید هنگام تبیین علل تحول نظریه های علوم انسانی به آنها توجه کرد. سپس برای نخستین بار در مطالعات اقتصادی موجود درباره تحول اندیشه اقتصادی، با تکیه بر نظریه قدرت - دانش فوکو نشان می دهیم که تحول اندیشه اقتصادی، در قرن های 17 تا 19 میلادی، با تحولات قدرت در جامعه رابطه خاصی داشته است. مهم ترین نتیجه این تبیین اثبات آن است که تحول نظریه اقتصادی و حتی نظریه های کلاسیک، با تحولات اجتماعی، به ویژه ساختار قدرت ارتباط خاصی دارد. چکیده عربی:لقد قدمت النظریات العدیدة حتی الآن حول أسباب تطور و تغییر النظریات العملیة بما فیها أسباب تطور الآراء، الإقتصادیة. نظهر فی هذا المقال بمراجعة إنتقادیة إلی النظریات، أن لکل من هذه التفاسیر نقاط ضعیفة و من ناحیة أخری، العلوم الإنسانیة بما فیها علم الإقتصاد، تختلف أساسا عن العلوم التجربیة و حین تفسیر علل تطور النظریات فی العلوم الإنسانیة، لابد أن تلتفت إلی هذه الفروق. ثم نبین لأول مرة فی الدراسات الإقتصادیة الموجودة حول تطور النظریة الإقتصادیة و مستندا إلی نظریة القدرة - العلم لفوکو - أن تطور النظریة الإقتصادیة فی أثناء القرن السابع عشر إلی القرن التاسع عشر المیلادی، له صلة و علاقة خاصة بالتطورات الإجتماعیة و لاسیما ترکیب القدرة، کما لا تخلو النظریات القدیمة من هذا الموضوع.

چکیده فارسی:ابهام معنایی واژه «پارادایم»، از زمان پیدایش رسمی این اصطلاح، و گسترش آن در حوزه های گوناگون دانش و ورود نامناسب آن در جامعه علمی ایران، مانند مفاهیم بسیار دیگری، زمینه بدفهمی این واژه را در جامعه علمی ایران پدید آورده، تفسیرها و کاربردهای سلیقه ای بسیاری را از این اصطلاح رایج کرده است. در این نوشته کوشیده ایم به بازشناسی کاربردهای گوناگون این اصطلاح و تنقیح مفهومی، معناشناختی و ماهیت شناختی آن، در فلسفه علم بپردازیم و در نهایت، ضمن آسیب شناسی این تعریف ها، تعریفی بایسته از این اصطلاح به دست آوریم که به گمان ما بهتر می تواند کارآیی آن را نشان دهد. چکیده عربی:ان الابهام فی معنی عبارة «بارادایم» بدأ من حین نشوء هذا المصطلح رسمیا، و اتساعه فی مجالات العلوم المختلفة و استعماله الخاطئ فی المجمع العلمی الایرانی، کما فی کثیر من المفاهیم الاخری، أدی الی الفهم الخاطئ لهذا المصطلح فی المجمع العلمی الایرانی، کما ادی الی استعمالات و تفاسیر ذوقیة کثیرة أیضا. و کان سعینا فی هذه المقالة معرفة الاستعمالات المختلفة لهذا المصطلح و تنقیح مفهومه و معرفة معناه و ماهیته فی فلسفة العلم، و بالنتیجة بعدمعرفة سلبیات هذه الاستعمالات، طرحنا تعریفا مناسبا لهذا المصطلح، فهو بحسب اعتقادنا یعطی صورة افضل لاستعماله.

چکیده فارسی:تحلیل محتوا، یک روش تحقیق علمی و از پر کاربردترین و محبوب ترین روش های تحقیق در علوم اجتماعی، رفتاری و انسانی است. بررسی کتاب های درسی، به دلایلی همچون شناسایی نقاط قوت و ضعف ضروری است. این بررسی روش های گوناگونی دارد که تحلیل محتوا یکی از آنهاست. برای تحلیل محتوای کتاب های درسی اغلب، از دو گروه روش استفاده می شود: ابزارهای فهرستی (چک لیست ها) و فرمول های خوانایی.این مقاله می کوشد چند روش متداول فرمول های خوانایی را همراه ویژگی ها و کاربرد آن تبیین کند. میزان خوانایی یا سطح خوانش، در فهم مطالب کتاب تاثیر بسیاری دارد. از فرمول های ریاضی گوناگونی می توان برای تعیین میزان خوانایی کتاب ها استفاده کرد. این فرمول ها، درجه پیچیدگی زبانی متن کتاب را مشخص می کند. مهم ترین نتایج نشان می دهد که به کمک فرمول های خوانایی می توان مواردی همچون سطح کلاسی، سطح سنی، سطح آموزشی و سبک توصیفی کتاب های درسی را تعیین کرد؛ البته باید هر کدام از فرمول ها برای متن های فارسی بومی شود تا نتایج اعتبار بیشتری داشته باشد. چکیده عربی:یعتبر تحلیل المحتوی، أسلوب الدراسة العلمی الذی یتمیز بمیزات خاصة، هذا الأسلوب، الیوم أصبح من أکثر أسالیب الدراسة إستخداما و حبا فی العلوم الإجتماعیة، السلوکیة و العلوم الإنسانیة. یجب إستعراض و دراسة الکتب المدرسیة لأسباب عدیدة بما فیها التعرف علی النقاط القویة و الضعیفة. یمکن أن یتم هذا الإستعراض بطرق متعددة، منها تحلیل المحتوی. و یستفاد غالبا من أسلوب الأدوات الفهرسیة و صیغ القرائة لتحلیل محتویات الکتب المدرسیة.تحاول هذه المقالة أن تبین عدة أسالیب متداولة من صیغ القرائة مشفوعا بمیزات و إستعمالها. کمیة القرائة أو مستوی القرائة تلعب دورا مهما فی فهم محتویات الکتب. یمکن أن تستخدم الصیغ الریاضیة العدیدة لتحدید مقدار قرائة الکتب هذه الصیغ، تبین مستوی التعقید اللغوی فی متن الکتاب، یظهر أهم النتائج أن یمکن تمییز المستوی الصفی، المستوی العمری، المستوی التعلیمی والأسلوب الوصفی للکتب الدراسیة، مستفیدا من صیغ القرائة و للحصول علی النتائج الأکثر إئتمانا، بالطبع لابد أن یتم توطین کل من هذه الصیغ للمتون الفارسیة.

چکیده فارسی:یکی از ویژگی های تحقیقات علوم انسانی، در این دوران، توجه به روش های تحقیق کیفی است که به لحاظ تعمق در پیچیدگی واقعیت، کارآمدی خود را در عمل نشان داده است. راهبرد دیرینه شناسی، در رویکردی پساساختار گرایانه، بدون مفروض گرفتن اینکه روابطی پیشاپیش تعیین شده باشد، شبکه مناسباتی را می کاود که در شکل گیری مفاهیم، به شیوه عملی نقش ایفا می کند. این روش، در واقع تحلیلی تاریخی است که چارچوبی جدید برای مطالعات علوم انسانی فراهم می کند. این قرائت متفاوت از تفسیر تاریخی متضمن پیچیدگی و دقت روش شناسانه ای است که می کوشد کارکردهای کلان فلسفی را در چارچوب های نهادی و اجرایی، به جزییات زندگی تجربی مربوط سازد. هدف این مقاله معرفی این راهبرد به شیوه ای است که در تحقیقات علوم انسانی موثر و کاربردی باشد. راهبرد دیرینه شناسانه که در دیدگاهی تکثرگرایانه، ضمن کاوش در ناخودآگاه تاریخی، در کشف ابعاد گوناگون و متفاوت شکل گیری واقعیت می کوشد، از چهار جنبه اساسی بررسی می شود. بخش اول با عنوان «شکل گیری موضوع»، متغیرهای دخیل در این قسمت را در سه زیر گروه مطرح می کند. سپس شیوه های تثبیت این موضوعات، در نهادها و سازمان ها، ذیل عنوان «شکل گیری قطعیت سبک های بیانی» بررسی می شود. در بخش سوم، چگونگی شکل گیری مفاهیم مربوط به هر حوزه تحلیل می شود. بخش پایانی، با عنوان «شکل گیری راهبردها»، با فرض اینکه هیچ محدوده ای نفوذناپذیر نیست، راه های ایجاد شکاف و شرایط تغییر در موضوع مورد نظر را بررسی می کند. نتیجه این مقاله ضمن توضیح دقیق این راهبرد برای استفاده در پژوهش ها، دستیابی به سطحی چندبعدی از تفکر است که هم می تواند زمینه ساز پرورش خلاقیت قرار گیرد و هم با ارایه آرشیوی از پاسخ های مناسب، کارآیی تحقیقات این حوزه را دوچندان می کند. چکیده عربی:من میزات دراسات العلوم الإنسانیة فی هذا العصر تعتبر العنایة بالأسالیب الدراسیة الکیفیة التی قد أظهرت فاعلیتها فی العلم من حیث التعمق من تعقید الواقعیة.إستراتیجی البلیونتولوجیا فی نهج و إنتباه ما بعد البنیویة، دون إفتراض تحدید الإتصالات و العلاقات من قبل، یبحث عن شبکة الصلات و الروابط التی تلعب دورا مهما فی تألیف المفاهیم بصورة عملیة. یعتبر هذا الأسلوب فی الحقیقة، تحلیلا تاریخیا بحیث یوفر إطارا جدیدا لدراسات العلوم الإنسانیة و لکن هذه القرائة المختلفة بالنسبة إلی التبیین التاریخی تتضمن التعقید و الدقة المنهجیة التی تحاول أن توتبط نتاجات الفلسفة الضخمة فی الإطارات التنفیذیة و البنیویة بتفاصیل الحیاة التجربیة. إن غایة هذه المقالة تعریف هذا الإستراتیجی بحیث یعتبر صالحا للإستخدام و التأثیر فی دراسات العلوم الإنسانیة. إن إستراتیجی البلیونتولوجیا فی رؤیة ذی الکثرة، إضافة إلی البحث فی فاقد الوعی التاریخی، یسعی لإستکشاف الأبعاد العدیدة و المختلفة من تألیف و تشکیل الواقعیة التی تتم دراستها فی أربع نواحی، القسم الاول یطرح المتغیرات المؤثرة فی هذا القسم فی ثلاث مجموعات فرعیة تحت عنوان «شروط تشکیل الموضوع» ثم یتطرق إلی أسالیب إستقرار هذه الموضوعات فی المؤسسات و المنظمات تحت عنوان «تشکیل الأسالیب البیانیة و الکلامیة و مقدار قطعها و فی القسم الثالث یحلل کیفیة تشکیل المفاهیم المرتبطة بکافة المجالات و فی النهایة یناقشل سبل ایجاد و إنشاء ثلمة و فراغ و شروط التغییر فی الموضوع مفترضا لایوجد أی نطاق و إطار غیر قابل النفوذ إطلاقا.تحاول نتیجة هذا المقال الوصول إلی مستوی الفکرة ذی الأبعاد الذی یستطیع أن یوفر أرضیة التربیة و التنمیة و الإبداع لأجل الإستفادة فی الدراسات کما بإمکانه أن یضاعف نتائج الدراسات مضاعفة فی هذا المجال عبر تقدیم محفوظات و أرشیف من الإجابات اللائقة.

چکیده فارسی:اولویت گذاری پژوهش و فناوری، بخشی از فرآیند تدوین استراتژی علم و فناوری است که در آن، با هدف ارتقای جایگاه کشور، از حیث شاخص های توسعه علم و فناوری، دستیابی به اهداف کلان ملی، ایجاد مزیت های رقابتی جدید یا استفاده از فرصت ها و مزیت های موجود در رقابت های بین المللی، حوزه های تمرکز (اولویت ها) شناسایی و تعیین می شود. در سال های اخیر، چگونگی و روش تعیین اولویت های تحقیقاتی و فناوری و انتخاب حوزه های تمرکز برای سرمایه گذاری، از دغدغه های مشترک تدوین کنندگان استراتژی علم و فناوری بیشتر کشورها بوده است. طراحی الگویی برای اولویت گذاری پژوهش و فناوری برای ایران، در جایگاه کشوری در حال توسعه، برای انتخاب بهینه حوزه های تمرکز اهمیت فراوانی دارد. در مقاله حاضر، با استفاده از دانش انباشته شده کشور، در حوزه تدوین استراتژی علم و فناوری و با بهره گیری از نظرهای خبرگان این حوزه و با نگاهی به تجربه های دیگر کشورها، الگویی برای تعیین اولویت های پژوهش و فناوری در کشور پیشنهاد شده است. این الگو هم به حوزه های جدید علم و فناوری و هم به مسایل و چالش های جاری کشور، در تعیین اولویت های پژوهش و فناوری توجه کرده است. چکیده عربی:وضع الأولویة فی التحقیق و التقنیة، جزء من عملیة تدوین إستراتیجی العلم و التکنولوجیا و یتم التحدید و التعرف علی مراکز التمرکز و المرکزیة (أو الأولویات) لأجل تقدم مکانة البلد من جهة مؤشرات تنمیة العلم و التقنیة و الوصول إلی الأهداف الوطنیة العامة و إنشاء مزایا تنافسیة جدیدة أو بهدف الإستفادة من الفرص و المزایا المتوفرة فی صعید المنافسة الدولیة. فی غضون السنوات الأخیرة تعد کیفیة و أسلوب تحدید الأولویات الدراسیة و التکنولوجیا و إختیار مراکز التمرکز للإستثمار والتمویل (تعد) من الإهتمامات و التشویشات المشترکة لواضعی إستراتیجی العلم و التکنولوجیا فی معظم البلدان و الدول کما یعتبر تدوین و تخطیط منهج و نموذج لتحدید أولویة التحقیق و التکنولوجیا لایران کدولة نامیة و لأجل إختیار أفضل مراکز التمرکز، (یعتبر) ذا أهمیة وافرة. فی هذا المقال یقترح نموذج لتحدید أولویات التحقیق و التقنیة فی إیران مستفیدا من معلومات البلد المکدسة فی مجال تدوین إستراتیجی العلم و التکنولوجیا و بالإستفادة من آراء الخبراء و الأخصائیین و تجارب الدول الأخری فی هذا المجال. لقد صمم هذا النموذج بحیث یعتنی بمجالات العلم الجدیدة و التقنیة کما یلتفت فی تحدید أولویات التحقیق و التقنیة إلی قضایا و تحدیات البلد الراهنة.