ادب عربی (دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تهران)
سال:1394 | دوره:7 | شماره:2 |تعداد مقالات:15

احیاگری و مبارزه با حالت جمودِ غالب بر جوامع، یکی از عوامل اصلی بیداری ملت ها و رهایی آنان از چنگ استعمارگران و زورگویان است. شاعر مشهور تونس، ابوالقاسم شابی در جای جای دیوان خود خواستار قیام و بیداری مردم از حالت بی توجهی نسبت به محیط اطراف خود شده است. در این دیوان، تصاویر احیاگرانة بسیاری دیده می شود که بر اراده و خواست مردم تأکید کرده است. قیام های اخیر در جهان اسلام در اوایل سال 2011 میلادی از این کشور نشأت گرفت و شعار غالب این انقلاب های مردمی «الشعب یرید إسقاط النظام» بود که آن نیز بر خواست مردم تأکید می کرد؛ از سوی دیگر مردم نیز در پارچه نوشته های خود، اشعار شابی را حمل می کردند که نشان دهندة تأثیر مستقیم یا غیر مستقیم این شاعر بر تحوّلات اخیر جهان عرب است.

هنجار گریزی از روش های آشنایی زدایی است که نخستین بار توسط نظریه پردازان فرمالیست روسی در سال 1917م مطرح شد. نگرش ساختارگرایانه به متون ادبی و توجه به جنبه های زیبایی شناسانة آثار، موجب شد تا فرمالیست ها، زبان ادبی را عامل اصلی آفرینش های هنری به شمار آورند. در میان انواع هنجار گریزی ها، هنجار گریزی معنایی بیش از همه، درون مایة کلام را تحت تأثیر خود قرار داده، با آرایه های علم بیان پیوند ناگسستنی داشته و نقش بسزایی در ادبیت آثار ایفا می کند. أمل دنقل از جمله شاعرانی است که در شعر خود از قرآن بهرة فراوان می برد. وی برخلاف شاعران گذشته، به اقتباس های ساده و بی پیرایه از متن قرآن اکتفا نکرده و پیوسته در شعر خویش، مفاهیم قرآنی را بازآفرینی می کند و از قابلیت های متن قرآن برای بیان معنای مورد نظر خویش، سود می جوید؛ از این رو تفاوت وی با شاعران گذشته در این است که برخورد شاعر معاصر با مفاهیم قرآنی برخوردی مبتنی بر ابتکار و نوآوری است. دنقل، گاه معنایی متفاوت با معنای اصلی قرآن بدست می دهد و گاه شخصیت های قرآنی را جایگزین شخصیت های شعر خود می کند و با توجه به مؤلفه های تعریف شده در هر یک از آنان، ساختار شعری خود را بنا می نهد و از هنجار گریزی معنایی قرآن برای بیان واقعیت های جامعة معاصر خود بهره می برد.

در دورة عباسی اول، دعبل خزاعی به دفاع از تفکر شیعه، به ویژه حقانیت علویان پرداخت. اشعار احتجاجی او در اثبات عقاید شیعه، مسألة امامت و خلافت و نقض گفتار مدعیان، فراوان است. این مقاله در صدد یافتن پاسخی برای سؤالات زیر است – رویکردهای احتجاجی شاعر برای اثبات حقانیت اهل بیت (ع) مبتنی بر چه اصول و مواردی است؟-گرایش غالب شاعر برای اقناع مخاطب بیشتر بر محور چه عناصری می چرخد؟-مضمون اشعار، چه تأثیری بر زبان و بیان شاعر گذاشته است؟ قدرت بیان، و استدلال منطقی از جنبه های مهم شعر احتجاجی این شاعر متعهد به شمار می-آید. نتایج تحقیق مشخص می کند که دعبل شعر را در خدمت اهداف سیاسی که دفاع از مکتب اهل بیت (ع) باشد، قرار داده و بر اقناع عقلی مخاطب تکیه دارد. فاصله گرفتن شاعر از عناصر عاطفه و احساس در امور احتجاجی، مؤید توجه او به اقناع عقلی مخاطب است.

بلاغت، به معنای مطابقت کلام با مقتضای حال مخاطب، هماره به عنوان یکی از جلوه های اعجاز و هماورد ناپذیری قرآن، مطرح بوده است. علم معانی، در جهت شناخت دقیق ابعاد مختلف بلاغت کلام به صورت عام و کلام الهی به صورت خاص، پدید آمده است. این علم، کلام را به لحاظ افاده ی معانی ثانوی و تبعی، موضوع خود قرار داده و برای این هدف، انواع مختلف کلام، چه خبر و چه انشاء را بررسی می کند. در این میان، انشاء بر این اساس که آیا برای یافتن مطلوبی القا می شود یا نه، به انشای طلبی و غیر طلبی تقسیم می گردد. انشاءهای طلبی، به دلیل افاده ی معانی ثانوی، در علم معانی از اهمیت بالایی برخوردارند. استفهام یکی از اقسام پرکاربرد این انشاء است که در قرآن نیز فراوان یافت می شود و بررسی معانی ثانوی آن بی شک در آشکار نمودن بلاغت و اعجاز قرآن اثرگذار است. بررسی مهم ترین جمله های استفهامی قرآن، روشن می سازد که تنها نوزده مورد از استفهام های قرآن در معنای حقیقی، یعنی طلب علم، به کار رفته و بیشتر آن ها در معانی مجازیی چون انکار ابطالی، انکار توبیخی، تقریر، نفی، تعجب، ترغیب و تسویه کاربرد داشته اند.

کنایه، یکی از فنون بلاغی است که بیشتر از مجاز و استعاره کاربرد دارد. به همین منظور بلاغیان در تعریف و تبیین اقسام آن در طول قرن ها-با وجود اختلاف نظرهایی که داشته اند – تلاش های برجسته ای کرده و آثار ماندگاری از خود به جای گذاشته اند. تفسیر کَشّاف، مشهورترین منبع تفسیری بلاغی است که در فهم زیبایی های ادبی و معانی بلند قرآنی، بدان ارجاع داده می شود. نظر به اهمیت زیاد کنایه در تفسیر کشاف، در پژوهش حاضر به مفهوم کنایه در این تفسیر، نوآوری های زمخشری در باب کنایه، اسلوب های وی برای بیان کنایات قرآنی و نحوة تأثیر مذهب زمخشری در بحث کنایه پرداخته می شود. از رهگذر این جستار مشخص می گردد که زمخشری برای نخستین بار بحث مجاز از کنایه، کنایه در مفرد و تفاوت میان کنایه و تعریض را مطرح کرده و از دو اسلوب مستقیم و غیر مستقیم برای بیان کنایات قرآنی، استفاده نموده است. دیگر اینکه مذهب اعتزالی او تأثیر زیادی در بحث کنایه داشته، بدین صورت که برخی از تصاویر کنایی قرآن که در تعارض با اصول معتزله بوده، حمل بر مجاز، تمثیل و تصویر کرده است.

ممدوح عدوان (2004-1941م)، شاعر معاصر سوری است که در اشعار خود از سنت، بهرة فراوان برده و کوشیده است تا به صورتی نمادین و از رهگذر شخصیت های سنتی به ابراز اندیشه ها و موضع گیری های خود دربارة مسائل امروز دنیای عرب بپردازد. وی که به عنوان شاعری متعهد نسبت به وطن و مردم، شناخته می شود، دغدغة اصلی شعر خویش را بیان مشکلات و بدست دادن راه حلی برای آن می داند؛ از این روی، در بیان این مسائل و راه های برون رفت از آن، به فراخوانی شخصیت های سنتی روی آورده است و از آنجا که بیشتر مخاطبان شعرش، عامه ی مردمند، مقبول ترین چهره ها در منظر وی برای به دوش کشیدن این مسؤولیت، پیامبرانند که به عنوان الگوهای شناخته شده و مورد اعتماد در شرایط سخت، بهترین پناهگاهند. حضور سه پیامبر الهی: حضرات یوسف، نوح و موسی علیهم السلام و الهام گیری از آنان در شعر ممدوح عدوان، قابل تأمل است. وی از رهگذر فراخوانی شخصیت این پیامبران، قیام و انقلاب را می ستاید و از سکوت در برابر ظلم، ابراز نارضایتی می کند و برای خود رسالتی چون رسالت پیامبران، متصور است؛ تا مردم را به رهایی از طاغوت، رهنمون سازد. این مقاله بر آن است تا ضمن واکاوی فراخوانی این سه پیامبر در شعر ممدوح عدوان، به دلالت های این شخصیت ها و رویکرد شاعر در فراخوانی آنها بپردازد.

اشتراک لفظی در کنار ترادف و اضداد، از جمله مباحث معناشناسی است که زبان شناسان پیشین بدان پرداخته اند و تعریف هایی نیز از آن ارائه داده اند. زبان شناسان معاصر بر این باورند که در بررسی اشتراک لفظی، باید میان دو اصطلاح «چند معنایی» (Polysemy) و «اشتراک لفظی» (Homonymy) تفاوت گذاشت. در اشتراک لفظی، دو واژه از روی تصادف، ساختار صرفی واحدی پیدا می کنند و هر یک با حفظ معنای خود، هم آوا و هم نویس می شوند و میان آنها رابطة معنایی، وجود ندارد؛ مانند: «الخال» به معنای خال روی چهره، برادر مادر و تپه. همچنان که میان آنها ارتباط ریشه ای نیز وجود ندارد؛ مانند قانع به معنای راضی و سائل که در معنای نخست از «قنَِعَ یَقنَعُ قَنَعاًو قَنعاناً» و در معنای دوم از«قَنَعَ یَقنَعُ قنوعاً» است، ولی در پدیدة چند معنایی، یک واحد زبانی پس از انتقال و تغییر معنایی در گذر زمان، از چند معنا برخوردار می شود مانند «سیاره» که در قدیم به معنای کاروان و امروزه به معنای ماشین به کار می رود. این مقاله در صدد است ضمن تحلیل و بررسی این دو پدیده، با آوردن نمونه هایی عینی از زبان عربی به تفاوت و تشخیص این دو پدیده و چگونگی پیدایش آنها در زبان بپردازد.

گستردگی واژگانی زبان عربی که توسع معنایی را نیز در پی دارد، به شکل های مختلفی ظهور می کند و کاربرد کنیه یکی از آن هاست. عرب ها «عَلَم» را به سه شکل اسم، لقب و کنیه به کار برده و در مواردی به جای اسم یا لقب، به دلایل بلاغی و یا معنا شناختی، از کنیه استفاده می کردند. به تدریج این کاربرد گسترش یافته و به حوزة حیوانات، امور و اشیاء نیز کشیده شده است. معرفی و تحلیل کنیه های حیوانات، می تواند سبب درک درست متون عربی و ترجمة دقیق آنها شود و اصولی معنا شناختی در زمینة وضع کنیة حیوانات به دست دهد. مبحث کنیه به عنوان یکی از مباحث علم صرف مطرح گردیده و آثار خاصی در موضوع کنیه های انسان ها به رشتة تحریر در آمده، اما دغدغة مقالة حاضر پر نمودن خلأ موجود در بررسی کنیه های حیوانات و دلایل معنا شناختی آن است که با روش تحلیلی-توصیفی صورت گرفته و در پی اثبات این مطلب است که وضع کنیه ها در زبان عربی دارای دلایل معنا شناختی خاصی از قبیل اشاره به روابط سببی، ایجادی، اصالت، تلازم، باورها و معتقدات عامه، اسطوره ها و. . . است.

آموزش زبان عربی در ایران همواره با تکیه بر عناصر شناختی و روش دستور – ترجمه صورت می پذیرد، از این رو هیچگاه عناصری از قبیل: واکنش های ذهن مدرس و زبان آموز به هنگام آموزش زبان عربی، عناصر فراشناختی، ویژگی های طرفین، سخن و موقعیت گفتگو، روند پردازش داده ها و اطلاعات توسط زبان آموز و. . . مورد توجه صاحب نظران این حوزه قرار نگرفته است. در این مقاله، نویسندگان در صددند با تحلیل زیر و بم های فرآیند یادگیری زبان عربی با تکیه بر روش تلقین زدایی و عناصر فراشناختی از قبیل هوش هیجانی، اصولی بنیادین را برای تدریس/ یادگیری زبان عربی بدست دهند، بطوریکه با استفاده از راهکارهای پیشنهادی، زبان آموز بصورت کارآمد دانش زبانی را کسب کرده و با ایجاد انگیزه، خلاقیت، اعتماد به نفس و در نهایت با برون داد مداوم و عملی زبان در فضایی هیجانی-شناختی، توانش و کنش ارتباطی وی به بهترین سطح ممکن برسد.

بازگشت به میراث انسانی از مقوله های مهم ادبیات معاصر جهان به شمار می آید. در این زمینه، نظریة معادل عینیِ تی. اس. الیوت، میان شاعران معاصر جهان، به ویژه شاعران عرب، با استقبال بسیار زیادی روبرو شد. این نظریه با عنوان نقاب به حوزة نقد و شعر عربی راه یافت. نقاب یکی از روش های نوین نمادپردازی است که در آن علاوه بر انتقال اندیشه، احساس و تجربة شعریِ شاعر نیز به مخاطب منتقل می شود. در نقاب، به دلیل آمیختگی و اتحاد میان صدای شاعر با صدای نقاب، در ذهن مخاطب کشمکشی بر اثر عدم شناسایی صدای شاعر از صدای نقاب به وجود می آید. این فرآیند ذهنی منجر به سهیم شدن مخاطب در خلق اثر ادبی می شود. در این پژوهش پس از معرفی نقاب به مثابة شگردی از شگردهای بلاغی، به بررسی توصیفی نقاب های «اورفئوس، اولیس، حضرت نوح (ع) و مهیار دمشقی» در سروده های أدونیس(علی احمد سعید) پرداخته شده است. أدونیس این نقاب ها را به ترتیب از اسطوره های یونانی، فرهنگ اسلامی و فرهنگ ایرانی اخذ کرده است. هر کدام از این نقاب ها بویژه نقاب مهیار دمشقی، بیانگر تجربة خاصی در زندگی أدونیس اند. این پژوهش نشان می دهد که یکی از شیوه های تعامل أدونیس با سنت و میراث انسانی، روی آوردن به شگرد بلاغی نقاب است.

اگر ابن مالک را به عنوان حلقه ای از زنجیره ی به هم پیوستة تاریخ نحو مورد ارزیابی قرار دهیم، او را جزو آخرین حلقه های زنجیره ی علمای تحلیلگر و نحویان صاحب رأی خواهیم یافت؛ چرا که در روزگار وی، دیگر عصر پی ریزی اصول نحو سپری شده بود و نحویان، چندان حرف تازه ای برای گفتن نداشتند، اما بحث دربارة رویکردهای جدید نحوی ابن مالک، از آن جهت اهمیت دارد که او از سویی به جهت قدرت اجتهادی و تسلطی که بر مسائل نحوی داشت تا حد امکان توانست آرای نحوی مکاتب سه گانه ی بصره، کوفه و بغداد را جمع نماید و دامنه ی اختلافات بر سر مسائل نحوی را کوتاه کند و از سوی دیگر به واسطه ی قوه ی حافظه و آگاهی وسیعی که بر لغت، کلام عرب و قراءات شاذ و نادر داشت، توانست با تکیه بر نقل و سماع، در مسائل نحوی به نتایج بصریان برسد. بررسی روش نحوی ابن مالک از بعد سومی نیز حائز اهمیت است؛ چرا که او در انتخاب شواهد نحوی، علاوه بر آیات قرآنی و اشعار کهن از احادیث نبوی نیز کمک گرفت، حال آنکه میان نحویان در اینکه آیا حدیث می تواند شاهد نحوی باشد یا خیر، اختلاف نظر وجود داشت.

ترجمه ی همزمان، بی گمان، یکی از دشوارترین انواع ترجمه است. این نوع ترجمه که گاهی ترجمه ی شفاهی نیز نامیده می شود، چالش های متعددی دارد که برای مترجمان همزمان، شناخته شده و ملموس است. این چالش ها از یک سو در محتوا و ساز و کار ترجمه و از سوی دیگر در مترجم، قابل بررسی است. اگر چه مترجمان همزمان با ممارست و تجربه اندوزی بر شماری از این چالش ها غلبه می کنند، اما حوزه ی ترجمه ی همزمان نیازمند بحث هایی نظری است تا راهکار ها، اصول موفقیت در این نوع ترجمه و تجربه های مترجمان خبره را در چارچوبی روشن و قابل استفاده برای نوآموزان این حوزه و علاقه مندان به آن بدست دهد. در این راستا، در پژوهش پیش رو، چیستی ترجمه ی همزمان، ویژگی ها و چالش های آن و ضرورت های رعایت دقت در این نوع ترجمه، تبیین شده است. سپس، پیش نیازها و توانمندی های ضروری مترجمِ همزمان ذکر شده و به برخی دیگر از شرایط مرتبط با فضای ترجمه ی همزمان که ممکن است مترجم با آن روبه رو شود، اشاره شده است. در ادامه نیز، اصول و شیوه های کاربردی برای موفقیت در ترجمه ی همزمان آمده است.

چند معنایی و تشابه شکلی ساختارهای زبانی، ممکن است به ابهام و پوشیدگی در کلام بیانجامد. اما از آن جا که زبان به حسب کارکرد و فایده ی خود، باید از این کاستی به دور باشد، لازم است با تکیه بر قرینه ها، این پوشیدگی از معانی زدوده شود. یکی از این قرینه ها که در زمره ی قرینه های لفظی جای می گیرد، آهنگ جمله است که با دگرگونی و تفاوت یافتن آن، یک جمله ی واحد می تواند معانی گوناگونی یابد، یا ساختار آن از دیگر ساختارهایی که هیأت نوشتاری مشابهی دارند، متمایز شود؛ چرا که هر جمله، متناسب با مقام و موقعیتی که در آن گفته می شود، با آهنگ مشخصی ادا می گردد و همین آهنگ، می تواند آن را از ساختارهایی که ظاهری مشابه آن دارند، اما معانی شان متفاوت است، متمایز کند. از آنجا که در قرآن کریم ساختارهای مشابه، با معانی متفاوت یا متعدد به فراوانی یافت می شود، در این پژوهش، کوشش شده است پس از بیان مفهوم آهنگ جمله و کارکردهایش در زبان، ضرورت توجه به آن در قرآن کریم و نقشش در شکل گیری یا تعیین معانی آیات، بررسی شود.

حماسه، روایت ادیبانه ای از رشادت های قهرمانان در قالب سبکی فخیم است. ادبیات عربی، به دلایلی، از جمله: عدم گسترش تخیل، روی آوردن به سبک های تقلیدی و برخوردار نبودن از ملیت واحد و جامع، با فن حماسه سرایی به معنای واقعی کلمه بیگانه بوده است. عدم وجود شاهکار حماسی بلند در ادبیات کهن عربی، شاعران معاصر عرب را بر آن داشت تا خلأ موجود در این زمینه را پر کنند؛ بنابراین به سرودن اشعار حماسی، از جمله حماسه های اسلامی پرداختند. حماسه های اسلامی، تکیه بر رخدادهای تاریخی-اسلامی دارند. این حماسه ها، اشعاری داستانی در قالب شعر تعلیمی اند که تاریخ صدر اسلام و رخدادهای آن را به تصویر می کشند. برخی پژوهشگران توجه کلاسیک ها به این نوع ادبی را نتیجة رویارویی با فرهنگ غرب و گسترش افکار ملی گرایانه در جهان عرب می دانند؛ هر چند رخدادهای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دیگری نیز در این مهم دخیل بوده اند. یکی از برجسته ترین حماسه های اسلامی، حماسة «مجد الإسلام» احمد محرم است، که وی با کاربرد واژگان و ترکیب های قرآنی، حماسه ای درخور توجه سروده است که بحق ناقدان لقب «الإلیاذة الإسلامیة» را بدان داده اند. همچنین حماسه های «دول العرب وعظماء الاسلام» احمد شوقی و «عید الغدیر» بولس سلامه، بیش از دیگر حماسه ها درخشیدند.

قرآن کریم از مهم ترین آبشخورهای زبان و اندیشة حافظ(ره) است. در حقیقت، شهد و شکر سخن حافظ، آمیخته با شجرة طیبة قرآن حکیم است. مفروض است، غزلِ «دوش وقت سحر. . . » (غزل 183) بازتابی پنهان و هدفمند از داستان حضرت یونس (ع) در قرآن کریم است. واژگانی از قبیل غمّ، نجات، ظلمت، قدر، صبر، نبات، و. . . در کنار معانی عرفانیی همچون آینة وصف جمال، بیخود از شعشعة پرتو ذات، نجات از بند غم ایام و. . . بیانگر این است که حافظ در سرایش این غزل، از داستان حضرت یونس(ع)، الگو گرفته است؛ ارجاع این غزل به آیات کریمه، خواننده را در فهم صحیح غزل، یاری می کند. این مقاله به روش تحلیلی توصیفی، به این نتیجه دست یافت که میان غزل 183 و داستان قرآنی یونس(ع)، ارتباطی آگاهانه و پنهان وجود دارد و ابیات غزل، مستقل از هم نیست؛ بلکه اندام-وار، داستان و موضوع مشخصی را با زبان غزل به تصویر کشیده است.