علوم حدیث
سال:1385 | دوره:11 | شماره:4 (42) |تعداد مقالات:11

وجود باطن برای قرآن، مورد اتفاق است و روایات فراوان از آن خبر داده است. اما در چیستی باطن قرآن اختلاف است و دانشمندان، تعریف های بسیاری مختلفی برای آن بیان کرده اند. در این مقاله مشخصات روایی باطن قرآن بیان شده و با توجه به آن، مشخصات شماری از احتمالات و تعاریف دانشمندان گذشته و متاخر بررسی و تعریف جدیدی ارایه و از مطالب مقاله نتیجه گیری می شود که تمام آیات قرآن دارای باطن است و باطن قرآن، معانی و مصادیقی است که از آیات اراده شده اند، ولی دلالت آیات بر آن معانی و انطباقشان بر آن مصادیق، آشکار نیست؛ بخشی و مرتبه ای از ـ آن که فراتر از دلالت عرفی آیات است ـ ویژه راسخان در علم (پیامبر و امامان معصوم علیهم السلام) است.

نخستین بار جان ونزبرو در کتاب مطالعات قرآنیاش کوشید اثبات کند که تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس یا همان تفسیر منسوب به ابن عباس، نه حاوی آرای اصیل ابن عباس است و نه تدوین یافته فیروزآبادی در قرن نهم هجری. وی این اثر را همان تفسیر کلبی (م 146ق) دانست که به گمان وی در اواخر قرن دوم هجری تدوین یافته است. بعدها شاگرد وی، اندرو ریپین با بررسی نسخ خطی موجود از این اثر، نشان داد که این کتاب در واقع چیزی جز تفسیر الواضح نوشته دینوری در اواخر قرن سوم یا اوایل قرن چهارم نیست که البته با تفسیر کلبی نیز نسبت یا رابطه ای هم دارد. مولف مقاله حاضر می کوشد اولا با بررسی روش ریپین در تاریخ گذاری این متن، شیوه وی در عدم اعتماد بر اساتید تفسیر و تکیه صرف بر تحلیل ادبی متن را بیازماید. ثانیا نشان دهد برخلاف نتیجه گیری ریپین، مولف این اثر (الواضح یا همان تفسیر ابن عباس) عبداله بن المبارک الدینوری است، نه عبداله بن محمد بن وهب الدینوری (م 308ق). با این حال مولف استنتاج ریپین در تاریخ گذاری اصل تفسیر الواضح یا همان تفسیر ابن عباس و انتساب آن به اواخر قرن سوم هجری را درست می شمارد

تفسیر نعمانی رساله ای است در علوم قرآنی، با نگاه شیعی که به قرون متقدم تاریخ شیعه بازمی گردد و برخی آن را منسوب به امیرالمومنین علیه السلام دانسته اند. در این رساله ـ که دارای حدود شصت مبحث است ـ افزون بر موضوعاتی چون ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه، تنزیل و تاویل، به مباحثی همچون رد بر ثنویان و زندیقان، رد بر جبرگرایان و رد بر قایلان به قیاس و اجتهاد نیز پرداخته شده است. این رساله شباهت فراوانی با مقدمه تفسیر علی بن ابراهیم قمی و نیز رساله ای از سعد بن عبداله اشعری دارد که علامه مجلسی بخش هایی از آن را در بحارالانوار آورده است. در این مقاله، برخی از زوایای مورد ابهام این رساله، از جمله هویت مولف و منابع مورد استفاده آن مورد کاوش قرار می گیرد.

هدف این نوشتار بررسی زمان خواب قیلوله از منظر روایات است. نویسنده، ضمن بررسی روایات وارد شده درباره این خواب، بر پایه شواهد لغوی و فرهنگ عربی ـ جغرافیایی، زمان این خواب را بعد از ظهر می داند.

دعای شریف و نامدار کمیل، از برجسته ترین دعاهای شناخته شده و رایج در میان شیعیان و دربردارنده بخشی از مناجات ها و نیایش های عارفانه امام علی علیه السلام است که از سوی آن حضرت، املا و به دست صحابی ارجمندش، «کمیل بن زیاد نخعی» نگاشته شده است. در عین حال، این دعا نیز در روند عمومی نقل حدیث و فراز و نشیب هایی که بر سر راه آن بوده، از برخی آسیب ها در امان نمانده است و به نوعی، «حدیث معلل» شده است. این مقاله در صدد است با پرداختن به فقره ای از دعای یاد شده، نارسایی منعکس در آن و نیز راهکار برون رفت از آن را بررسی کند.

در حجیت حدیث، چند مبنا متصور است: 1. ضرورت عقلی، 2. تعبد محض، 3. سیره عقلا، 4. توسعه تعبدی سیره. تا مبانی دیگر قابل اثبات باشند، جایی برای مبنای ضرورت عقلی نخواهد بود؛ لیکن نشانه های محکم و غیر قابل اغماض برای هر یک از دو چشم انداز تعبد و ارتکاز عقلایی مقتضی شد که برخی حجیت خبر را تماما بر یکی از این دو مبنا توجیه نمایند؛ لیکن وجود برخی گره ها و مشکلات نظری در گونه ها و حالات مختلف احادیثی که پیوسته فقیهان و محدثان، با تکیه بر وجدان علمی بیدار و متاثر از وضوح و ارتکاز شرعی، عقلایی خویش، بدان ها عمل می نمودند، می طلبید که کاوش و مهندسی نوی در مبنای حجیت خبر انجام گیرد. این پژوهش با دستیابی به نظریه «توسعه تعبدی سیره عقلا در حجیت خبر» در پی طرح و اثبات آن است. مباحثی چون: دلایل اثباتی این نظریه، گستره توسعه تعبدی سیره، آثار و فواید شگرف این نظریه در مباحث دانش اصول، فقه و جایگاه آن در دیگر عرصه های فقه الحدیث؛ و جایگاه عقلی، اصولی توسعه تعبدی سیره و برخی دیگر از مباحث مربوط به ماهیت و ابعاد نظریه، در دو فصل، دلالت سیره عقلا بر حجیت خبر و تعبد به توسعه سیره در حجیت احادیث، تبیین می گردد.

در نیمه دوم سده یازدهم، در پی رویکرد گسترده به حدیث، شروح متعددی بر کتاب الکافی نگاشته شد. بررسی جایگاه علمی این شروح و نیز تبیین چگونگی فهم و استخراج قواعد فقه الحدیثی آنها یک ضرورت تحقیقی است که گام های ما را برای پیمودن ادامه مسیر استوار می سازد. «شرح ملا صالح مازندرانی بر اصول و روضه الکافی» از جمله این شروح است. محور اعتبار احادیث در این شرح ـ که غالب آن احادیث در احادیث اصولی است ـ متن حدیث است. نگاه جامع به احادیث و بررسی های ادبی از شاخصه های مهم آن است. رویکرد شارح، در شرح احادیث، عقلی ـ نقلی است که جنبه عقلی این رویکرد پررنگ تر است و در مجموع، شرح او را جامعیت بخشیده است و آن را به یکی از معدود شروح شاخص و ممتاز الکافی مبدل ساخته است.

سبک های متعدد و متنوع کتاب های حدیثی، دسترنج زحمات و نبوغ بسیاری از علما و محدثان در بستر تاریخ است. گوناگونی سبک ها، تحقیق و تتبع را برای محققان هموار کرده است. بسیاری از نوآوران برای خدمت به محققان و حتی خوانندگان عمومی به ابداع گونه های جدید و متفاوت با نگارش های سابق پرداخته اند. مقاله حاضر به بررسی طلوع و غروب شیوه های نگارشی حدیث در بستر تاریخ پرداخته است. این پژوهش در دو حوزه حدیثی شیعه و اهل سنت به صورت جداگانه انجام شده است.

کتاب عیون المعجزات از آثاری است که در ادامه تلاش برخی از امامیه برای اثبات امامت ائمه علیهم السلام، از راه معجزات،در اوایل قرن پنجم هجری نگاشته شده است. این اثر به علل مختلفی همچون مضامین روایات آن و نیز شخصیت غیر معروف نویسنده تا قرن دوازدهم مورد بی توجهی محافل امامیه قرار گرفته بود؛ اما در این قرن و با رشد اخباری گری و توجه عامیانه اخباریان به این نوع رویکرد، این کتاب به سرعت جای خود را در مجامع اخباری و در کتاب هایی همچون بحارالانوار علامه مجلسی، اثبات الهداة شیخ حر عاملی و مدینة المعاجز سید هاشم بحرانی باز کرده و پس از آن به سرعت، به رشد جایگاه خود ادامه داد؛ به گونه ای که نویسنده خود را ـ که شخصیتی مجهول بوده ـ به مقام فقیه و جلیل القدر ارتقا داد. بررسی این اثر، علاوه بر کمک به شناخت برخی از باورهای عامیانه در مورد ائمه علیهم السلام در قرن پنجم، می تواند در آگاهی از برخی از جریانات امامیه در مناطق دور از مراکز تشیع مفید افتد. همچنین، بررسی اسناد و منابع این اثر ـ که بی بهره از آثار بزرگان مکتب قم، همانند شیخ صدوق و مکتب بغداد، همانند شیخ مفید رحمه اله است ـ می تواند این نکته را به اثبات برساند که جریانی که نویسنده این کتاب نماینده آن است، جریان سومی در امامیه بوده که مسیری جدا از مکتب نقل گرای قم و عقل گرای بغداد را برگزیده است.