علوم حدیث
سال:1388 | دوره:14 | شماره:3 (53) |تعداد مقالات:15

حجیت «حدیث» یا «سنت»، به عنوان دومین منبع دین، نزد مسلمانان، جای تردید ندارد و بجز فرقه ای اندک در گذشته و حال - که آن را انکار کردند و می کنند - جمهور مسلمانان، با تمامی اختلاف دیدگاه ها، بر این حجیت، اتفاق نظر دارند.آنچه در این جا موضوع سخن است، نه از اصل حجیت، که دایره، قلمرو و گستره حجیت است و برای کاوش درست این مساله، نخست باید میان حجیت ثبوتی حدیث (سنت) و حجیت اثباتی آن، تفکیک قایل شد و جلوی برخی از خلط ها و مغالطه ها را گرفت.

روایاتی که فضیلت زیارت امام حسین (ع) را بیان داشته اند، هرچند در بیان ثواب با هم متفاوت اند، اما در یک نقطه اشتراک دارند و آن، این که آن را برتر از حج و یا عمره دانسته اند، و برخی از آنها ثواب چندین حج را برای زیارت امام حسین (ع) برشمرده اند. در این نوشتار، پس از بیان برخی از این روایات، به چرایی این برتری پرداخته شده است.

در این نوشتار، بحث بر سر صحت زیارت عاشوراست و از دو روش بررسی وثاقت راویان و بررسی صحت اسناد، برای این منظور استفاده شده است. در روش اول، با بررسی روایات المصباح شیخ طوسی، حکم به صحت این روایات شده و در روش دوم نیز همدستی راویان در ساختن متنی واحد، به دلایل مختلف، منتفی دانسته شده است.

در نوشتار حاضر، ضمن بررسی لغوی و مطالعه کاربردهای قرآنی و روایی مفهوم «راسخان در علم»، بر دو وجه ایجابی و سلبی در این مفهوم تاکید شده است. رسوخ در علم، بر اساس وجه ایجابی، به معنای ژرف اندیشی و اتقان دانش و آگاهی است که در ابعاد مختلف فهم آیات نقش دارد، اما بر اساس وجه سلبی از رسوخ در علم، معنای پایبندی به علم و یقین و پرهیز از تزلزل فکری و تردید و تعدی به عرصه های ناپیمودنی در شناخت حقایقی چون کنه ذات الهی به ذهن می آید. این تفکیک در تفسیر آیه هفتم سوره آل عمران که دو قول عطف و استیناف در آن به نزاع سختی انجامیده و مساله تاویل متشابهات و عالمان به تاویل را دامن زده است نقش مهمی داشته و روایات گوناگون در تفسیر آیه و پیرو آن، تفاسیری را که دو وجه ساختاری و معنایی برای آیه درنظر گرفته اند، تایید می کند. در حوزه مصادیق راسخان در علم نیز این دو گونگی معنایی موثر خواهد بود.

با مسلم بودن اصل عدم جواز تنبیه بدنی اطفال، این عمل به حکم دلایل شرعی در سه صورت جایز است که عبارت اند از: 1. ولی نسبت به فرزند، 2. ولی نسبت به یتیمی که تحت سرپرستی اوست، 3. معلم نسبت به شاگرد. و در هر مورد، محدودیت هایی وجود دارد که از جمله مهم ترین آنها، رعایت هدف تادیب و تربیت و پرهیز از انگیزه های نفسانی، مانند غضب است که در صورت انجام این عمل با هدفی غیر از تادیب و تربیت، تنبیه کننده مرتکب عمل حرام شده و قابل مجازات تعزیری است.علاوه بر این محدودیت، محدودیت سنی هم مطرح است و آن، این که کودک در سنی باشد که این عمل بر روی او اثر تربیتی داشته باشد و اگر در سنینی باشد که قدرت تشخیص او کامل نشده، تنبیه بدنی با هدف تربیتی صورت نمی گیرد و از این رو، حرام خواهد بود و اما نسبت به معلم نیز این محدودیت مطرح است که حداکثر تنبیه بدنی مجاز از سوی او به مقدار سه ضربه است و بیشتر از آن، جایز نیست. با توجه به این که تنبیه بدنی مجاز، فقط با هدف تادیب و تربیت است، این مساله شکل، نحوه و دفعات را نیز با محدویت مواجه کرده، چنان که در این خصوص رعایت شرایط ویژه هم الزامی است.

با آن که اعتقاد به رجعت از باورهای مورد اتفاق شیعیان به شمار می آید، درباره جزئیات آن، سخن بسیار است. در این میان، از خروج «دابه الارض» می توان یاد نمود که قرآن کریم، آن را مطرح فرموده و در متن برخی از احادیث شیعه بر امیرمومنان علی (ع) منطبق گردیده است. این مقاله ضمن بررسی و نقد سند و دلالت این گونه روایات، کوشیده است که مستندات حدیثی در تطبیق یاد شده را مورد تامل قرار دهد.

ضرورت حل تعارض در روایات منقول از معصومان (ع) با توجه به نقش آن در شبهه زدایی و پیراستن دین از شائبه نقص و ناکارآمدی، گروهی از عالمان را بر آن داشته است که در آثار خود، ذیل مباحث فقه الحدیثی یا به صورت مستقل، از شیوه های حل تعارض سخن به میان آورند. علامه محمدباقر مجلسی، ضمن توضیحات فقه الحدیثی خود، ذیل بعضی از روایات بحارالانوار به تعارض اخبار و راه های حل آن پرداخته است. او در تعارض بدوی اخبار، بیشتر می کوشد از طرق متعدد به جمع مفاد و مضمون روایات «مختلف» بپردازد که حمل لفظ بر مجاز، تخصیص عام، اختلاف سطح مخاطبان معصومان (ع)، حمل مطلق بر مقید، تبیین مجمل، قول به توسعه معنایی، احتمال وقوع تصحیف و تحریف از طرف راویان، حمل بر اختلاف زمان، حمل بر موارد نادر، حمل بر استحباب، جواز و اضطرار، حمل بر تقیه و تاویلات مبتنی بر سایر روایات از جمله مهم ترین این روش هاست. احتیاط و دقت فراوان مجلسی در پرهیز از طرح و رد روایات و اهتمام شایان او به جمع روایات متعارض وی را بر آن داشته است تا در این راه، از ارائه احتمالات گوناگون دریغ نورزد، حتی اگر در مواردی، خود از عهده تقویت آنها با دلایل قابل اعتنا برنیاید. گرایش او در حل تعارض اخبار به علاج ثبوتی و علاج اثباتی، در کنار یکدیگر است، به این معنا که گاه، احتمالاتی را با استناد به دلایل علمی و قابل قبول مطرح کرده و گاه، فقط با طرح احتمالات غیر مدلل، از دیدگاه خود، تعارض اخبار را حل کرده است.

تفسیر الدرالمنثور سیوطی از تفاسیر ماثور اهل تسنن در قرن دهم هجری است که تفسیر آیات را به صورت نقل روایی ذیل آنها ذکر کرده و به سبب عدم اظهار نظر مفسر درباره روایات آن، چنین برداشت می شود که این اخبار مورد تایید او بوده است، لکن در این تفسیر، گاهی اسراییلیات و روایاتی نامقبول به چشم می خورد و مفسر تنها در موارد معدودی در قوت یا عدم قوت حدیث نظر داده است.سیوطی این تفسیر را از راویان گوناگون، از جمله امیرالمومنین علی (ع) نقل کرده است. در این پژوهش، بررسی روایات منقول از آن حضرت مورد توجه بوده تا ببینیم چه میزان از روایات منقول از آن حضرت ناپذیرفتنی و مردود است.

هشام بن حکم - که از اصحاب امام صادق (ع) و پایه گذاران علم کلام به شمار می رود، به خاطر روایاتی که به وی منسوب است، از سوی برخی به تجسیم و تشبیه خداوند تعالی به مخلوقات متهم شده است.در این پژوهش، هشام بن حکم از منظر تاریخی معرفی خواهد شد و پس از بیان دیدگاه رجالیان درباره وی، با بررسی سندی و دلالی روایات یاد شده، و نیز دلایل و قراین دیگر، همچون مدایح امامان معصوم (ع)، به اثبات نادرستی این اتهام پرداخته می شود.

نهج البلاغه یکی از کتب مهم حوزه معارف اسلامی است که سیدرضی، نویسنده آن، برخی از کلمات حضرت علی (ع) را در آن جمع آوری کرده است. این کتاب - که از زمان نگارش آن تاکنون مورد توجه قرار داشته - با کاستی هایی نیز روبه روست که آورده شدن برخی از کلام ها به صورت تقطیع شده در این کتاب، یکی از آنهاست. در این مقاله به معرفی نامه ای از حضرت علی (ع) - که قسمت هایی از آن به صورت قطعه قطعه در نهج البلاغه آمده است - پرداخته شده و پس از شناسایی قطعه های آورده شده در نهج البلاغه، به برخی از پیامدهای این تقطیع اشاره شده است.

مساله امکان غیبت امام عصر (ع) و پیشگویی این غیبت توسط دیگر حجج الهی از جمله شبهاتی است که در عصر حاضر، از جانب مخالفان مطرح شده است. آنان با زیر سوال بردن صحت اسناد روایات غیبت، بر طبق مبانی شیعیان، مساله غیبت امام دوازدهم را ساخته اندیشه عالمان شیعی و محدثانی چون نعمانی و شیخ مفید می دانند.برای پاسخ گویی به این گونه شبهات، روایات معصومان مورد پژوهش قرار گرفت و روشن شد که صدور روایات صحیح در مساله غیبت از سده اول تا سوم به گونه های مختلف نشانگر پیشگویی های معصومان است. البته در قرن اول، روایات معدودی به صورت اجمالی برای افراد ویژه ای بیان شده که نشان از اسرار بودن آن دارد، ولی در قرن دوم گسترش یافته که نشانگر شیوع این روایات است.با بررسی اسناد روایات غیبت، می توان، به ضرس قاطع، به پیشگویی غیبت، سال ها پیش از وقوع آن اطمینان داشت و روایات صحیح آن را برای قائم آل محمد اثبات کرده اند.

یکی از آثار مفقود اهل سنت در زمینه زندگانی ائمه - که منابع شیعی از آن استفاده کرده اند - کتاب الخصائص العلویه نطنزی، دانشمند سنی قرن ششم هجری است. این کتاب هرچند اینک باقی نمانده، اما معاصران نطنزی، مانند ابن شهر آشوب، از آن بهره برده اند. معرفی این نویسنده کمتر شناخته شده و بررسی جایگاه نوشته وی در منابع بعدی و بیان دیدگاه های نویسنده آن که نزدیک به دیدگاه های شیعی است - در این نوشته پی گیری شده است.