سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1389 | دوره:3 | شماره:2 (پی در پی 8) |تعداد مقالات:12

هنجارگریزی یکی از مهمترین عوامل پیدایش سبک ادبیست که میزان آن را با توجه به بسامد وقوع آن در هر اثر میتوان مشخص کرد. سطوح آوایی و صرفی زبان ازجمله حوزه هایی است که باتوجه به نظریه «هنجارگریزی» میتوان آنها را مورد بررسی و مطالعه قرارداد؛ بدین معنا که تحولاتی که در سطح آوایی زبان شعر رخ می دهد در نهایت باعث تشخص سبکی آن در حوزه موسیقایی می شود. همچنین هنجارگریزی واژه ای نیز در تمایز سبکی شعر شاعر در حوزه صرفی زبان دارای نقشی تعیین کننده است. حال این سوال مطرح میشود که هنجارگریزیهای شعر ناصرخسرو در دو حوزه آوایی و واژه ای زبان چه تاثیری در میزان برجستگی و تشخص سبکی شعر وی بنسبت شعر معاصرانش داشته است؟ دراین مقاله بمعرفی و بررسی انواع هنجارگریزی آوایی، مانند: ابدال، حذف، قلب و ...، و انواع هنجارگریزی واژه ای، همچون: باستانگرایی و واژه آفرینی، در شعر ناصرخسرو و مقایسه آن با اشعار عنصری و فرخی پرداخته شده است. بر این اساس ناصرخسرو در پنج مورد از تحولات آوایی، بنسبت عنصری و فرخی دست به هنجارگریزی زده است. همچنین باستانگرایی پربسامدترین شگرد و مهمترین ویژگی سبکی شعر ناصرخسرو در بخش صرفی زبانست.

دشوارگویی هنر خاقانی شروانیست و یکی از هنجارهای آشکار سبک شناختی شعر وی و دیگر شاعران بازبسته به مکتب آذربایجان. خاقانی اساسا بر خود و شعرش نمی پسندد که بیدرنگی ژرف و خردسوز دریافته شوند.«گزارش دشواریهای دیوان خاقانی»، نوشته میرجلال الدین کزازی، حاصل درنگیست ارجمند بر شعر این ستوار سرای شروانی و کوششی است فرهمند در گشودن بیتهای گرهمند دیوان وی.با اینهمه آنچه از دشواریهای شعر خاقانی در این کتاب گزارش شده است، گهگاه بازگزارشی را میبرازد از گونه ای دیگر. آشنایی با پیچ و خم هنر شاعری خاقانی و شگردهای دشوارگویی وی، نخستین چیزیست که هنگام کند و کاو در شروحی که بر دیوان این دشوارسرای شروانی نوشته شده است، به چشم می آید.

صائب تبریزی یکی از بزرگترین شاعران سبک هندیست که بیش از صدهزار بیت شعر از او به یادگار مانده است. یکی از ویژگیهای سبک هندی مضمون پردازی با استفاده از عناصر صور خیال است. شاعر این سبک تنها راه گریز از تکرار و ابتذال و بنوعی بیرون آمدن از زیر سلطه تجربه های عظیم شعری پیش از خود را در این میداند که شیوه های بیانی بدیع و نوی برای خود برگزیند که پیش از دوره او بی سابقه بوده است. در تشبیهات این دوره شاعر بدنبال خلق افقهای معنایی و تصویرسازیهای نو و بدیع است.از اینرو هر مضمون میتواند برای او از دیدگاههای مختلف عرصه تجربه و خلق جدید واقع شود. صائب تبریزی در این میان قهرمانی بی بدیلست که از یک موضوع صدها مضمون متفاوت آفریده است. یکی از این موتیوها «آینه» است که در شعر صائب با مشبه به های گوناگون مضامینی گاه دور از ذهن آفریده است.

ساختار هر متنی، از کوچکترین واحد معنایی مستقل یعنی جمله تا بزرگترین واحد یعنی متن کامل، با پیوندهای درونی شکل می گیرد. پیوستگی از راه دریافت ساختار و هماهنگی معنایی اجزا و عناصر درک میشود و اهمیت آن در اینست که هم درک عمیقتری از معنای متن ایجاد میکند و هم این درک موجب افزایش جذابیت و انگیزه خوانش متن میگردد.متن النوبه الثالثه تفسیر کشف الاسرار و عده الابرار با توجه به گستردگی و استقلال بخشهای آن، از پیوستگی درونی عمیق و پیچیده ای برخودارست. پس از بررسی عناصر سبک نثر فنی النوبه الثالثه و ابعاد عرفانی، نثری، تفسیری، شعری و روایی آن، دریافتیم که زمینه سازی بخش عمده پیوستگی درونی و رابطه عمیق و پیچیده ساختاری و معنایی میان بخشهای گوناگون، در همین سبک نثر فنی و ابعاد عرفانی، نثری، تفسیری، شعری و روایی متن نهفته است. به این صورت که هر کدام از این ابعاد، پیوندهای درونی متناسب با ماهیت خود را در متن، پدید آورده اند و سهمی از پیوستگی درونی متن را به خود اختصاص داده اند. بنابراین پیوستگی درونی النوبه الثالثه کشف الاسرار در بزرگترین ابعاد آن، یکی از شاخصه های بارز سبک نثر صوفیانه میبدی است.

بازنگری و تشکیک در مقبولات و مشهورات پژوهشهای ادبی، از جمله روشهاییست که میتواند همواره بما این اطمینان را بدهد که پژوهشها و تحقیقات علمی ما درمسیر درست پیش میرود.نامبرداری نیما یوشیج بعنوان «پدر شعرنو» نیز یکی از این مشهورات است و یقینا اینک زمان آن فرا رسیده که مورد امعان نظر دوباره قرار گیرد؛ چرا که در وضعیت کنونی آنچه شعر نو نامیده شده باندازه کافی فرصت و امکان عرضه توانمندیهای خود را داشته است. پرسش اصلی این پژوهش اینست که آیا این لقب برای نیما، بدرستی بکار میرود یا خیر؟ یعنی آیا واقعا نیما «پدر شعر نو» است یا تنها یکی از کسانی است که در تحکیم و ترویج شعر نو کوشیده اند؟

صدرالدین عینی (1333-1256ﻫ.ش/1954-1878م.) یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین چهره های ماندگار زبان و ادب فارسی در تاجیکستان و «یادداشتها»ی او به یقین مهمترین اثر ادبی قرنهای نوزدهم و بیستم این خطه است. براستی ویژگی یادداشتهای صدرالدین عینی چیست که بزرگانی در ایران و جهان را به تحسین آن واداشته است؟ پاسخ این پرسش را خواننده آگاه از مطالعه این اثر ممتاز درمی یابد که مولف در سالهای پایانی عمر خود، با فاصله گرفتن از زمان وقایع، خاطره نگاشته های دوران کودکی و جوانیش را با زبانی شیرین و روان بتصویر میکشد و اطلاعاتی جامع از بخارای یکصد سال پیش را چنان بخواننده ارایه میدهد که میتوان آن را دانشنامه زبان و ادب تاجیکی در بخارای قرنهای نوزدهم و بیستم نام نهاد. زبان و شیوه نگارش اثر یادآور نثر تاریخ بیهقی و گلستان سعدی و آثاری از گورگی و بالزاک بوده و سبک اثر رئالیستی با لایه هایی ظریف از ایدئولوژی سوسیالیستی است که خط مشی کلی نویسندگان تحت نفوذ روسیه تزاری را در آن زمان نشان می دهد. در این مقاله برای نخستین بار در ایران، ارزشهای ادبی و زبانی این اثر سترگ و نمایی از زندگی فارسی زبانان فرارودی در دوره ای از زندگی نویسنده بررسی شده است.

ابراهیم گلستان بعنوان یک نویسنده و رمان نویس، تاثیر ملموس و مشخصی بر نسل نویسندگان پس از خود گذاشته است. نوع نثر موزون، آهنگین، شاعرانه و متشخص او که از سویی تحت تاثیر نثر زیبا و آهنگین گلستان سعدیست و از سوی دیگر متاثر از نویسندگان آمریکایی همدوره او همچون همینگوی است، در مجموعه های داستانی «آذر، ماه آخر پاییز»، «شکار سایه»، «جوی و دیوار و تشنه»، «مد و مه» و داستان بلند «خروس» شکلی خاص و متکامل می گیرد که با برداشتهایی ذهنی و زبانی از سوی نویسندگان بعد از خود مواجه میشود؛ بگونه ای که میتوان گفت گستره زبان حاکم بر ادبیات داستانی امروز و ایجاد شگردهای برخورد با زبان، همچون خلق فضاهای موزون و شاعرانه در بافت زبان، سرچشمه ای حقیقی و آشکار در آثار ابراهیم گلستان دارند. در این مقاله سعی بر آنست تا با مرور ویژگیهای خاص سبکی ابراهیم گلستان و نحوه تاثیر پذیری او از دیگر نویسندگان قدیم و جدید، نوع تاثیرگذاری او بر فضای ادبی معاصر در ایران مورد بررسی و تحلیل قرار گیرد.

پرسش بنیادین جستار این است که ویژگیهای سبکی ترانه سرایی حسین منزوی چیست و اینکه آیا در ترانه او نیز نمودی از هنر شاعرانه و ساختار شعری، وزن، آرایه و تشبیه و استعاره هست یا بکارگیری زبان ساده و عامیانه آن را از ادبیت تهی ساخته و در ترانه، سبک پست را جایگزین شیوه شیوای غزلسرایی منزوی ساخته است. چند و چون وزن و ویژگیهای موسیقایی ترانه نیز در این جستار بررسی شده است.

در این جستار به کاربرد صنعت ایهام در خلق تصویر آفرینیهای بی نظیر و بدیع نفثه المصدور می پردازیم.این کتاب از دو جهت اهمیت دارد: نخست از جهت ذکر گوشه هایی از تاریخ ایران بصورت حسب حال و دیگر از لحاظ نوع نگارش که حضور پررنگ و قابل توجه عناصر متعدد ادبی بار عظیمی از زیبایی و مانایی آن را بر دوش میکشد و آنرا بی شبهه در ردیف یکی از شاهکارهای بدیع نثر فنی، مزین و منشیانه نیمه اول قرن هفتم قرار می دهد.راوی کتاب بر آنست تا با شیوه تاریخ گویی، آفرینش هنری و بکارگیری دلنشین کلمات و عبارات را به اوج بالندگی رساند. در این میان صنعت ایهام به عنوان مشخصه بارز سبکی این اثر بوده که بعمد و برای بازی با اندیشه مخاطب بکار گرفته شده است تا با تفکر بیشتر در عمق معانی چندگانه، به رازناکی لایه های درونی آن پی برد.مقاله حاضر در دو بند زیر نگاشته شده است:الف) مقدمه که شامل سه بخش معرفی نویسنده، محتوا و سبک ادبی و تاریخی، ایهام و هنر بکارگیری آن در نثر کتابست.ب) تعریف ایهام از دیدگاه بدیعیان و طبقه بندیهای آن و ذکر نمونه هایی از انواع ایهام در نفثه المصدور.

خواجه جمال الدین سلمان فرزند خواجه علاءالدین محمد ساوجی معروف به سلمان ساوجی متولد 709 ﻫ.ق در ساوه و متوفی بسال 778 ﻫ.ق است . در خدمت پادشاهان جلایری مشغول بوده و به مدح سلطان اویس و شیخ حسن بزرگ و دلشاد خاتون پرداخته است. شعر سلمان ساوجی دارای سبک ویژه ایست که میتوان گفت اشعار او برزخ بین قدما و متوسطین است و کلامش خاتمه عصر قدیم و آغاز دوره جدید؛ بگونه ای که همه اساتید شعر و ادب آن عصر به مهارت و استادی سلمان در شعر و سخن اعتراف کرده اند.حافظ شیرازی از مولانا، سعدی، امیرخسرو دهلوی، سلمان ساوجی و خواجوی کرمانی تاثیر پذیرفته است اما تاثیرپذیری حافظ از شعر سلمان بحدی شدیدست که از حیث شیوه بیان در بسیاری از موارد خیلی به سبک سخن سلمان نزدیک می شود. این تاثیرپذیری از لحاظ مضمون و وزن و ردیف و قافیه بسیار ملموس است.

مهدی اخوان ثالث، یکی از نوپردازان معاصر ایرانست که درشکل گیری سبک شعر نو تاثیر داشته است. در این پژوهش، به بررسی جلوه هایی از موسیقی و هارمونی وزنی اشعار نیمایی این شاعر پرداخته شده است.در این مقاله پس از مقدمه چینی مختصری درباره شعر نو و موسیقی آن مطالبی درباره نوجویی نوشته شده، سپس تمام بحرهایی که اخوان اشعار نیمایی خود را در آنها سروده با ذکر نمونه معرفی شده است و در نهایت نتایج و تحلیلهای حاصل از این تحقیق بصورت مفصل بیان شده است.هدف از انجام این پژوهش، مشخص نمودن جایگاه سبک و اوزان عروضی اشعار نیمایی اخوان ثالث است که البته ذکر نمودار مثالها و بحوری که این شاعر از آنها استفاده کرده است، ضرورت دارد.

یای میانجی ابتر یا همزه مانند (ء) که بعد از اسامی مختوم به های غیرملفوظ بکار میرود؛ مانند: نامه من، خانه من، پدیده ایست که از دیرباز در متون کهن فارسی رایج بوده و بعنوان میراث زبانی و فرهنگ نوشتاری بدست ما رسیده است؛ و یاددهی و یادگیری آن برای برقراری ارتباط نوشتاری با گذشتگان و انسانهای عصر حاضر و آینده یک امر ضروریست. اکنون بیش از ده سالست که در کنار برخی تغییرات رسم الخط زبان فارسی بجای یای کوچک بالای های ناملفوظ، از یای بزرگ (ی) استفاده میکنند. این جریان از کتابهای درسی آموزش و پرورش شروع شد و از آن طریق به سایر مراکز نشر و چاپ گسترش یافت. علیرغم اینکه فرهنگستان زبان و ادب فارسی کاربرد یای میانجی بعد از های غیرملفوظ را به صورت همزه مانند (ء) تصویب کرده است؛ اما اصل تعمیم، تطابق صورت مکتوب با ملفوظ، ملاحظات آموزشی، سابقه کاربرد آن در برخی از متون گذشته و التباس آن با همزه از جمله دلایلیست که طرفداران یای میانجی بزرگ را برآن داشته است که بر اعتقاد و التزام خود به کاربرد یای بزرگ بعد از های غیرملفوظ راسخ بمانند. این مقاله به بررسی میزان اتقان دلایل فوق الذکر میپردازد و نتیجه میگیرد که باید مصوبه فرهنگستان زبان و ادب فارسی ملاک عمل ما در ویرایش و نگارش فارسی قرار گیرد.