پژوهش های اعتقادی کلامی (علوم اسلامی)
سال:1398 | دوره:9 | شماره:35 |تعداد مقالات:12

قرآن کریم در آیاتی نظیر: «إن إلی ربک الرجعی«(علق: 8)؛ و«الا إلی الله تصیر الامور« (شوری: 53) خداوند را غایت حرکت کلی جهان و صیرورت خاص انسان معرفی کرده و بدیهی است حرکت به سمت هیچ غایتی، بدون معرفت و شناخت، انسان را به مقصد نهایی رهنمون نمی سازد؛ بنابراین حرکت تکاملی انسان در نظام تربیت توحیدی، باید عالمانه و متفکرانه باشد تا انسان بتواند به مراتبی از حیات طیبه موعود در قرآن کریم دست یابد. این حر کت طبعا از منظر کتاب آسمانی، دارای تحلیل و تفسیری ویژه وبرخاسته از جهان بینی الهی است که از مبانی معرفت شناختی تربیت سکولار، مانند مبانی پوزیتیویسم، داروینیسم و اومانیسم، تجربه مدار، بریده از وحی و انسان-محور، جدا و متفاوت است. این مقاله با رویکرد تحلیلی توصیفی به مهم ترین مبانی معرفت شناختی تربیت توحیدی، ) شامل امکان، منابع و ابزار و موانع شناخت) با استناد به آیات قرآن کریم پرداخته است. بر اساس یافته های این پژوهش، از منظر قرآن کریم، چون انسان از ظرفیت نامحدود معرفتی و علمی برخوردار است، پس امکان کسب معرفت برای وی قطعی و تردیدناپذیر است. برخلاف مکاتب فلسفی غرب، قرآن ابزار و منابع گوناگونی مانند حواس، عقل، شهود، وحی و الهام را برای دستیابی انسان به انواع معرفت به رسمیت شناخته است. درمنظومه تربیتی این کتاب آسمانی، ضمن تبیین موانع معرفت، استقرار نظام جامع تربیت توحیدی و صیرورت انسان به سوی حیات طیبه، مستلزم توجهبه همه ابزارهای معرفت با حفظ مراتب آنها است. مهم ترین ثمره این بحث، چگونگی کسب علم یقینی و معرفت ریشه دار، در راستای نقش محوری آن در تحقق معرفت حق است.

از زمان ظهور اسلام تا به حال همه شاعرانی که با سخنوری روح خود را پرورش داده اند؛ از ابتدا به آیات قرآنی و احادیث و روایات عنایت داشته اند و فکر و شعر خود را با این دو نعمت آمیخته اند. این اثرپذیری از قرآن و حدیث به نیمه های قرن سوم هجری قمری برمی گردد هر چند که در هر دوره ای تجلی قرآن و حدیث در سروده های شاعران متفاوت می باشد. وجود شاعران باذوق و همچنین علاقه آنها به قرآن و حدیث خود بستر را برای استفاده بیشتر از این دو مهم فراهم آورد. یکی از سرایندگانی که با تاثیر از قرآن و حدیث سخن آرایی کرده، بیدل دهلوی است. بیدل توانسته با کاربرد هنرمندانه آیات قرآن، احادیث و روایات، براساس سه مرحله شریعت، طریقت و حقیقت، مسیر سیر و سلوک عرفانی را به نحو احسن ترسیم کند. در این مقاله، تاثیر کلام الهی بر اشعار بیدل بررسی شده است؛ در اشعار وی مضامین و آموزه های قرآنی به وفور یافت می شود. این اثرپذیری در قالب اثرپذیری واژگانی، گزاره ای، گزارشی، تلمیحی، تطبیقی و تصویری است.

تجلی آموزه های قرآنی در رهیافت های فلسفی از یک سو، و تبیین معارف قرآنی از طریق تحلیل های فلسفی از دیگر سو، گویای پیوندی ژرف میان معارف وحیانی و اندیشه های فلسفی در حکمت صدرایی است. از جمله مسائلی که هم نوایی فلسفه صدرایی با آموزه های قرآنی را آشکار می سازد، دیدگاه ملاصدرا در همسانی وجود و ادراک است. نگاهی به تحلیل های فلسفی ملاصدرا در این مسئله و نقد و بررسی سازگاری آن با آموزه های قرآنی موضوع مقاله حاضر را تشکیل می دهد.

درد و رنج کشیدن حیوانات در صحنه طبیعت واقعیتی غیر قابل انکار است که زمینه ساز شبهه ناسازگاری این مساله با اوصاف علم، قدرت و خیرخواهی محض خداوند در ادیان ابراهیمی شده است. هدف الهی دانان از پاسخ گویی به این مساله برقراری این سازگاری با حفظ اوصاف خداوند است. مارک مالر از اندیشمندان معاصر در مقاله خود کوشیده است با تجدید نظر در مفهوم اوصاف خداوند مشکل را حل نماید. اشکال مالر و غالب الهی دانان مسیحی آن است که به جای تکیه بر بن مایه های دینی، با پیش فرض های غیر دینی سراغ حل این مساله رفته اند. حاصل نقد دیدگاه وی این است که نمی توان نیمی از مقدمات را از متون دین و نیمی دیگر را از تبیین های غیر دینی استخراج کرد و استدلالی منطقی یا پاسخی منطبق با دین انتظار داشت. به جای بازنگری در اوصاف خداوند باید دید چه تبیینی از درد و رنج حیوانات در زبان خود دین ارایه شده است.

اعتقاد به نبوت یکی از اصول دین اسلام است. سخندانان مومن، برای بروز علقه های اعتقادی و تقریب به سنت نبوی و ترغیب به متابعت از رسول مدنی، به وصف خصال و جمال دل آرای آن حضرت، تیمن و تبرک جسته اند. سیف، شاعر عارف مسلک فرغانه، با جریان های عمیق اخلاقی و مذهبی و تاریخی عصر پیامبر آشناست و با توجه ویژه به منابع سیره و تفسیر، با نگاهی کلی و بیانی شاعرانه، وقایع عظیم زندگی پیامبر را به رشته مصارع و ابیات کشیده است. تصویری که او از سیمای خاتم النبیین ارائه می نماید، بیانگر مودت عمیق این شاعر موقر نسبت به نبی مکرم است. در این سطور، شواهد شعری از سیمای رسول نیکی ها از دیوان سیف فرغانی استخراج گردیده و به روش توصیفی-تحلیلی از لحاظ ویژگی های فردی و اجتماعی، اوصاف و القاب، معجزات و. . . مورد بررسی و طبقه بندی قرارگرفته است.

شبکه های اجتماعی دستاورد اینترنت و فناوری اطلاعات وارتباطات وکاربردهای آن می باشند. پژوهش حاضر با هدف بررسی تاثیر عضویت در شبکه های اجتماعی مجازی بر سطوح هویت یابی واحساس امنیت اجتماعی نوجوانان شهر اراک انجام شد. روش پژوهش، توصیفی و از نوع علی-مقایسه ای و جامعه آماری شامل کلیه نوجوانان دختر و پسر شهر اراک بود که با روش نمونه گیری هدفمند 200 نفر انتخاب شدند. برای گردآوری اطلاعات از پرسشنامه هویت (ISI) و پرسشنامه امنیت اجتماعی استفاده شد که داده ها با شاخص های آماری آزمون t و تحلیل واریانس و با استفاده از نرم افزار SPSS تحلیل شدند. یافته هانشان داد بین سطوح هویت یابی و احساس امنیت اجتماعی نوجوانان عضو شبکه های اجتماعی و افراد غیر عضو تفاوت معناداری وجود نداشت. با توجه به یافته های پژوهش حاضر به نظر می رسد عضویت در شبکه های اجتماعی به تنهایی تبیین کننده سطوح هویت-یابی و یا احساس امنیت اجتماعی نوجوانان نمی باشد و عوامل دیگری همچون خانواده، جو محیط مدرسه و فضای آموزشی و سایر شرایط تربیتی و فرایند رشد نوجوانان می توانند در شکل گیری نوع هویت و احساس امنیت آنها موثر باشند.

علاقه مندی به مطالعه و پژوهش پیرامون اسلام و مسلمین سال هاست که مورد توجه غربیان قرار گرفته است. حاصل کار پژوهشگران اسلام شناس، مقالات، پژوهش ها و سخنرانی های متعدد در این زمینه می باشد. نتایج برخی از این تلاش ها بسیار مورد توجه سیاسیون، مراکز تحقیقاتی و حتی مردم عادی دنیای غرب قرار گرفته و جهت گیری های سیاسی و استراتژیکی را شکل داده است. با توجه به رقابت دیرپای مسیحیت با دنیای اسلام، این گونه تالیفات در شکل گیری شناخت غربیان از تمامیت اسلام و اعتقادات مسلمین با این اقبال رو به رو شده اند و چه از دل همین موشکافی های غربیان، مباحثی مانند اسلام ستیزی و اسلام هراسی مطرح شد و سیاسیون و حتی رسانه های غربی بیش از پیش دست به کار شدند که در این رقابت استراتژیک عمل کنند تا از آسیب های به احتمالی در امان بمانند. برنارد لوئیس از ایده پردازان و اسلام شناسان معاصر می باشد که مطالعات زیادی پیرامون اسلام، ساختارهای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و دینی مسلمین در منطقه خاورمیانه انجام داده و صاحب تالیفاتی در این زمینه می باشد. لوئیس از اندیشمندانی بود که مطالعات او در این زمینه بسیار مورد توجه سیاسیون و رسانه های غربی قرار گرفت. بی شک شناخت بن مایه اندیشه های او و چگونگی شکل گیری آن ها کمک شایانی خواهد کرد.

از منظر قرآن، راه و روش رسیدن به سعادت دنیا و آخرت، پیروی از الگوی تربیتی توحیدی است. قرآن هدف اصلی خلقت را تربیت انسان بیان می کند. و برای این هدف، نقشه راهی را تعیین نموده است. که در آن، قوانین، مسیر، الگوو روش ها را تعیین و چگونگی رسیدن به هدف را از طریق الگوهای کامل امکان پذیر نموده است. والگوی تربیتی توحیدی رادر قالب جامعه، صفات کلی، فردی کامل و گاهی با یک صفت خاص از یک فرد به تصویر کشیده واز الگو های غیرتوحیدی، بر حذر داشته است، تربیت توحیدی به سوی جهان بینی توحیدی تمایل دارد. «. إنا لله و إنا إلیه راجعون»(بقره، 2، 156). وبه رب منتهی می گردد. «إلی ربک منتهاها»(نازعات، 79، 44). زیراهمه امور مسیر الهی دارند. «. الا إلی الله تصیر الامور»(شوری، 42، 53). از طرفی چون تربیت دانشی کاربردی است، که از علوم بنیادی، معرفت شناسی، الهیاتی، انسان شناسی، ارزش شناسی، روانشناسی، جامعه شناسی، فلسفه، کلام و فقه بهره می گیرد. و محدود در علوم دنیوی نیست. بر اساس این استدلال تربیت جایگاه ربوبی پیدا می کند. و مفهوم شناسی تربیت از ریشه "ربو" در قرآن دامنه محدود تحقیقی دارد. ولی از ریشه "ربب"دامنه گسترده ووسیعی دارد. و"ربیت وربانیت"نقش تعیین کننده ای، درتربیت باجهان بینی توحیدی دارد. چون رب، افاده مالکیت ومدبریت مطلق دارد. و ربوبیت وخالقیت تفکیک نا پذیرند. و فقط خالق می تواند رب باشد. دراین تصویر پردازی حقیقی، تربیت از منظر قرآن، شناخت خالق، مالک ومدبرهستی، پذیرش اوبه عنوان رب یگانه وعمل به اوامر ونواهی او، که همان دین کامل است. پس همه امور از طریق الگوهای کامل هدایت می شود. « قل إن صلاتی و نسکی و محیای و مماتی لله رب العالمین »(سوره انعام/، 162). زیرا درنظام ربوبی الگوی کامل جهت دهنده به همه امور والگوی تمام عیار وهدایت شده وهدایت کننده است. هستند.

پژوهش حاضر به « مطالعه و تحلیل ماهیت معرفت شناسی، اصول، حدود، انواع ومنابع معرفت » می پردازد. هدف این پژوهش نظری، کاربردی وباروش توصیفی، تحلیلی انجام شده است. یافته های پژوهش حاکی ازآن است که علم ومعرفت با استفاده ازمنابع مختلف چون طبیعت، عقل، وحی و. . . به دست می آیدوعدم دست یابی به این معارف سبب محرومیت برای نیل به هدف نهایی است. واز آن جایی که به شیوه های مختلفی می توان به ایجاد معرفت در فراگیران پرداخت معلمان باید با استفاده از این گونه مطالعات فلسفی، تربیتی بهترین راه کسب معرفت را مورد توجه قرار دهند. . چراکه، معرفت ممکن، فقط وقتی یافت می شود که معرفت فراهم آمده توسط تجربه، مسبوق به معرفت ذات شئی باشد و در این راه آنچه که مهم است اینست که هدف در تعلیم و تربیت باید با شناخت همراه باشد. پس نگاه انسان شناسانه اگزیستانسیالیسم، ریشه کسب شناخت و معرفت را در خود انسان جستجو می کند، بنابراین در مدارس باید آزادی عمل بیشتری به دانش آموز داده شود تا با انتخاب گری و با توجه به نیازها و حالات روان شناختی خود، به کسب و جستجوی دانش ومعرفت بپردازد.

"ماهیت"، اصطلاحی است که به ذات و چیستی اشیاء و پدیده های جهان هستی اطلاق می شود و بر این اساس منظور از "ماهیت مرگ"، چیستی و حقیقت آن است. مرگ در کاربرد عامه به معنای نیست شدن هستی این جهان و پایان زندگی است. اما صاحبان قلم و اندیشه در حوزه های مختلف فکری، بویژه در قلمرو عرفان و تصوف، بر اساس نوع نگرششان از جهان پس از مرگ، از زاویه ی دید خاص خود به تبیین" ماهیت و مفهوم مرگ" پرداخته اند. مولانا نیز که در گستره ی شعر و عرفان، مقامی چشمگیر دارد، "مرگ ستایی و رابطه ی مفهومی ماهیت مرگ و زندگی" در هندسه ی فکری او با سیمای دیگر گونه و بصورت ویژه در کانون توجه اش قرار گرفته است. او، اولین و آخرین کسی نیست که در تشریح" ماهیت مرگ و ستایش آن" کوشیده باشد، اما "مرگ ستایی اشتیاق محور و غرابت زدایی از ماهیت و سیمای آن"، در ضمن تاکید بر جاذبه های معنادار پنهان در" فلسفه ی زندگی" در قالب تصویر آفرینی های هنرمندانه، در آثار او بسامدی بالا و کم نظیر دارد. در این جستار کوشیده ایم از طریق دقت و پژوهش در دیدگاه او و بر اساس آثار ارزشمندش، بخصوص کتاب گرانسنگ مثنوی شریف، "ماهیت مرگ، اهداف و انگیزه های مرگ ستایی و قصه ی اشتیاق او" در برخورد با این حادثه ی رمزآلود را، ضمن برشمردن سرچشمه های فکری اش در این زمینه، مورد تحلیل و پژوهش قرار دهیم.

تخطئه و تصویب، دو نگرش موجود و پرسابقه میان متکلمان مسلمان و فقی هان فریقین است. خاستگاه تصویب در میان اهل سنت و تخطئه نیز ریشه و مبنایی شیعی دارد. از آن جا که دو طایفه شیعه و اهل سنت در مسئله خلافت و جانشینی پیامبر دچار تعارض و اختلاف بوده اند، مسائلی از این دست نیز به تقابل بیشتر دیدگاه های آن ها انجامیده است. مطالعات موجود میان حوزویان و پژوهشگران دانشگاه ها در این زمینه غالبا رنگ و بوی توصیف و تبیین صرف دارد. نگاه عمیق و دقیق به هر دو مساله تصویب و تخطئه برای شناسایی چالش های کلامی وکارکردی این نظریات دلیل اصلی پژوهش بوده است. در این تحقیق علاوه بر توصیف و تبیین هر دو مقوله، اشکالات کلامی این دیدگاه ها با بررسی جامعیت یا نقص دین در نگاه تصویب و نیز مشکل تکفیر و نسبت آن با تخطئه مورد بررسی قرار گرفته است. در کنار تعارض و تنافی دو دیدگاه، همسانی و وحدت محتوایی دو نظریه و نیز برخی ابعاد مثبت و سازنده فکر تصویب نیز از دیگر یافته های محقق بوده است.