کتابداری و اطلاع رسانی
سال:1390 | دوره:14 | شماره:1 (مسلسل 53) |تعداد مقالات:15

کتابخانه ها در سراسر تاریخ همواره به دلیل برآورده کردن نیازها، با نامها و شکل های متفاوتی در صحنه اجتماعات بشری حضور داشته اند. این ادعا به عنوان اولین اصل پایدار در حوزه کتابداری مشهور بوده است. بر اساس این اصل، کتابخانه زاده جامعه است. آنچه این اصل برآن تاکید دارد، این است که سرنوشت کتابخانه ها همواره به سرنوشت جامعه وابسته بوده است. عصاره معرفت و فرهنگ جامعه را درخود جای داده و به نشر آن نیز پرداخته است. مکان هایی که کتابخانه ها در طی تاریخ خود در آن استقرار یافته اند، افزون بر دو نقش ذکر شده، بسته به نوع کسانی که به منابع موجود در آنها دسترسی داشته اند، کارکردهای دیگری نیز برای خود تعریف کرده اند.

هدف این پژوهش، بررسی همخوانی میان الگوی ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی با فهرست های رایانه ای کنونی از رویکردی کاربرگراست. در این راستا، دیدگاه کاربران بالقوه فهرست های رایانه ای نسبت به موجودیت های مختلف الگو و خانواده های کتابشناختی، بررسی شد. بدین منظور، خانواده کتابشناختی شاهنامه فردوسی به منزله نمونه انتخاب شد و یک مجموعه 40 کارتی در پیوند با این خانواده در اختیار یک گروه 30 نفری از افراد صاحب نظر و متخصص در حوزه شاهنامه پژوهی قرار گرفت. طی نشست های صورت گرفته با این افراد، نگاه و دسته بندی کلی آنها نسبت به خانواده کتابشناختی، همخوانی دیدگاه آنها با موجودیت های الگوی ملزومات کارکردی و اولویت بندی آنها روی موجودیت های مختلف الگو در پیوند با یک نیاز خاص، بررسی گردید. در پیوند با خانواده کتابشناختی شاهنامه، 11 خوشه توسط مصاحبه شوندگان شناسایی گردید. نتایج حاکی از آن است که با توجه به موجودیت های الگو، و در پیوند با دسته بندی اعضای خانواده کتابشناختی به صورت کلی، رویکرد کاربران بالقوه رویکردی از بالا به پایین است و آنها در مواجهه با اعضای خانواده کتابشناختی، ابتدا اثر اصلی، سپس بیانها، قالبها و در نهایت مدرکها را شناسایی می کنند. این در حالی است که در پیوند با یک نیاز اطلاعاتی خاص، کاربران رویکردی پایین به بالا داشته و ابتدا مدرک جایگزین، و سپس قالب جایگزین از سوی آنها انتخاب شده و در صورت نبود موارد پیش گفته، به بیانها و اثرهای دیگر مراجعه می کنند. از دستاوردهای این پژوهش، ایجاد زمینه لازم جهت پیشنهاد درخت واره ای برای خانواده کتابشناختی شاهنامه و نیز ارائه الگویی مفهومی در زمینه پیاده سازی دستاوردهای این پژوهش در فهرست های رایانه ای بوده است.

معماری داخلی، مجموعه دانش، فن و هنری است که با عناصر وابسته و مرتبط از قبیل فرم، رنگ، بافت و ... سعی در بهینه سازی فضاها و دستیابی به کارایی و کارکرد مناسب در کنار زیبایی معانی و معناها دارد. هدف معماری داخلی، بهبود عملکرد فیزیکی و روانی فضا برای راحت سازی زندگی در آن است. رنگها می توانند به شیوه های مختلف، تاثیرهایی بنیادین در زندگی بر جای گذارند و هر کدام به سبب ویژگی های شیمیایی و روانشناسانه ای که دارا هستند، منبع مهمی از انرژی، به شمار می روند. انتخاب رنگ در معماری داخلی رویکردهای مختلفی را در طراحی ایجاد می کند و بیشتر از هر عامل مستقل دیگری می تواند فضای کسالت بار و یکنواخت محیط داخل را به مکانی دلنشین و روح بخش مبدل سازد. با توجه به رسالت اصلی یک کتابخانه که ایجاد شرایطی مطلوب برای ترغیب افراد به علم آموزی است، این مقاله بر آن است تا با استفاده از روش تحقیق پیمایشی - تحلیلی و از طریق چک لیست محقق ساخته و بر اساس مشاهده مستقیم، رنگهای به کار رفته در فضاهای داخلی 20 کتابخانه دانشگاهی و تاثیر آنها را بر استفاده کنندگان کتابخانه ها، بر اساس روانشناسی رنگها بررسی کند. نتایج نشان می دهد، اگر رنگ تجهیزات را از رنگهای به کار رفته در فضا جدا در نظر بگیریم، «سفید» بیشترین رنگ به کار رفته در کتابخانه هاست و پس از آن، «کرم» بیشترین تکرار را داشته است که این دو رنگ جزء رنگهای خنثی می باشند. با توجه به تحلیل روانشناسان، استفاده از رنگهای خنثی برای رنگ آمیزی فضای داخلی کتابخانه ها که به تمرکز بیشتر نیاز دارند، بهترین انتخاب است.

پیش فرض های معرفت شناختی، امور مفروضی هستند که به صورتی کم و بیش آگاهانه یا ناآگاهانه و اعم از این که پژوهشگران و استفاده کنندگان از نتایج پژوهشها، نسبت به آنها آگاه باشند یا نباشند، در ورای فعالیت های نظری و عملی حضور دارند و حتی بدیهی فرض می شوند. ریشه بسیاری از اختلاف نظرها، انتقادها و مسائلی که امروزه درباره استفاده از روش ها، شاخص ها و فنون علم سنجی در ارزیابی فعالیت های علمی وجود دارد و باعث تردید در مبانی و چارچوب نظری و کاربردهای عملی آن گردیده است، به نبود توافق بر پیش فرض های بنیادین معرفت شناختی باز می گردد. از این رو، در راستای ایجاد اجماع هر چه بیشتر در بین پژوهشگران و توجه جامع به ابعاد مختلف ارزیابی فعالیت های علمی - و نه سنجش ناقص و یک سویه علم و پژوهش باید با شناسایی و به پرسش گرفتن پیش فرض ها، به بررسی مجدد آنها و فراهم نمودن زمینه ای برای تحلیل پیش فرض های بنیادین پرداخت. این کار به ادراک بهتر وضعیت کنونی در این حوزه می انجامد و جایگاه واقعی این حوزه را روشن تر خواهد ساخت. از طرفی، استحکام مبانی نظری و عملی علم سنجی، مستلزم معماری و بازسازی پایه های آن بر اساس پیش فرض هایی معتبر است. از این رو، تحلیل پیش فرض های معرفت شناختی علم سنجی، مبانی مستحکم تری برای آن فراهم خواهد کرد، و زمینه های نظریه پردازی و حتی عملیاتی شدن نتایج پژوهشها را تسهیل می نماید. پژوهش حاضر در این راستا و برای نخستین بار به صورت نسبتا جامع، به شناسایی، دسته بندی، تبیین و تا حد امکان تحلیل پیش فرض های معرفت شناختی علم سنجی پرداخته است.

کتاب های درسی مهم ترین منابع یادگیری دانش آموزان در نظام های آموزشی به شمار می روند. با این حال، با توجه به گستره وسیع دانش تولید شده در یک زمینه خاص، ضروری است دانش آموزان بتوانند از منابع دیگر برای دستیابی به اطلاعات مرتبط با موضوع درس استفاده کنند. با این هدف، پرسشهایی در متن یا انتهای برخی از درس های دوره راهنمایی طراحی شده که دانش آموزان برای پاسخگویی به آنها ناچارند به منابعی خارج از کتاب های درسی مراجعه کنند. این پرسش ها، «پژوهش گرا» نامیده شده اند. هدف این پژوهش، شناسایی کتاب های مناسب پاسخگو به پرسش های پژوهش گرا در کتاب های درسی دوره راهنمایی است. این بررسی با روش پیمایشی و تحلیل محتوا انجام شده است.ابزارهای گردآوری اطلاعات، جدول ثبت داده ها و چهار نوع سیاهه وارسی برای ارزیابی کتاب های غیردرسی پاسخگو به پرسش های پژوهشی کتاب های درسی است. جامعه مورد پژوهش را 421 پرسش پژوهش گرا از 15 کتاب درسی دوره راهنمایی (تاریخ، تعلیمات اجتماعی، جغرافیا، علوم تجربی و فارسی) تشکیل می دهد. کتاب های غیردرسی (مرجع/غیرمرجع) که در ایران منتشر شده است نیز جامعه دیگر پژوهش می باشد.نتایج نشان داد 98% پرسش های پژوهشی با استفاده از 822 عنوان کتاب غیردرسی پاسخ داده شده که از این میان، 165 عنوان از میان کتاب های منتخب شورا (بر اساس کتابشناسی های سال های 87-1381) و 657 عنوان از میان کتاب های منتشر شده غیرشوراست. از طرف دیگر، 79% پرسش ها نیز بر اساس کتاب های مرجع منتشر شده، پاسخ داده شد. دستاورد این پژوهش سیاهه کتاب های مناسب شناسایی شده برای پاسخگویی به این پرسش هاست.

سیر بررسی ادبیات رشته مدیریت نشان می دهد نظریه پردازان همواره به شیوه های مختلف ارتباط هایی را بین فعالیت های فراتر از نقش رسمی نیروی انسانی سازمان و اثربخشی سازمانی یافته اند. «ارگان» در سال 1988 رفتار شهروندی سازمانی را مشابه اظهارات دیگر نظریه پردازان مجموعه فعالیت های مازاد نقش های رسمی کارکنان دانست که موجب بهبود اثربخشی سازمانی می شوند. از آن به بعد و در طول سه دهه اخیر، به طور مستمر رفتار شهروندی بیشتر مورد تاکید محققان قرار گرفته و واکاوی شده است. بر این اساس، مطالعات بی شماری با هدف شناسایی عوامل مختلف موثر بر رفتار شهروندی سازمانی انجام شده است و عوامل مختلفی، اعم از فردی و سازمانی، بدین منظور معرفی شده اند. یکی از عواملی که می تواند بر رفتار شهروندی سازمانی موثر باشد، هوش هیجانی است. این پژوهش با هدف بررسی این ارتباط طراحی شده و در بین جامعه کتابداران کتابخانه های عمومی شهرستان یزد، به انجام رسیده است. نتایج به دست آمده از این پژوهش موید این مساله بوده و وجود ارتباط بین هوش هیجانی و رفتار شهروندی سازمانی را تایید می کند.

هدف پژوهش حاضر، تعیین میزان آشنایی و استفاده کتابداران کتابخانه های دانشگاهی همدان از امکانات و قابلیت های وب 2.0 است. پژوهش حاضر از نوع کاربردی و به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی انجام شده است. جامعه آماری این پژوهش، شامل کتابداران کتابخانه های دانشگاهی، دانشکده ای و موسسه های آموزش عالی همدان (47 نفر) می باشد. ابزار مورد استفاده برای گردآوری داده ها، پرسشنامه محقق ساخته ای است که بر اساس مرور متون مرتبط و مشاهدات پژوهشگران از ابزارهای وب 2.0 طراحی شده است. نتایج پژوهش نشان داد میزان آشنایی کتابداران با امکانات و قابلیتهای وب 2.0 در سطح متوسط (44.6) و میزان استفاده آنها از امکانات و قابلیت های وب 2.0 در سطح متوسط و پایین (42.6) است. همچنین، مشخص شد بیشترین توانایی کتابداران در استفاده از ایمیل و وبلاگ است و کمترین توانایی آنها در استفاده از امکانات و قابلیت های وب  2.0به فلیکر مربوط است.

همگام با گسترش فناوری های اطلاعات و ارتباطات و نفوذ آن در جنبه های مختلف زندگی، تحصیل و حرفه، دستیابی به سواد اطلاعاتی، لازمه و پیش نیاز بقا در جامعه دانش مدار امروز است. درباره این نوع از سواد، منابع فراوانی انتشار یافته که هدف همه آنها، شناساندن مفهوم و محتوای مورد بحث در سواد اطلاعاتی و هموارسازی دستیابی به هدف های آن بوده است. هدف این نوشتار، بررسی آثار فارسی موجود در این حوزه از جمله کتاب، پایان نامه، طرح های پژوهشی، همایش ها و مقاله هایی است که در حوزه سواد اطلاعاتی در ایران چاپ و منتشر شده و در پیشبرد این حوزه موثر واقع شده اند. بررسی ها مبین آن است، با گذشت 15 سال از طرح بحث سواد اطلاعاتی در ایران، روندی رو به رشد در انتشار منابع به چشم می خورد. آثار موجود در این حوزه، اعم از کتاب و مقاله، بیشتر تالیفی هستند، اما آثار ترجمه ای نیز ارزشمندند. این حوزه مورد توجه کتابداران، متخصصان تعلیم و تربیت و تا حدودی رایانه قرار گرفته است، لیکن همانند سایر نقاط دنیا، کتابداران طلایه داران این حوزه هستند. در حیطه پژوهش های سواد اطلاعاتی، به طور عمده، بررسی وضعیت سواد اطلاعاتی افراد مورد توجه بوده است. نبود منابعی در حوزه سواد اطلاعاتی و کتابخانه های عمومی، کاملا آشکار و عمده توجه آثار این حوزه معطوف به کتابخانه های دانشگاهی است. رویکرد عملگرایی به سواد اطلاعاتی نسبت به مبناگرایی و جنبه های زیربنایی مانند تفکر انتقادی و تحلیلی و اهمیت وافر مهارت های فناوری اطلاعات، نکته ای است که در اکثر منابع انتشار یافته در این حوزه مشهود است. برداشت اشتباه از مفهوم سواد اطلاعاتی و تلقی سواد رایانه ای یا سواد کتابخانه ای و یا رفتار اطلاع یابی به عنوان سواد اطلاعاتی، نکته قابل تاملی است که هنوز با انتشار روزافزون منابع علمی در این حوزه، به چشم می خورد.

پژوهش حاضر با هدف نشان دادن توان عملی پایگاه مقاله های تمام متن فارسی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری در تکمیل مجموعه مقاله های فارسی موجود در کتابخانه های دانشگاه فردوسی، انجام گرفته است. جامعه مورد مطالعه، مجله های علمی - پژوهشی فارسی مصوب وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، مجله های علمی پژوهشی فارسی موجود در دانشگاه فردوسی و مجموعه ادواری های الکترونیکی علمی پژوهشی فارسی پایگاه مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری است که بین سالهای 1386-1382 و در چهار حوزه موضوعی علوم، علوم انسانی، فنی و مهندسی و کشاورزی، بررسی شده است. روش پژوهش، پیمایشی و از نوع کاربردی است. یافته های حاصل از پژوهش نشان داد: 1. از جمع کل 206 عنوان مجله مصوب وزارت علوم، پایگاه مرکز منطقه ای 142 عنوان را داراست که 63.15% در حوزه علوم، 66.66% در حوزه علوم انسانی، 54.28% در حوزه فنی و مهندسی و 87.80% در حوزه کشاورزی است. در نتیجه، می توان از پایگاه مقاله های تمام متن فارسی مرکز منطقه ای به عنوان مکمل یا جایگزین مجله های چاپی فارسی دانشگاه فردوسی استفاده کرد. 2. از جمع کل 206 عنوان مجله مصوب وزارت علوم، دانشگاه فردوسی 125 عنوان مجله را داراست که 57.89% در حوزه علوم، 63.93% در حوزه علوم انسانی، 37.14% در حوزه فنی و مهندسی و 73.17% در حوزه کشاورزی است. در نتیجه، سابقه ای کامل از مجله های فارسی علمی پژوهشی در کتابخانه های دانشگاه فردوسی وجود ندارد. 3. از بین 12کتابخانه مورد بررسی در دانشگاه فردوسی، 50% از کاردکس و 41.6% از فهرست الفبایی برای تعیین موجودی و شماره های مجله ها استفاده می کردند، در حالی که 8.3% از هیچ گونه ابزاری استفاده نمی کردند. 4. از بین 12 کتابخانه دانشگاه فردوسی، تنها 2 کتابخانه از رونوشت فهرست مندرجات مجله ها و فهرست الکترونیکی مقاله ها، برای دسترسی به محتوای موضوعی مجله ها استفاده می کردند. 5. موفقیت بازیابی مقاله ها در پایگاه مرکز منطقه ای، از دانشگاه فردوسی بیشتر است. 6. سرعت بازیابی مقاله ها در پایگاه مرکز منطقه ای، از دانشگاه فردوسی بیشتر است. 7. مجموعه مجله های کتابخانه های دانشگاه فردوسی در مقایسه با پایگاه مرکز منطقه ای جامعیت کمتری دارد. بنابراین، فرضیه پژوهش تایید می شود. 8. دانشگاه فردوسی مشهد به لحاظ مجله های گذشته نگر، از مجموعه الکترونیکی مرکز منطقه ای بی نیاز نیست.

هدف از این تحقیق، تعیین رابطه بین سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه اصفهان است. روش تحقیق، توصیفی همبستگی و جامعه آماری شامل کلیه دانشجویان سال دوم و بالاتر دوره های کارشناسی ارشد و دکترای دانشگاه اصفهان در سال تحصیلی1387-88 ، شامل 3192 نفر است. نمونه آماری 160 نفر از دانشجویان را شامل می باشد که با استفاده از روش نمونه گیری طبقه ای متناسب با حجم، انتخاب گردید. ابزار جمع آوری داده ها شامل دو پرسشنامه محقق ساخته سواد اطلاعاتی با 35 گویه و قابلیتهای کارآفرینی با 39 گویه در مقیاس درجه بندی لیکرت بود که ضریب آلفای کرونباخ آنها به ترتیب 0.85 و 0.95 محاسبه گردید. برای روایی پرسشنامه ها، از نظرهای متخصصان مدیریت و آموزش عالی و تحلیل عاملی بهره گرفته شد. نتایج نشان داد بین میزان سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان، رابطه ای معنادار وجود دارد (r=0.686). نتایج تحلیل رگرسیون نشان داد قابلیتهای کارآفرینی بیشترین رابطه را با توانایی ارزیابی نقادانه اطلاعات (r=0.578) و کمترین رابطه را با توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات (r=0.578) داشته است.

نیازهای اطلاعاتی کاربران فهرستهای کتابخانه ای، با توجه به فناوری های نوین اطلاعاتی و منابع تمام متن ارائه شده در محیط دیجیتالی، تغییر یافته است. در حال حاضر، کاربران خواستار دسترسی سریع و بدون محدودیت به منابع اطلاعاتی کتابخانه هستند که این خواسته ها تغییر در رویکردها و راهکارهای سازماندهی اطلاعات در کتابخانه را ضروری می سازد. فهرست های کتابخانه ای نوین، مانند گذشته، یک سیاهه ساده از منابع اطلاعاتی کتابخانه برای نشان دادن محل نگهداری منابع نیست، بلکه انتظار می رود فهرست های کتابخانه ای تسهیل گر امور پژوهشی کاربران باشد و در حقیقت قدم های اولیه تحلیل و مدیریت دانش در قالب فهرست صورت گیرد. بر همین اساس، فهرست های کنونی کتابخانه ها که بر اساس قواعد فهرست نویسی انگلوامریکن شکل گرفته اند، قادر به پاسخگویی به نیاز کاربران در محیط های جدید و بر اساس منابع تمام متن دیجیتالی نوین نیستند. به همین دلیل و به منظور غلبه بر مشکلات تطابق نداشتن قواعد انگلوامریکن با محیط های دیجیتالی و شبکه ای جدید، کمیته همکاری مشترک (جی.اس.سی.) تصمیم گرفت استانداردی جدید برای فهرست نویسی با عنوان استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (آر.دی.ای.) منتشر سازد. این استاندارد، در هماهنگی با قواعد انگلوامریکن و سایر استانداردهای فهرست نویسی و بر مبنای الگوهای مفهومی ایفلا یعنی «ملزومات کارکردی پیشینه های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) و ملزومات کارکردی داده های مستند (اف.آر.ای.دی.)» به وجود آمده است. با توجه به تصمیم مجامع بین المللی سازماندهی اطلاعات مبنی بر تغییر قواعد فهرست نویسی، ضروری است زمینه های لازم برای پیاده سازی و جایگزینی آر.دی.ای. با قواعد انگلوامریکن فراهم آید. در این مقاله، تلاش شده است تا ضمن معرفی قواعد آر.دی.ای. و تشریح هدفها، اجزا و عملکرد آن، به مقایسه آن با انگلوامریکن پرداخته و ضرورت پیاده سازی و بهره گیری از مزایای آن در فهرست های کتابخانه های ایران، تبیین شود.

یکی از راه های شناساندن جایگاه هر رشته علمی برای جامعه و بخصوص دانش آموزان انعکاس مسائل مربوط به آن رشته در متون درسی است. نظر به اهمیت نقش محتوایی کتابهای درسی در انعکاس موضوعات و مسائل گوناگون و از طرف دیگر ناشناخته ماندن رشته کتابداری و اطلاع رسانی در دوران تحصیل برای دانش آموزان، در پژوهش حاضر میزان توجه به حوزه های موضوعی رشته کتابداری و اطلاع رسانی در محتوای کتابهای درسی با استفاده از روش تحلیل محتوا، بررسی و تحلیل گردید. ابزار اندازه گیری در این پژوهش چک لیست محتوای کتاب درسی بود. یافته های حاصل از بررسی 43 کتاب دوره متوسطه و پیش دانشگاهی شاخه نظری نشان داد کتابهای رشته علوم انسانی نسبت به سایر رشته ها بیشتر به موضوعات این رشته علمی توجه داشته اند. در بین کتابها از لحاظ میزان اطلاعات، کتاب «زبان فارسی» سال دوم دبیرستان مشترک تمامی رشته ها و از نظر تعداد دفعات کتاب «دین و زندگی» دوره پیش دانشگاهی مشترک تمامی رشته ها به موضوعات علوم کتابداری و اطلاع رسانی پرداخته اند. مقوله مرجع و کلیات در رشته کتابداری و اطلاع رسانی هم از نظر تعداد دفعات و هم از نظر حجمی که کتابهای درسی به آن پرداخته اند، بیشتر از سایر مقوله ها در کتابهای درسی دوره دبیرستان و پیش دانشگاهی شاخه نظری، منعکس گردیده است.

این پژوهش با هدف شناسایی و رتبه بندی معیارهای موثر بر مکان یابی کتابخانه های عمومی انجام شده است. با بررسی متون و پژوهش های مشابه، شش معیار اصلی و 24 معیار فرعی به دست آمد. این معیارها مطابق نظر استادان و متخصصان رشته های کتابداری و جغرافیای برنامه ریزی شهری و با استفاده از تکنیک TOPSIS فازی و ANP فازی رتبه بندی شد. پس از تجزیه و تحلیل داده ها، با توجه به وزن نهایی به دست آمده برای هر یک از معیارهای اصلی و فرعی، معیارهای اصلی سازگاری، مرکزیت، اندازه و فضای مکان، عوامل و ویژگی های بومی، جغرافیای طبیعی منطقه و جهت یابی مکان کتابخانه، به ترتیب در رتبه های اول تا ششم قرار گرفتند. نتایج این پژوهش می تواند در مکان یابی کتابخانه های عمومی کشور به کار گرفته شود و راهگشای پژوهش های آتی باشد.