عرفانیات در ادب فارسی (ادب و عرفان (ادبستان)
سال:1390 | دوره:2 | شماره:8 |تعداد مقالات:8

این نوشتار، تحلیل دو قصه از مثنوی مولوی، با به کارگیری روش ریخت شناسی پراپ است. این روش آزمونی برای نظریه ریخت شناسی در ادب عرفانی به شمار می رود. بسیاری از اجزا و کنش های بررسی شده در حکایت های مثنوی با رده بندی خاص پراپ از قصه ها، همسانی دارد. همچنین با بررسی قصه پادشاه و کنیزک و تطبیق آن با قصه اعرابی درویش، همگونی های این دو، با وجود ظاهر متفاوت آن ها، نمایان می شود.

داستان هبوط آدمی از بهشت یگانگی به برزخ بیگانگی، به گونه های متفاوت در تفاسیر اسلامی و غیر اسلامی گزارده شده است. در مسیحیت نوع انسان، به ذات گناهکار است؛ در قرآن نیز استعداد طغیان و گناهکاری در نوع انسان وجود دارد؛ اما این هر دو روایت پایانی متفاوت دارد. در روایت مسیحیت، مسیح با ایثار خون خویش، تاوان گناه کاری آدم را می پردازد؛ ولی در روایت قرآنی، در همان زمان ازلی، قلم، از نتایج مشیت قدم، در حق آدم به سعادت می رود و گناه او به حکم عذر به وی حوالت داده می شود. درهم ریزی معناها؛ همچنین سرشت مشابه آغازین و سرنوشت متباین فرجامین، پژوهندگان را برآن داشت تا با رویکردی تفسیرگرانه به بازخوانی شعر فروغ به قصد معناگشایی از اسطوره هبوط آدمی، با خوانشی میان متنی، بپردازند.

به کارگیری میراث گذشته، ادب معاصر عربی را به کلی دگرگون ساخت. صلاح عبدالصبور نویسنده و شاعر مصری، از جمله ادبایی است که با استفاده هنرمندانه از این میراث، دغدغه های انسانی و اجتماعی خود را به خوبی بیان کرده است. به کاری گیری ادب صوفیانه، مانند داستان حلاج و بشرحافی، و استفاده از ادبیات فلکلور (عامیانه) از قبیل ماجراهای سندباد، نمونه هایی از کاربردهای میراث پیشین در آثار وی است. او به اقتضای نیازهای اجتماعی روز، و با توجه به روحیه درون گرای خود، از گرایش تصوف در ادب قدیم، بیشتر از دیگر ادبا الهام گرفت و با دخل و تصرفی شاعرانه، توانست پیام های انسانی و اجتماعی خود را، از زبان میراث گذشته بیان کند.

نسخ خطی گنجینه ای از میراث فرهنگی و ملی به شمار می آیند که در اعتلای فرهنگ و تمدن یک ملت نقش عمده و موثر دارند.«سفینه تبریز» از ابوالمجد محمد بن مسعود تبریزی یکی از این گنجینه های ملی است که در سال های اخیر در کشور ترکیه کشف و به ایران آورده شده است. این مجموعه بی نظیر شامل دویست و نه رساله دست نویس کوتاه و بلند به زبان فارسی و عربی است از گزیده متون و موضوعات مختلف علمی در زمینه ادبیات، عرفان، فلسفه، تاریخ، جغرافیا، ریاضیات، نجوم، موسیقی و ... که در اوایل قرن هشتم هجری تالیف شده و در مواردی نیز اطلاعاتی تازه و بدیع ارائه می کند.نگارنده در این مقاله می کوشد تا شخصیت علمی و معنوی گردآورنده این رساله ها که در محیط مناسب و عصر طلایی تمدن و دانش قرن هفتم و هشتم هجری در آذربایجان پرورش یافته و ارزش کار او را در حفظ آثار علمی و ادبی بنمایاند.

شعر و غزل حافظ از دیرباز و به ویژه در روزگار ما سخت مورد توجه و نقد و بررسی و تفسیر قرار گرفته است. تا حدود صد سال پیش کسی در مورد غیر اسلامی بودن و یا رنگ عارفانه نداشتن این اشعار سخنی نگفته است. اما از هنگامی که دانش پژوهان ایرانی با نقد و تفسیر و دیدگاه غربیان و به ویژه خاورشناسان آشنا شدند، اندک اندک زمزمه هایی در این باره بلند شد و گروهی به کلی ریشه عرفانی- اسلامی شعر حافظ را انکار نموده اند. این مقاله نقدی است بر مقاله «بنیان های تفکر حافظ»، نوشته آقای دکتر محمود درگاهی دانشیار دانشگاه زنجان. نویسنده محترم پس از رد نظر و دیدگاه کسانی که بخش بزرگی از شعرهای حافظ را عارفانه معنی و تفسیر می کنند، بنیان های فکری او را بر چهار پایه استوار دانسته است که عبارتند از: 1- اندیشیدن به مرگ و ناکامی انسان 2- جبرگرایی 3- هستی شناسی شکاکانه 4- لذت گرایی و هدونیسم. در این گفتار چهار پایه مذکور و دیدگاه های مطرح شده دیگر محققان، بررسی و کاویده شده است.

متن های پازند از جمله آثار به جای مانده از دوره میانه زبان فارسی است. پازند همان آوانویسی متن پهلوی به الفبای اوستایی است. متن «پازند مینوی خرد» از اندرزنامه های دوره میانه است که متن پهلوی آن در ایران موجود بوده است. این کتاب شامل 62 پرسش و پاسخ است که بین دانا و مینوی خرد مطرح می شود. واژه خرد که در مفهوم «خواستن، تدبیر، هدف، پند، هوش، فهم و عقل» بکار رفته است در متن مینوی خرد در مفهوم خردافزونی، خرد پرهیزگاران، خرد غریزی و خرد همه آگاه آمده است. در این مقاله ابتدا پرسش و پاسخ هایی که خرد در آن ها بکار رفته است آورده شده، سپس به تجزیه و تحلیل مفهوم آن پرداخته می شود.

شاملو شاعری انکارناپذیر و اندیشمندی برجسته و از مهم ترین رهگشایان شعر معاصر فارسی پس از نیماست. مهم بودن او از یک سو به سبب پدید آوردن نوعی شعر فارسی است که به شعر سپید معروف است و از سویی دیگر به تاثیر کلامی و گفتار او مربوط می شود که کمتر شاعری در زمان حیات خود به چنین امکان و موقعیتی دست یافته است.یکی از برجسته ترین مشخصه های شعر شاملو در حوزه محتوا و اندیشه، مضامین انسانی و اجتماعی است. صمیمیت شاملو به انسان و عواطف او، نتیجه مستقیم زندگی و تجربه های شخصی اوست. در واقع، هسته اصلی و مرکزی شعر شاملو، مردم هستند و ارزش های انسانی؛ آن هم انسانی آزاد با شور و هیجان و عشق. در مقاله حاضر، برخی از عناصر انسان باوری در سروده های احمد شاملو بازخوانی و بررسی می شود.

«المدرکه» یا همان «برجستگی میان دو کتف» یکی از اصطلاحات مشهور عرفانی به شمار می آید. این موضع، به عنوان یکی از مواضع مهم و اساسی ادراک و آگاهی شناخته شده است و از آن با تعبیرهای دیگری همچون؛ «پیوندگاه»، «نقطه ربانی»، «محل ثابت شده ادراک» یاد شده است. افزون بر این، «المدرکه» در برخی روایت های اسلامی با شخصیت عرفانی پیامبر اکرم (ص) در ارتباط است؛ تا آنجا که از این موضع با تعبیرهایی همچون؛ «مهر نبوت» و «خال نبوت» خبر داده شده است. اثبات و شرح پیوند میان ادبیات عرفانی و علم روایت و حدیث از دیگر محورهای این پژوهش به شمار می آید که در مرتبه دوم قرار می گیرد.دو محور اساسی این پژوهش، عبارتند از:الف. پیشگفتاری درباره معنای لغوی و اصطلاحی «المدرکه» و کلیات پژوهش.ب. پردازش تحلیلی موضوع در پرتو ادبیات اسلامی و عرفانی.