سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال:1391 | دوره:5 | شماره:4 (پی در پی 18) |تعداد مقالات:28

شادروان دکتر میرخسرو فرشیدورد (1305 تا 1388)، از ادیبان بنام نسل سوم معاصر و از شعرای زبردست این عهد بود. عمده شهرت آن استاد در پژوهشهای دستوری و زبانشناسی است. این مقاله میکوشد تا از دریچه ای متفاوت به بررسی کارهای ایشان بپردازد و آن بررسی اشعار آن مرحوم است که در سه کتاب حماسه انقلاب، ز میهنت دفاع کن و صلای عشق بجا مانده است. در این نوشتار ویژگیها و تازگیهای این اشعار نشان داده میشود همچنین جهت اطلاعات بیشتر خوانندگان، سالشماری از فعالیتهای ایشان نیز آورده شده است.

خواجه سلمان ساوجی اوایل قرن هشتم در ساوه تولد یافت. از آخرین قصیده سرایان معروف پیش از صفوی محسوب میشود. شهرت وی مرهون غزلیات نغز اوست.این مقاله در پی این ضرورت، به دنبال پاسخ گویی به این سوالات است: وضعیت کمی و کیفی تشبیهات و استعارات و انواع آن در کلیات سلمان چگونه است؟ به دنبال آن چگونه میتوان وزن و ارزش و منابع الهام و حوزه های مختلف بکار گیری تصویر های خیال وی را تعیین و داوری کرد؟بعد از تشبیه، استعاره مصرحه، استعاره مکنیه از نوع تشخیص و استعاره مکنیه از نوع غیر تشخیص، عناصر خیال وی را تشکیل میدهند.تشبیهات و استعارات وی در مدح معشوق و ممدوح و توصیف زیبایی های طبیعت، وصف مجالس بزم و در قلمرو عام غزل و تغزل بکار رفته اند. شاعر بیشتر به تشبیهات بلیغ و مرسل و مفرد و حسی گرایش دارد. تشبیه تفصیلی در شعر وی وجود ندارد. در شعر سلمان تشبیهات مرکب بکار رفته و اغلب اجزای سازنده آنها حسی به حسی هستند. وجه شبه ها در تشبیهات مرکب بیشتر اشتراک در شکل و رنگ، بعد از آن اشتراک در نتایج است. مهم ترین خلاقیت سبکی سلمان در هم تنیدن تشبیهات با تناسب مبتنی بر تلمیح میباشد که در این مقاله بصورت خاص بررسی شده.

فریدون توللی (1298 ﻫ. ش شیراز 1364 ه. ش شیراز) یکی از شاعران معاصر است که در قالب قصیده، هفده قطعه شعر با رویکردی نو در مضامین مختلف اعم از سنتی و نو و با زبانی نزدیک به عصر خود و آمیخته به زبان کهن، پرداخته است.در تحلیل به عمل آمده این نکته روشن میگردد که شاعرانی چون فریدون توللی و دیگر همعصرانش در جهت به روز کردن قالب قصیده گامهایی برداشته اند و از توفیق هم بی بهره نبوده اند، لیکن به دلیل تغییر ذائقه مخاطبان و یا عدم توانایی شاعر جز در اندک موارد، نتوانسته اند با اقبال عمومی روبرو شوند. تلاش آنان عموما در دو محور صورت گرفته است: استفاده از واژه ها و اصطلاحات عصر و زمان خود حتی واژه های فرنگی در کنار واژه های کهن و استفاده از جملاتی با ساختار نحوی مستقیم، طرح مسائل سیاسی اجتماعی روز در برخی از قصاید در کنار موضاعات معمول و مرسوم خاص قصیده در روزگاران گذشته بویژه سبک خراسانی.

یکی دیگر از شیوه های سبکی و منحصر بفرد شعرای سبک هندی از جمله کلیم کاشانی که شعر او را از دیگر شعرای قبل و بعد از وی متمایزتر کرده و باعث خلق معانی و مضامین بکر شعری (معنی بیگانه) در اشعار وی و همنوعانش گردیده است، تضاد معانی و مضامین یا تناقض گویی است. منظور از این شگردها در سبک هندی، بخصوص در شعر کلیم کاشانی آن است که وی بجهت خلق مضامین و معانی بیگانه و پرهیز از مضامین و موضوعات کلیشه ای و سنتی رایج در ادب فارسی، با هنجار شکنی و خلاف آمد عادت، سنتهای شعری گذشتگان را در هم شکسته و با دادن بار معنایی کاملا جدید به کلمات، یک موضوع و پدیده شعری را در دو معنای متضاد از هم (مثبت و منفی یا ستایش و نکوهش) بکار میگیرد. این نوشتار به بحث و تحقیق در خصوص این شیوه سبکی در شعر کلیم کاشانی، همراه با ذکر شواهدی از دیگر شعرای سبک هندی پرداخته است.

در این مقاله میزان تاثیرگذاری «هفت اورنگ جامی» (817-898 هجری قمری) بر «هفت منظر هاتفی» (822-927 هجری قمری) بررسی و از سوی دیگر دو اثربا هم مقایسه شده است، چون در میان ابزارها و رویکردهای بررسی آثار ادبی، سبک شناسی جایگاهی ویژه دارد، از دید سبک شناسی به این مساله پرداخته شده و از میان سه رویکرد سبک شناسی (زبانی، فکری و ادبی)، رویکرد ادبی، بویژه فنون بیانی معیار سنجش این دو اثر ادبی قرار گرفته. نخست بطور کلی فنون بیانی دو اثر مشخص و آنگاه موارد تاثیرگذاری جامی بر هاتفی بررسی شده سپس در بخش دوم صد بیت از هر اثر انتخاب و عناصر مورد بررسی جزء به جزء در دو اثر بررسی، آنگاه جدول و نمودار مقایسه ای آنها تنظیم شده است. نتایج تحقیق نشان میدهد که برخلاف تصور اولیه، هاتفی علیرغم اظهار شاگردی جامی، در سرودن مثنویهایش چندان هم از جامی تقلید نکرده و شاعری مستقل بوده است.

یکی از ویژگیهای تکرار شونده سبک خراسانی در حوزه بلاغت، محسوس بودن طرفین تشبیه است. این مساله به حدی در این سبک رواج دارد که در واقع تبدیل به الگوی نرم تشبیه در سبک خراسانی شده است، بنابراین خروج از این نرم، از دو منظر سبک شناسی و ادبی دارای اهمیت خواهد بود. از دیدگاه سبک شناسی به دلیل خلاف انتظار بودن و از منظر ادبی به دلیل آشنایی زدایی و ایجاد تنوع در عنصر شکلی تشبیه. این پژوهش با تمرکز بر یکصد تشبیه نخست سیزده تن از شاعران مشهور این سبک، درصد خروج از نرم را در هر یک از این شاعران به دست داده است. نتایج بررسی این جامعه آماری نشان میدهد میانگین خروج از نرم تشبیه در این دوره، حدود نه درصد است. این درصد با در نظر گرفتن برخی احتیاط ها- میتواند معیاری باشد برای بررسی سایر شاعران سبک خراسانی. افزون بر این بررسی سبک شناسانه و نتایج آن، بخشی از این پژوهش نیز به برخی مباحث نظری جدید در مورد مشبه به عقلی و تقسیم بندی آن اختصاص یافته است.

داستان«بازی ناتمام» اولین داستان مجموعه داستان «جایی دیگر» است. در این داستان عقده دوران کودکی شخصیت اصلی داستان در میانسالی، نقبی به مرزهای ناخودآگاه فردیش میزند که این گریز تنها از بازگشایی عقده کهن الگوی قهرمان در دوران جوانی حاصل میشود. در این داستان بوضوح میتوان تکانه های ناخودآگاه فردی شخص را برای بازگشایی عقده ها از طریق خوابهای او و تداعی خاطراتش تحلیل کرد و به این نتیجه دست یافت که با آگاهی و کشف این تکانه ها میتوان به ابعاد پیچیده مثبت یا منفی در روان آدمی دست یافت که از دوران کودکی تا میانسالی فرد را در بر میگیرد بی آنکه شخص متوجه حضور این تکانه ها در درونش باشد. نام داستان «بازی ناتمام» از آخرین تکانه عقده و ناخودآگاه فردی راوی گرفته شده است که این بازی تاثیری منفی و مخرب بر روان هر دو شخصیت داستان (راوی و آزاده درخشان) میگذارد و به نوعی دوگانگی میان پیروزی و شکست را در هر دو به اوج میرساند.

اطناب یکی از رایجترین صنایع ادبی است که در علم معانی مطرح میشود و مانند شگردهای دیگر بلاغی دارای معنی ضمنی است. مساله اصلی مقاله این است که علیرغم آنچه در کتابهای معانی آمده است «معنی ضمنی اطناب» با «شیوه های اطناب» متفاوت است و آنچه باعث زیبائی و تاثیرگذاری اطناب بر خواننده میشود شیوه بیان آن نیست بلکه معنای ضمنی آن است. نگارنده که اعتقاد دارد اصول علم معانی را باید از شاهکارهای ادبیات استنباط کرد، برای توضیح این مساله، سبک اطناب و معنی ضمنی آن را در داستان رستم و اسفندیار از شاهنامه فردوسی بررسی نموده و به این نتیجه رسیده است که همه موارد اطناب در این داستان دارای معنی ضمنی هستند و این معنی ضمنی که دلیل هنری بودن اطناب فردوسی است در اثرگذاری داستان رستم و اسفندیار بسیار کارساز بوده است و بسامد این شگرد بلاغی به میزانی است که از ویژگیهای سبکی شاهنامه نیز به شمار می آید.

هاتفی خرجردی جامی (822-927) از شاعران توانای دوره تیموریست که در همه فنون شاعری بویژه مثنوی سرایی توانایی و مهارت داشته و به پیروی از نظامی چند منظومه داستانی پدید آورده که از همه بهتر مثنوی تمر نامه است: حماسه ای تاریخی در گزارش جنگها، دلیریها، کشور گشاییها، و ویرانگریهای تیمور که آنرا بر بنیاد ظفرنامه شرف الدین علی یزدی سروده است، و در ساخت و پرداخت آن هم اسکندر نامه نظامی و هم شاهنامه فردوسی را سرمشق ساخته است و آمیزه ای از سبک و ساختار این دو کتاب را در کار خود آورده است.کهن گراییهای لغوی و دستوری، و پاره ای از شگردهای بیانی آن بیشتر اثرپذیرفته از شاهنامه است و استعاره گراییها و مضمون سازیها، نیز ساختار کلی کتاب از اسکندرنامه. ترکیب سازی، اسم صوتهای کم کاربرد، کلمه های ترکی و مغولی، توصیفهای گسترده و خرده سنجانه، تصویرهای تشبیهی و استعاری بسیار و باریک و گاه غیرحماسی، صنایع بدیعی و فنون بیانی و ... از ویژگیهای چشمگیر این منظومه است. مقاله ای که پیش رو دارید کوششی است در گزارش این نکته ها و پاسخ این سوال اصلی که: تمرنامه چگونه متنی است و از نظر زبانی چه ویژگیهایی دارد.

استشهاد به عبارات عربی یکی از ویژگیهای نثر فارسی در همه دوره هاست، در دوره اول نثر فارسی با وجو د قلت استشهاد به عبارات عربی، نویسنده پس از ذکر عبارتی عربی بلافاصله آن را ترجمه میکند. این هنجار در سراسر دوره سامانی وجود دارد. پس از آن این هنجار در دوره غزنوی و سلجوقی در کتابهایی مانند تاریخ سیستان که در دنباله نثر دوره سامانی نوشته شده اند و همچنین در کتب صوفیه به چشم میخورد. اما در تاریخ بیهقی حتی نمیتوان یک نمونه از آن را یافت. با این وجود در سیاست نامه، قابوسنامه و آثار آغازین نثر فنی مانند کلیله و دمنه و چهارمقاله میتوان نمونه های بسیاری از ترجمه عبارات عربی را یافت. این نوع ترجمه ساده که بیشتر به قصد آسان کردن متن برای خواننده صورت میگیرد توسط راوندی مولف راحه الصدور که ترجمه های شیوای او مشهور است به اوج و بهترین شکل ممکن میرسد. با پیشرفت هرچه بیشتر زبان عربی در نثر فارسی، آرام آرام این نوع ترجمه کنار نهاده میشود و نوع جدیدی از ترجمه شکل میگیرد که در آن مولف با استفاده از واژه ها و مضمون عبارتی عربی اعم از آیه، حدیث، شعر ومثل به خلق عبارتی فارسی میپردازد و پس ازآن اصل عبارت عربی را نیز ذکر میکند. این نوع ترجمه که با هدف خلق میدانی فراختر برای لفاظی صورت میگیرد در همه آثار نثر فنی دیده میشود و یکی از ویژگیهای نثر فنی به حساب می آید.لذا در این مقاله سعی شده است ضمن نشان دادن این ویژگیها تفاوت نثر مرسل، بینابین و فنی در ترجمه عبارات عربی بعنوان یک ویژگی سبکی تبیین گردد.

دوران کودکی دورانی بسیار شیرین است که خاطرات آن تا سالها در ذهن انسان باقی میماند.دورانیست که تجربیات آن تاثیر بسیاری بر زندگی آینده انسان دارد. از سوی دیگر ادبیات و بطور خاص شعر، یکی از عرصه هایی است که میتوان نمود خاطرات دوران کودکی را در آن مشاهده کرد. در این مقاله به بررسی تلمیح (اشاره) به خاطرات مشترک دوران کودکی (سه معیار کارتونهای دوران کودکی، درسهای کتابهای دوران ابتدایی و بازیهای کودکی) در شعر دهه هشتاد ایران پرداخته شده است.سوالات تحقیق 1. آیا جنسیت در استفاده شاعران در ارجاع به معیارهای سه گانه (کارتونها، بازیها، درسها) تاثیر دارد؟2. مدل استفاده از معیارهای سه گانه به چه صورت است؟3. درونمایه های اشعار با ارجاعات به این معیارها بیشتر حول چه مسائلی است؟مواد و روشها: ابتدا یکصد مجموعه شعر از آثار منتشر شده در سال های 1380 تا 1390 بررسی گردید که از این میان 81 مجموعه، در آنها حداقل یک مورد اشاره به سه معیار یادشده در بالا وجود داشت. از بین 81 مجموعه، 48 مجموعه شاعر آنها مرد و 33 مجموعه شاعر آنها زن بوده است. تعداد اشعاری که در آنها نمونه هایی از ارجاعات وجود داشت، 144 مورد بوده است. برای بررسی آماری داده ها از آزمون «خی دو» و جدول توافقی (chi-square and crosstabs) و نیز از جدول فراوانی استفاده شد که به وسیله نرم افزار SPSS16 انجام شده اند.

دیوان ملا طاهری نایینی (ف. 1010 ﻫ.ق.) یکی از گنجینه های خطی است، نسخه منحصر بفردی که در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری میشود.این مقاله به معرفی آن نسخه و نیز شعر شاعر میپردازد و برخی تازگیها و ابداعات زبانی و بیانی او را بیان مینماید.

سید اشرف الدین گیلانی در «مرکز شعر مشروطه ایران» قرار دارد که عامیانه ترین و ساده ترین اشعار این دوره را نوشته است و رسالت شعری خود را آگاه کردن مردم و اصلاح مفاسد جامعه میداند.او شاعریست طرفدار ادبیات متعهد که اشعار خود را در روزنامه نسیم شمال منتشر مینمود و توده مردم را مورد خطاب قرار میداد. سید اشرف در نسیم شمال روش ملانصرالدین را دنبال میکرد.انتشار روزنامه فکاهی ملانصرالدین در قفقاز از جریان سازترین وقایع ادبی بود که شعر مشروطه ایران را تحت تاثیرات عمیق خود قرار داد. سید اشرف اشعار خود را به سبک میرزا علی اکبر صابر، شاعر ملانصرالدین، میسرود و کاملا تحت تاثیر مکتب ادبی او قرار داشت. سید در برخورد با اشعار صابر به سه گونه رفتار کرده است: اقتباس، ترجمه و پاسخ به اشعار صابر.این مقاله به بررسی گونه های مختلف تاثیرپذیری سید اشرف از شعر میرزا علی اکبر صابر میپردازد. روزنامه ای که از منابع مهم تجدد ادبی عصر مشروطه ایران بود.

شاعران همواره برای اینکه جذابیت و قدرت تاثیرگذاری کلام خود را افزایش دهند، از انواع شگردها و شیوه های شاعرانه بهره میگیرند. یکی از این شیوه ها که سطح هنری شعر را افزایش میدهد و بسامد آن در کلام، باعث پیدایی خصیصه سبکی میشود، توجه به روشهای اختتام سخن است.حمید مصدق از جمله شاعران معاصر است که توجه به شگردهای هنری بویژه توجه به شیوه های پایانبندی کلام در شعر وی بخوبی مشهود است، بگونه ای که یکی از خصوصیات بارز سبک شعر وی را تشکیل میدهد. در این مقاله کوشیده شده است با بررسی، ارائه بسامد و تحلیل شیوه های اختتام سخن در شعر مصدق، این ویژگی برجسته سبک کلام وی، فراروی خوانندگان قرار داده شود.

واژه «کردگار» در 216 بیت از شاهنامه فردوسی بکار رفته است. شاهنامه شناسان و شارحان شاهنامه این واژه را در بیت «منی چون بپیوست با کردگار/ شکست اندر آورد و برگشت کار» از داستان جمشید، در مفهوم رایج آن «خداوند و یزدان» در نظر گرفته اند، در حالی که این مقاله با استناد به محور عمودی داستان و محور افقی واژه های بیت و کارکرد حروف اضافه در شاهنامه و همچنین ضبطهای مختلف این بیت، در نسخه های متعدد، نشان میدهد منظور از این واژه، در بیت، «جمشید» است نه «خداوند».

مقاله پیش رو بررسی سبک شناسی یکی از داستانهایی است که در دفتر سوم مثنوی معنوی بطور مشروح و مفصل آمده است. داستان شهری و روستایی از لحاظ تعداد ابیات جزء داستانهای بلند مثنوی مولاناست.در این مقاله کوشیده ایم به طور اجمال، شگردهای مولانا را برای تبدیل یک داستان عامیانه به اثری بدیع و هنرمندانه و ادبی بررسی کنیم و به چرایی و چگونگی بکار بردن این شگردها بپردازیم. غرض از نوشتن این سطور، نمایش درک بالای مولانا از زبان و کارکردهای زبان ادبی و هنری است، همچنین بیان این مساله که خواننده مثنوی آگاه باشد که سراینده آن میان زبان و معنا چه پیوند عمیق و در عین حال پنهانی برقرار کرده است. از آنجا که ابیات بررسی شده در قالب داستان سروده شده است، ابتدا به بررسی عناصر داستانی آن پرداختیم و سپس یکی از جنبه های مختلف سبک شناسی آن را مورد بررسی قرار دادیم یعنی سطح ادبی که دربرگیرنده سه سطح بیان، بدیع معنوی و معانی میباشد تا نشان دهیم مولانا با برخی شگردهای ادبی چگونه داستانی عامیانه را به اثری ادبی تبدیل کرده است.

حزین لاهیجی در غزلهایش یکی از پیروان راستین شعر حافظ است. از شعر حزین چنین بر میآید که افکار، مضامین و حتی لغات و ترکیبات کلام حافظ زمزمه روح و جان این شیفته و دلباخته سخن حافظ بوده که این گونه فراگیر در سراسر شعرش تجلی یافته است. این پژوهش برآن است تا دریچه ای نو به روی پژوهندگان و دوستداران شعر و غزل حزین لاهیجی بگشاید و اثبات نماید که هرچند حزین در غزلهایش از شاعرانی بزرگ همچون: سنایی، عطار، عراقی، مولوی، سعدی، اوحدی، قاسم انوار، جامی، بابافغانی و نظیری نام برده و به پیروی از آنها غزلهایی سروده است، ولی بیش از همه سخن حزین به سخن حافظ نزدیکتر است و از جهات گوناگون: لغات و ترکیبات، موسیقی، وزن و قافیه، صورخیال و زیباییهای ادبی و اندیشه و مضامین شعری بویژه تلفیق عشق و عرفان در صدد پیروی از حافظ شیرازی بوده است.

بیشتر توجه پژوهشگران بیهقی به توان حقیقتگویی و ایجاز و اطناب بموقع و کارساز اوست که تاریخ را بصورت داستان دلچسب درآورده است، لیکن توجه به هنر زبانی و بویژه توان ترکیب سازی او بر سبیل اشارت بوده است. در این مقاله سعی میشود به هنر ترکیب سازی بیهقی پرداخته شود. این جنبه هنر بیهقی بر مبنای آشنایی زدایی بویژه آشنایی زدایی زبانی تحلیل شده است. از دیگر مطالبی که در این مقال به آن پرداخته شده است اینست که اکثر ترکیبات موجود در تاریخ بیهقی ساخته دست توانای نویسنده مذکور است.بیهقی این کار را در موقعیتهای متفاوت جهان داستان هم جهت ادای مقصود و هم در جهت برجسته سازی کلام خود انجام داده است. ترکیب سازی اشتقاقی بدیع بیهقی در ذیل عنوان هایی چون: ترکیبات ونددار و شبه ونددار، صفتهای فاعلی و مفعولی مرکب، ترکیبات اسمی، ترکیبات وصفی، ترکیبات مصدری و کلمات پیوندی بررسی و تحلیل شده اند. نتیجه کلی این بررسی اینست که بیهقی ترکیبات بیشمار گوشنواز و خوش تراشی ساخته است که بیانگر هنر مسلط او در ساخت زبان داستان است. از اینرو میتوان گفت که در کنار قدرت بیچون نویسنده در پرداخت به حقایق داستان و توصیف حیرت انگیز او از صحنه های گوناگون، خلق ترکیباتی بینظیر در عرصه زبان نیز صفت ممتاز دیگری برای بیهقی است.

انسجام از جمله اساسی ترین عناصر موجود در شکلگیری یک متن است و متن برای انتقال کامل پیام به آن نیازمند است، در این مقاله با استفاده از نظرات مایکل هالیدی و رقیه حسن این سوال مطرح میشود که بهرام بیضایی چگونه این عناصر را در متن سه برخوانی بکار برده و هر یک از این عناصر چه جایگاهی را در این سه متن به خود اختصاص داده است. هالیدی و حسن عناصر انسجامی را به چهار دسته تقسیم کرده که عبارتند از: ارجاع، حذف و جایگزینی، حروف ربط و انسجام واژگانی. نگارندگان بر این باورند که با استفاده از چنین ابزاری برای تحلیل متن در زمینه ادبیات نمایشی و نقد درام، به ارزش واقعی متن مورد نظر پی خواهند برد، چراکه در اینگونه تحلیل از ساختاری دقیق و چارچوبی مشخص که همانا شناسایی و بررسی عناصر بوجود آورنده انسجام است، پیروی میشود و در نتیجه میتوان داده های بدست آمده از این تحلیل را در چارچوبی شفاف ارائه داد. نتیجه این پژوهش نشان داد استفاده از عناصر انسجامی در هر سه متن دارای تناسب است. نحوه کاربرد عناصر انسجامی در متن و مقایسه میزان کاربرد هر یک از چهار عنصر اصلی انسجام در هر سه متن از دیگر نتایج این مقاله است.

خواجه حسین بن غیاث الدین محمد مشهدی متخلص به ثنایی (متوفی 996 ﻫ.ق) از قصیده سرایان برجسته قرن دهم هجری است. وی بخشی از دوران زندگی خود را در ایران و بخش دیگر را در هند گذرانده است. خواجه حسین شاعر عصری است که شعر فارسی در حال گذر از دوره ای به دوره دیگر است ازاین رو برخی از پژوهشگران او را از شعرایی میدانند که در تغییر سبک تاثیری بسزا داشته است. ازثنایی مشهدی دیوان، اسکندر نامه، ساقی نامه و نامه ای در درست است که هیچکدام به چاپ نرسیده است. این مقاله ضمن مروری بر آثار ثنایی به بررسی ویژگیهای سبک شناسی زبانی و ادبی شعر وی پرداخته و با توجه به شعر معاصران او تاثیر ثنایی را در تغییر سبک از عراقی به هندی مورد بررسی قرار داده است.

رشد تکنولوژی و پیشرفت ماشینیزم، در دنیای مدرن کنونی، تبدیل به یکی از علتهای اساسی در توجه به کوتاهگرایی شده است. این کوتاهگرایی که از آن با عنوان سبکی مینیمالیستی نیز یاد میشود، جریانی است که تمامی ابعاد زندگی، از هنر و شعر و داستان گرفته تا پیامکها و ایمیلها را دربرگرفته است! مینیمالهای ادبی، آثاری کوتاهند، که در آن نویسنده به یاری یک طرح منظم، شخصیتی اصلی را در یک واقعه اصلی نشان میدهد و این اثر بر روی هم تاثیر واحدی را القا میکند. سبک مینیمالیستی تقریبا مرز بین شعر کوتاه و جمله کوتاه است. با این وجود که برخی بر این باورند که مینیمالها رهآورد این روزگارند، در این پژوهش بر آن شدیم تا به بررسی کوتاه گرائیهایی در قالب ابیاتی داستانی و ویژگیهای این نوع در دیوان شمس بپردازیم، تا نشان داده شود که داستانهای گنجانده شده در عباراتی کوتاه، اگرچه امروزه پررنگتر شده اند و از عنایتی کثیر بهره میبرند، اما در حقیقت ریشه در آثار ادیبان کهن ما دارند.

بابا فرید الدین گنج شکر/ شکر گنج از عرفای نامدار فرقه چشتیه در قرن هفتم است. با وجود آثار فراوانی که درباره این فرقه عموما و درباره بابا فرید خصوصا نوشته شده هنوزبرخی از زوایای زندگی وی مانند شاعریش در هاله ای از ابهام نهفته است. پرداختن به زندگی این عارف بزرگ برای شناخت تصوف اسلامی و سیر آرا و اندیشه های طریقت چشتیه در شبه قاره ضروری به نظر میرسد. در این مقاله تلاش شده است تا زندگی عرفانی وی، سیر و سلوک، تعلیمات و تحصیلاتش با رویکردی انتقادی بررسی شود.

اساس کار غزالی در کیمیای سعادت به عنوان اثری تعلیمی – عرفانی بیان نکات اخلاقی و الهی با بهره گیری از حکایت است و هدف نویسنده از ذکر حکایت نه القای لذت از طریق داستانپردازی بلکه تنها بهانه ای برای بیان موثر پیام و درونمایه مورد نظر به بهترین و ساده ترین وجه است. به همین دلیل مولف به روشی موجز و مختصر از ظرفیتها و عناصر داستان بهره برده است. از آنجا که شخصیت امامان معصوم (ع) تاریخی و واقعی هستند، در نتیجه شخصیت پردازی غزالی از آنها بیش از آنکه زاییده ذهن او باشد بر اساس واقعیت است. در حقیقت کار وی جستجو در احادیث و روایات و سپس گزینش و پردازش آنها به صورت حکایت بوده است. سوالی که در اینجا مطرح میگردد این است که:در حکایات مربوط به امامان معصوم که بخش مهمی از داستانهای کیمیا را تشکیل میدهد، چه میزان عناصر و ساختار داستانی امروزی دیده میشود و شگردهای غزالی در شخصیت پردازی تا چه اندازه به شیوه نویسندگان روزگار ماست؟

روزگار سلجوقیان و شرایط فرهنگی حاکم بر جامعه و اهتمام پادشاهان این سلسله به مباحث علمی و ادبی، زمینه را برای ظهور شخصیتهای مهم علمی و فرهنگی فراهم ساخت. از جمله افراد شاخصی که دراین بستر رشد کردند و شکوفا شدند قاضی ناصح الدین ارجانی (460-544) است که علاوه بر تصدی منصب قضا در شهرهای خوزستان و فارس، شاعری پرآوازه و شیرین سخن بود. وی را برترین عربیسرای ایرانی دانسته اند. وی با تمام شان والایش در شعر و ادب عربی کمتر در مجامع ادبی ایران شناخته شده است. ما در این جستار به معرفی «قاضی ارجانی» و خدمات فرهنگی- ادبی وی بعنوان یکی از پیشکسوتان عرصه بلاغت پرداخته ایم.

این مقاله درصدد است تا ویژگیهای سبک شناسانه رباعیات نظامی را نشان دهد. این قالب ادبی در دیوان نظامی جای ویژه ای دارد و تاکنون هیچ پژوهشی درباره ابعاد سبک شناسانه آن صورت نگرفته است.در این مقاله سعی شده است هنر نظامی در رباعی سرایی در پرتو بررسی محتوا، تصویرسازی، صنایع ادبی و زیبایی شناسی نمایان شود. به این منظور این پژوهش در سه سطح فکری، ادبی، زبانی به بررسی رباعیهای نظامی پرداخته است. بررسی این رباعیات نشان میدهد که وی در این قالب ادبی نیز از توان بالایی برخوردار است و این اشعار هم از نظر مضمون و هم از نظر بلاغت قابل توجه است.

در این جستار، ترکیب «قبازره زدن» را در دیوان خاقانی و شرحهایی که لغت نویسان و شارحان بر آن نوشته اند، مورد بررسی قرار میدهیم. عدم توجه به هنرورزی خاقانی در عرصه توسعه معنای مجازی واژه ها، گزارشگران این ترکیب- قبازره زدن- را به اشتباه انداخته است، بعضی این ترکیب را «قبا، زره زدن» دریافته اند و به شرح آن پرداخته اند، بعضی دیگر «زدن» را درمعنایی بجز آنچه در ترکیب، شایسته مینماید، در نظر گرفته اند. نویسنده در این مقاله، ابتدا به بررسی این ترکیب در دیوان خاقانی و سپس به بررسی شرحهای آن در بین شارحان پرداخته و در انتها با شواهدی از شعر و نثر خاقانی به این نتیجه رسیده است که در اصل «قبازره، زدن» درست مینماید و معنای آن، «لباسی زره گونه پوشیدن» است.

هرچقدر آثار مکتوب و دست نوشته های منظوم و منثور که از گذشتگان باقی مانده، احیا، معرفی و شناسایی شود، بیشتر میتوان به پشتوانه و سرمایه معنوی زبان و ادب فارسی بالید و مباهات نمود، چراکه هر کدام از این آثار آیینه ای است که شیوه اندیشه و پنداشت گذشتگان را جلوه گر میسازد. با وجود احیا و شناسایی مجموعه فراوانی از این مواریث فرهنگی، هنوز راه نرفته بسیار و آثار ناشناخته و گمنام فراوان است. یکی از این آثار که تا کنون تصحیح و چاپ و حتی معرفی نیز نگردیده، مثنوئی است که به تقلید از مثنوی مولانا سروده شده و از آثار مجهول القدر میر محمد مومن عرشی دهلوی است که در سال 1069 قمری، در حدود سه هزار بیت به نظم کشیده شده است. این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار ضمن معرفی کوتاهی از این اثر، به برخی از ویژگیهای سبکی آن، به عنوان اثری که در قرن یازدهم به سبک هندی سروده شده و از لحاظ ترکیب سازیهای فراوان و توجه به لغات و مضامین عامیانه قابل توجه است، بپردازد.

طرح موضوع حدوث و قدم عالم از جمله مسائلی است که بسیاری از عقلا در همه اعصار به آن پرداخته اند. در این میان، اندیشمندان اسلامی نیز با همه گونه گونی مکاتب معرفتی که به آن تعلق داشته اند، از این قاعده بر کنار نبوده اند. این مکاتب اعم از فلاسفه، اشاعره، معتزله، باطنیه، عرفا و غیره هر یک به فراخور نوع جهانبینی، شیوه ورود در مباحث عقلی، نحوه طرح مساله و امور دیگری که موجب امتیاز یک مکتب از سایر مکاتب میگردد، برای این پرسش بنیادین که آیا وجود جهان هستی مسبوق به عدم است یا نه پاسخی جداگانه یافته اند. نیز از آنجا که ادبیات هر قوم، آیینه تمام نمای برترین اندیشه ها و انگیزه های آن قوم به شمار میرود، ادبیات گرانبار ما نیز بستر تضارب و رویارویی عالمانه این گونه آرا متفکران برجسته است که هر کدام به یکی از این مکاتب مختلف تعلق داشته اند. مقاله حاضر به ذکر آرا و اقوال برخی از متفکران برجسته اسلامی و سپس بیان و طرح نظریات، اظهارات و ابیات مولوی به عنوان برترین نماینده عرفان و معرفت شهودی و حکیم ناصرخسرو به عنوان برجسته ترین نماینده تفکر کلامی اسماعیلی در باب حدوث و قدم عالم اختصاص دارد.